زن در ادبیات فارسی

زن در ادبیات فارسی؛ نقش و جایگاه زن در شعر و ادب فارسی.

زن در ادبیات فارسی حضوری گسترده و قدیمی داشته است. ادبا و شعرای صاحبان ذوق و هنر فارسی در طول تاریخِ پیدایش ادبیات و خلق آثار و شاهکارهای ادبی خود، همواره در وصف زن و ستایش عشق، ویژگی‌ها و قدردانی از مقام بانوان محتوای زیادی تولید کرده‌اند. این امر نشان از نقش مهم زن در بستر خانواده و جامعه داشته و نقش‌آفرینی وی را در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی متذکر می‌شود که در قالب شعر، نظم و نثر در ادبیات فارسی متجلی شده است.

جایگاه اجتماعی و سیاسی زن در ادبیات فارسی

جایگاه زن ایرانی در ادبیات فارسی، نقش‌آفرینی آنها را در فراز و فرود‌های حیات فردی و اجتماعی نشان می‌دهد. کارشناسان معتقدند درک وضعیت زنان در ایران و نقش آن‌ها در زندگی سیاسی و اجتماعی با اتکا به اشعار و داستان‌هایی که شعرا و ادبا در وصف مقام و منزلت آنها سروده‌اند، قابل دستیابی است. در اشعار فردوسی و نظامی می‌توان به ارج و منزلت زن در میان باورهای غالب اجتماع در آن دوران پی برد. در جوامع اولیه زنان از موقعیت والایی به‌لحاظ اجتماعی برخوردار بودند. آنها دوشادوش مردان هم در محیط خانواده و هم در محیط اجتماعی حضور داشته و همواره مورد توجه قرار گرفته‌اند. همچنین در ادبیات فارسی به مجموعه‌ای از ارزش‌ها، اعتقادها، باورها، حضور مستقیم و غیرمستقیم آن‌ها در تشکیلات اجتماعی و سیاسی اشاره شده است. فعالیت زنان در عرصه‌های اجتماعی هم در نقش مادر و هم در نقش همسر در ادبیات فارسی امری مشهود است. در شاهنامه پس از ارسال پیغام اسفندیار به رستم برای چاره‌اندیشی دربارۀ جنگ و آشتی، شورایی تشکیل می‌دهد که در این شورا رودابه (مادر رستم) نیز حضور داشته که این امر نشان از صاحب نظر بودن زنان دارد. همچنین دلاوری و مبارزه‌طلبی آنها در گذر زمان به‌خصوص در ادبیات دفاع مقدس در اشعار و داستان‌های ادبا و شعرا دیده می‌شود.

رسالت‌های چندگانۀ زن در ادبیات فارسی

زن در شعر تمام شاعران ایرانی جایگاه قابل توجهی داشته است. رسالت‌های چندگانۀ بانوان در عرصه‌های خانوادگی و اجتماعی در قالب شعر، نثر و داستان‌سرایی در ادبیات فارسی تبیین شده است، مانند:

1. نقش مادری: مقام زن در نقش مادری در ادبیات فارسی به شیوه‌های مختلفی تبیین شده است. زن در جایگاه مادری، اغلب سمبل فداکاری، ایثار، شکیبایی و عاطفه بوده است. مادران ایرانی همواره پرورش دهندگان نخبگان دینی، علمی و اخلاقی بوده‌اند. در ادبیات حماسی، مادران نقش مهمی ایفا کرده‌اند مانند داستان ضحاک ماردوش که در آن مادر فریدون از بیم ضحاک، فرزند خود را از شر و نیرنگ وی دور کرده و برای مراقبت و حفاظت از او به مرغزاری پناه می‌برد. همچنین در برخی داستان‌های ادبی، مادر برای جلوگیری از وقوع جنگ و ستیز از خون‌خواهی منصرف شده و با تکیه بر پند و اندرزهای مادرانه، مانع از برپایی جنگ و به خطر افتادن جان فرزند خود شده است.

