زنان در جنبش تنباکو
زنان در جنبش تنباکو؛ نقش‌آفرینی زنان در لغو قرارداد توتون و تنباکو در زمان ناصرالدینشاه.
زنان حضور فعالی در اعتراض به امتیاز توتون و تنباکو در دورۀ قاجار داشتند. جنبش تنباکو به رهبری آیت‌الله میرزای شیرازی و همراهی عموم مردم صورت گرفت. عوامل متعددی سبب شرکت زنان به‌عنوان مبارزان سیاسی در لغو این امتیاز شد.
معرفی جنبش تنباکو
جنبش تنباکو که به نهضت یا قیام تنباکو هم معروف است، قیام عمومی مردم ایران به رهبري میرزاي شیرازي در سال 1309ق بود که در اعتراض به واگذاري انحصار بازرگانی قرارداد توتون و تنباکو مشهور به قرارداد «رژي» صورت گرفت.[۱] بر اساس این عهد‌نامه در دورۀ ناصرالدینشاه قاجار، امتیاز تجارت توتون و تنباکو انحصاراً به یک انگلیسی واگذار شد. پس از مخالفت میرزای شیرازی، زنان در این جنبش نقش بسزایی ایفا کردند.[۲] برخی، این جنبش را نخستین تجربۀ حضور اعتراضی و فراگیر زنان پیش از انقلاب مشروطه دانسته‌اند.[۳]
علل شرکت زنان در جنبش تنباکو
پژوهشگران، مشارکت گسترده و اثرگذار زنان درجنبش تنباکو[۴] را متکی بر آگاهی آنها از وضعیت و جایگاه خود در جامعه دانسته‌اند.[۵] پژوهشگران در بررسی علل مشارکت فراگیر زنان در جنبش تنباکو، به عوامل زیر توجه کرده‌اند:
- شرایط زندگی زنان؛ زنان در این دوره بیشتر عهده‌دار خانه‌داری و فرزندپروری بودند و کمتر به فعالیت‌های بیرون از خانه می‌پرداختند.[۶] باورهای فرهنگی، فرصت کنشگری اجتماعی زنان را محدود کرده بود و جنبش تنباکو، فرصت مشارکت زنان در امور اجتماعی با حفظ موازین دین و فرهنگی را فراهم کرد. [۷]
- مشکلات اقتصادي؛ در زمان واگذاري قرارداد توتون و تنباکو، مشکلات اقتصادی گریبانگیر خانواده‌های ایرانی بود. انتشار خبر این قرارداد موجب شد که زنان دوشادوش مردان به اعتراض برخیزند.[۸]
- افزایش آگاهی زنان؛ در این دوره، حضور زنان در مساجد، مراسم‌هاي مذهبی و عزاداري موجب افزایش آگاهی سیاسی آنها و شرکت در فعالیت‌هاي سیاسی شد.[۹]
کانون‌هاي اصلی مشارکت زنان در جنبش تنباکو
تبریز، شیراز و تهران، کانون‌های اصلی جنبش تنباکو با مشارکت زنان بود.[۱۰] زنان تبریز به رهبري زینب پاشا در این قیام حضورداشتند.[۱۱] البته این اعتراضات به سایر مناطق و روستا‌ها گسترش یافت و تمام مردم از زن و مرد، بادیه‌نشین، ایلات و عشایر دست به تحریم تنباکو زدند.[۱۲]
اقدامات زنان بر علیه قرارداد تنباکو
در پی اعتراضاتی که در شهر تبریز بر علیه قرارداد تنباکو انجام شد، مردم بازار این شهر را بستند.[۱۳] در پی تلاش مأموران حکومتی برای بازگشایی بازار، عده‌اي از زنان مسلح به رهبری زینب پاشا با پوشش اسلامی و چادر نمازهایی که گوشه‌هاي آن را به کمر بسته بودند در بازار ظاهر شده، دست به اسلحه برده و بازار را مجددا بستند.[۱۴] همچنین زنان در شیراز در حرم شاه‌چراغ در اعتراض به ورود نمایندۀ رژي به شیراز تجمع کردند. [۱۵] با تیراندازی مأموران حکومتی، چندین نفر از جمله یک زن و یک دختربچه کشته شدند. در تهران نیز در ایام فاطمیه، زنانی که عازم شرکت در مراسم مذهبی بودند در مسیر خود به بستن دکان‌های بازار اقدام کردند.[۱۶] در مشهد برخی زنان به نشانۀ اعتراض به قرارداد تنباکو در مسجد‌گوهر‌شاد تحصن کردند. [۱۷]
از دیگر اقدامات زنان بر علیه قرارداد تنباکو، تجمع و سخنرانی در مسجد‌شاه بود. آنها خطاب به امام جمعه اعلام کردند که اگر قرار است مردان نسبت به این قرارداد اقدامی نکنند، ما زنان جامه عمل پوشیده و در میدان مبارزه، جانبازي خواهیم کرد.[۱۸] همچنین در پی فتوای آیت‌الله میرزای شیرازی مبنی بر حرمت توتون و تنباکو، برخی از زنان دربار ناصرالدینشاه نیز از استعمال توتون و تنباکو و تهیۀ آن براي شاه خودداري کردند. انیس‌الدوله، همسر ناصرالدینشاه، از پیشگامان تحریم امتیاز تنباکو بود. برخی از زنان حرمسرا[۱۹] در اقدامی بی‌سابقه تمام قلیان‌هاي موجود در دربار را شکستند.[۲۰]