همچنین خردمندی و تدبیر مادرانه در آثار ادبی، از مهم‌ترین نقش‌های مادر ایرانی است که با چاره‌اندیشی مانع از وقوع اتفاق‌های ناگوار در بستر خانواده و جامعه می‌شود، مانند داستان سیمین‌دخت که با تحمل تندخویی شوهر، درد او را درد خود پنداشته و با این کار مانع از تهدید جان فرزند به واسطۀ پدر او می‌‌شود. وی با نرمی و ژرف‌نگری شوهر خود را در شرایط عصبانیت قانع کرده و مانع از وقوع اتفاقات ناگوار در خانواده می‌شود. در داستان تهمینه و سهراب، زن در نقش مادری، رنج را برای پرورش فرزند تحمل کرده و این ویژگی وی مورد ستایش قرار گرفته است. تربیت نیکو و آموزش انواع فنون به فرزندان از دیگر ویژگی‌های مادرانه در ادبیات داستانی است. در برخی از اشعار ادبیات فارسی از شاعرانی مانند شهریار، مادر موجودی مقدس معرفی شده که مهدِ مهر و عطوفت، کوه صبر و بردباری، شمع محفل خانواده و کانون تمام دلبستگی‌های فرزندان است آنجا که می‌گوید: طفل را هر لحظه خوفی هست کان تسکین نیابد *** جز به زیر بال مهر و نازش و تیمار مادر

1. نقش همسری: بانوان در این نقش کانون پرورش ارزش‌های والای انسانی مانند عفت، عطوفت، رحمت، عشق و محبت هستند. اشعار و داستان‌های متعددی در رابطه با فداکاری و وفاداری زن در روابط و رفتارهای زناشویی سروده شده است که بر اهمیت این نقش دلالت دارد. این امر در ترویج زمینه‌های تشکیل نهاد اجتماعی سالم و دلپذیر بسیار مؤثر است مانند اشعار نظامی گنجوی در که در این باره می‌گوید:

هزار آفرین بر زن خوب رای **** که ما را به مردی شود رهنمای همچنین در اشعار دیگری ویژگی مهم فرمان‌برداری و اطاعت زن از همسر خود به‌عنوان یکی از صفات پسندیده و بارز یک زن ایرانی به‌شمار رفته مانند این سروده از سعدی که می‌گوید: زن خوب فرمانبر پارسا *** کند مرد درویش را پادشا. همچنین در آثار ادبی در قالب‌ شعر، نظم و نثر، ازدواج و شوهرداری برای زنان امری لازم دانسته شده و دختران را به ازدواج و تشکیل خانواده تشویق کرده‌اند.

1. زنان مظهر عشق و محبت: عاشقانه‌هایی که در ادبیات فارسی آمده، زنان در آن نقش فعال داشته و معمولاً به دو صورت مطرح شده‌اند:

عشق‌های جسمانی که در آن جنبه‌های مادی و جسمانی مطرح هستند مانند داستان سودابه و سیاوش، ویس و رامین، بیژن و منیژه، زال و رودابه. همچنین عشق‌هایی که رنگ عرفانی و روحانی دارند و در ادبیات غنایی و عرفانی به وفور یافت می‌شوند که معروف‌ترین آنها لیلی و مجنون است. در داستان خسرو و شیرین، شیرین نه فقط به‌عنوان معشوق بلکه به‌عنوان مربی، با نرمش و ظرافت زنانه رفتارهای خسرو را تعیین کرده و خسرو با همۀ کبر و غرور شاهی تحت‌تأثیر رفتار شیرین قرار گرفته و رام او می‌‏شود. همچنین در بخش دیگری از شعر فارسی که میراثی بر عرفان اسلامی است، زن مظهر عشق الهی است مانند اشعاری از مولانا که پیشتاز این بخش است.

پوشش بانوان در ادبیات فارسی

بر اساس متون ادبی زنان ایرانی همواره در طول تاریخ از پوشش برخوردار بوده‌اند. در اشعار شاهنامه داشتن حیا، پارسایی و پوشیدن صورت قبل از ازدواج برای زنان دیده می‌شود، زیرا با این کار دختر را از چشم نامحرم دور نگه می‌داشتند. در آن دوران پرده‌پوشی از افتخارات زنان ایرانی به‌شمار می‌رفت مانند اینکه در شعر خسرو و شیرین می‌گوید: همه برق فروهشتند بر ماه *** روان گشتند سوی خدمت شاه.

ویژگی‌های زن ایرانی در ادبیات فارسی

در ادبیات فارسی ویژگی‌های بارز زن اصیل ایرانی به شیوه‌های مختلفی تبیین شده است که شامل:

1. خصوصیات اعتقادی زنان: بیان ویژگی‌های شاخص زنان مانند پارسایی، توکل، زهد و پرهیزگاری مانند آثاری که در وصف آسیه، حضرت مریم و حضرت زهرا در ادبیات فارسی به آن اشاره شده است، نشان از اهمیت خصوصیات اعتقادی زن در ادبیات فارسی دارد.
2. اخلاق اجتماعی بانوان: خردمندی، سیاست‌مداری و میهن‌پرستی زنان در جای جای ادبیات فارسی مشهود است.

1. روحیۀ مبارزه‌طلبی: همچنین در داستان‌ها و اشعار فارسی به جنبۀ دلاوری و روحیۀ مبارز زنان در مسائل سیاسی و اجتماعی اشاره شده مانند داستان کشورگشایی اسکندر که درایت، مدیر و مدبر بودن زن و کاردانی و سیاست رفتاری وی عامل مهمی در مدیریت عدم وقوع جنگ بوده است.
2. قدرت رهبری و حکم‌رانی: در برخی اشعار و داستان‌ها مانند داستان‌های نظامی گنجوی از زن به‌عنوان الگوی قدرت بالقوة برای رهبری و ادارة کشور و اخذ حکمت و خردمندی تعبیر شده که به‌صورت مطلق در نقش ارضای امیال شهوانی مرد ظاهر نشده، بلکه بانوان در حکم‌رانی و سیاست، دانش، ‌دلاوری و جنگ،‌ عفت و پاکدامنی و دادگستری نیز ابراز وجود می‌کنند و در بسیاری از موارد، به‌ویژه در عشق و استقامت حتی بر مردان ترجیح دارند.

کارکرد

امروزه با گسترش زندگی مدرن و ظهور سبک زندگی و فرهنگ غربی در فرهنگ ایرانی بسیاری از بانوان از جایگاه و نقش‌های مهم خود به‌عنوان یک بانوی ایرانی فاصله گرفته و همین تضاد فرهنگی منجر به وقوع اتفاق‌های جبران‌ناپذیری در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی آنها شده است. مراجعه به آثار ادبی و توجه به نقش‌های سازندۀ زن در جایگاه‌های مختلف، کمک می‌کند که بانوان امروزی نیز با تمسک و الگوگیری از آنها، نقش‌ها و جایگاه خود را باز‌یافته و با نقش‌آفرینی در آنها به احیای بستر خانواده و جامعه بپردازند. توجه به ویژگی‌ها و نقش مادری در ادبیات فارسی توسط مادران امروزه، سبب جلوگیری از بسیاری آسیب‌های روحی و جسمی به فرزندان می‌شود. همچنین استفاده از شیوۀ تربیتی مادرانه در قالب شعر و نثر به بانوان کمک می‌کند در جهت برگشتن به اصالت مادر ایرانی و ویژگی‌های او مانند توجه به پند و اندرز، تربیت فرزندان مبنی بر اندیشیدن پیش از انجام کارها و راهنمایی‌های سازندۀ مادر به فرزند، تلاش کنند. همین طور تدبیر و کاردانی زن به‌عنوان یک مادر گاهی موجب نجات خانواده و جلوگیری از جنگ میان ملت‌ها می‌شود. توجه به نقش زنان در ادبیات فارسی سبب می‌شود آنها در طول زمان با خواندن این اشعار و داستان‌ها بار دیگر توانایی‌های متعددی که در حیطۀ فرزند‌پروری و حفظ بنیان خانواده داشته را مرور کرده و از آن در زندگی روزمرۀ خود استفاده کنند. شوهرداری، پیروی و عدم تقابل با شوهر از دیگر ویژگی‌های زن در ادبیات فارسی است که مانع بسیاری از چالش‌ها و دعواهای میان زن و شوهر شده و در استحکام بنیان خانواده نقش اساسی دارد.

منابع

• تقوی، سیده سهله، «بررسی جایگاه زن در پهنه ادبیات فارسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: دی 1386ش.
• ثروت، منصور، گنجینه حکمت در آثار نظامی، علمی، ‌1392ش.
• جودی نعمتی، اکرم، «زن در آیینه شعر فارسی»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: 1380ش.
• جودی نعمتی، اکرم، «زن در آیینه شعر فارسی (6-مولانا) قسمت دوم»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 18، 1381ش.
• خلعت‌بری، الهیار و بهادری، علی، «نگاهی انتقادی به جایگاه زن ایرانی در متون کهن فارسی (از آغاز طاهریان تا پایان خوارزمشاهیان)»، نشریۀ مسکویه، شمارۀ 12، 1389ش.
• سعدی، مصلح بن عبدالله، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.
• غنی‌زاده، مهدیس، «نگاهی به جایگاه زنان در ادبیات فارسی»، وب‌سایت نصیر بوشهر، تاریخ درج مطلب: 3 تیر 1399ش.
• مختار‌نامه، آزاده و واردی، زرین‌تاج، «بررسی شواهد وضعیت اجتماعی زنان در متون منتخب ادب فارسی (شاهنامه، بانوگشسپ نامه، خسرو و شیرین، گل و نوروز)»، فصلنامۀ زن و جامعه، شمارۀ 25، 1395ش.
• نظامی گنجوی، اسکندرنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 آذر 1402ش.