ناتوانی حکومت در مقابله با زنان
کارشناسان معتقدند حکومت از توانایی کافی برای مقابله با زنان شرکت‌کننده در جنبش تنباکو برخوردار نبود؛ مأموران حکومت، حق زدن زنان را نداشتند و این اقدام را کسر شاَن خود می‌دانستند. همچنین حرمت زنان در آن دوران بسیار مورد توجه و تأکید جامعه بود و این جایگاه فرهنگی، مانع حملۀ مأموران دولتی به زنان می‌شد و آن را موجب تحریک و خشم بیشتر مردم می‌دانست. این عوامل موجب شد حضور اجتماعی زنان در این رویداد مؤثر واقع شود.[۲۱]
انگیزۀ زنان در لغو امتیاز توتون و تنباکو
پیشگامی زنان در جنبش تنباکو، مصداق پیروی از فتواي مرجع تقلید مذهب شیعه بود.[۲۲] آنها با پیروی از فتواي مراجع تقلید، روحانیت آن زمان را براي الغاي امتیاز توتون و تنباکو یاری کردند. [۲۳] از منظر پژوهشگران، مهم‌ترین انگیزۀ زنان برای مشارکت در جنبش تنباکو، ایمان و عقاید مذهبی آنها بود. در آن دوران مشارکت زنان در مراسم مذهبی، عزاداري و روضه‌خوانی فعال‌ترین بُعد حضور زنان در جامعه به‌شمار می‌رفت. به‌همین منظور آنها مایل نبودند با انحصار امتیازات قرارداد تنباکو به بیگانگان و متجاوزان انگلیسی، فرهنگ بیگانه داخل در فرهنگ و عقاید دینی و مذهبی مردم ایران شود. در آن دوران سیر تحولات فکري زنان پیوند نزدیکی با عقاید مذهبی آنها داشت. [۲۴] در پی مشارکت گستردۀ زنان در جنبش تنباکو، قرارداد توتون و تنباکو لغو شد.[۲۵]
پانویس
- ↑ . «نهضت تنباکو»، ویکی‌شیعه.
- ↑ . آژند، قیام تنباکو، 1367ش، ص103.
- ↑ . حنایی، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص72.
- ↑ . دلریش، زن در دورۀ قاجار، 1376ش، ص181.
- ↑ . دلریش، زن در دورۀ قاجار، 1376ش، ص181.
- ↑ . معتضد و کسروي، سیاست و حرمسرا، 1379ش، ص227.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص72.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص72.
- ↑ . سرداري‌نیا، تبریز در نهضت تنباکو، 1377ش، ص60.
- ↑ . سرداري‌نیا، تبریز در نهضت تنباکو، 1377ش، ص60.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص77.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص75.
- ↑ . حنایی، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز.
- ↑ . حنایی، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز.
- ↑ . آبادیان، اندیشه دینی و نهضت ضد رژی در ایران، 1376ش، ص268.
- ↑ . آژند، قیام تنباکو، 1367ش، ص108.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص75.
- ↑ . «کوشش‌های زنانه برای مشروطه»، وب‌سایت شبکه شرق.
- ↑ . حنایی، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز.
- ↑ . حنایی، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز.
- ↑ . حنایی، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص76.
- ↑ . علم و رضوی سوسن، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، 1391ش، ص73.
- ↑ . «نهضت تنباکو»، ویکی‌شیعه.
منابع
- آبادیان، حسین، اندیشه دینی و نهضت ضد رژی در ایران، تهران، بنیاد مستضعفان و جانبازان، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1376ش.
- آژند، یعقوب، قیام تنباکو، تهران، امیر کبیر، 1367ش.
- حنایی، سمیره، «زنان و جنبش تنباکو»، وب‌سایت صبح ساحل نیوز، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1399ش.
- دلریش، بشری، زن در دورۀ قاجار، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1376ش.
- سرداري‌نیا، صمد، تبریز در نهضت تنباکو، تهران، آشینا، ۱۳۷۷ش.
- علم، محمدرضا و رضوی سوسن، زهرا، «بررسی نقش زنان در نهضت تنباکو»، زن و فرهنگ، شماره 15، 1391ش.
- «کوشش‌های زنانه برای مشروطه»، وب‌سایت شبکه شرق، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1396ش.
- معتضد، خسرو و کسروي، نیلوفر، سیاست و حرمسرا، تهران، علمی، 1379ش.
- «نهضت تنباکو»، ویکی‌شیعه، تاریخ بازدید: 14 خرداد 1402ش.