شب یلدا
شب یلدا؛ شبانگاه انقلاب زمستانی و نویدبخش روزهای بلندتر.
«یلدا»، واژه‌ای سریانی به‌معنای زایش است.[۱] شب یلدا به زمان بین غروب آفتاب در آخرین روز پاییز و طلوع آفتاب در نخستین روز زمستان گفته می‌شود.[۲] این شب، بلندترین شبِ سال است و پس از آن، روند بلندتر شدن روز آغاز می‌شود؛ از این‌رو در فرهنگ ایرانیان، شب زایش خورشید دانسته شده و «شب چلّه» نام گرفته است. ایرانیان بر اساس آئینی کهن، این شب را جشن می‌گیرند و مهمانی خانوادگی برگزار می‌کنند. خانواده‌های ایرانی برای جشن شب یلدا، آجیل و انواع خوراکی‌ها و میوه‌ها، به‌ويژه انار و هندوانه را آماده می‌کنند و تا پاسی از شب، به داستان‌ها و خاطرات بزرگان خانواده، گوش می‌سپارند و گاهی دیوان حافظ و شاهنامه می‌خوانند.
شب چلّه
ایرانیان، فردای شب يلدا را «خور روز» و «دی‌گان» می‌خواندند[۳] و نام‌گذاری شب چله از آن‌رو است که در فرهنگ کهن ایرانی، چهل روز نخست زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز پس از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. ایرانیان، نخستین روز دی‌ماه را «خرم‌روز» نیز می‌گفتند زیرا با سپری شدن طولانی‌ترین شب سال، نوید روشنایی می‌دهد. روشنی روز، تابش خورشید و اعتدال هوا در فرهنگ باستانی ایرانیان نشانه‌ای نیکو و پرتوی از مهر خداوندگار جهان بود.[۴]
خوان یلدا
در شب یلدا سفره‌ای انداخته می‌شود و افراد خانواده به گرد آن جمع می‌شوند و از این راه بر مهربانی و همدلی خانواده می‌افزایند و ناراحتی‌ها و کینه‌ها را از دل می‌زدایند. در سفره یلدا، خوراک‌ها و نوشیدنی‌هایی گذاشته می‌شود تا شكرانه‌ای بر نعمت‌های خداوند باشد که در طول سال به آدمیان داده است. ایرانیان در شب یلدا با جشن و شادی و چشیدن مزه‌ها وخوردنی‌های گوناگون می‌کوشیدند تا عمر طولانی‌ترین شب سال را به‌سر آورند و بالا آمدن خورشید و پیروزی روشنایی بر تاریکی طولانی را بنگرند.[۵]
شب یلدا در خرده‌فرهنگ‌های ایرانی
خرده‌فرهنگ‌های ایرانی در مناطق گوناگون، آداب و رسوم ویژه‌ای برای شب چله دارند. در خراسان از مراسم شب چله با عنوان چله‌نشینی یاد می‌کنند و در گذشته، لبو، شلغم و شیرینی مخصوصی به‌نام «کَف» را برای این شب آماده می‌کردند. شیرازی‌ها حافظ‌خوانی در شب چله را فراموش نمی‌کنند و سفره‌ای رنگارنگ با انواع خوراکی‌ها در این شب می‌گسترانند. همدانی‌ها فال سوزن می‌گرفتند و گردو، کشمش و مویز در سفره یلدا می‌نهادند. جمع شدن دور کرسی و «نَقل‌اندازی» (تعریف داستان‌های شفاهی) در گرگان و شب‌چَره (میوه‌های سرخ‌رنگ) و سبزی‌پلو با ماهی در قزوین نیز در شب چله رایج است.[۶]
شب یلدای عروس
در مناطق مختلف ایران برای نوعروس‌ها در شب یلدا، رسمی ویژه وجود دارد؛ خانواده داماد در این شب، برای نوعروس‌شان هدیه‌هایی را آماده کرده و به خانه او می‌برند. «خوانچه چله» یا هدیه‌های «شب‌چله‌ای» را در سینی‌های بزرگی به‌نام «طبق» قرار می‌دهند. خانواده داماد، طبق‌ها را روی سر گرفته و راهی خانه عروس می‌شوند. خوانچه چله معمولا شامل این موارد است: چند نوع آجیل و میوه‌های تزئین شده؛ نقل، شیرینی و کله قند؛ یک قواره پارچه خوش‌رنگ و شاد؛ لباس زمستانی، کفش و کیف؛ قطعه‌ای طلا و گاهی یک دیوان حافظ. تزئین ویژه‌ی هدیه شب یلدای عروس با توری‌ها و پارچه‌های رنگارنگ و روبان‌های قرمز، نشانه مهر و دوستی است که میان دو خانواده وجود دارد و در این شب، تقویت می‌شود.[۷]
شب یلدا در ادبیات فارسی
بسیاری از شاعران پارسی‌گوی، یلدا را برای تشبیه و استعاره به‌کار برده‌اند؛ آن‌ها زلف یار و روز هجران را از حیث سیاهی و درازی به شب یلدا تشبیه کرده‌اند.[۸] نخستین بهره‌گیری از واژه‌ی یلدا را می‌توان در سروده‌های عنصری بلخی یافت.[۹]
| چون حلقه ربایند به‌نیزه، تو به‌نیزه | خال از رخ زنگی بربایی شب یلدا |
ناصرخسرو نیز چنین سروده است:[۱۰]
| قندیل فروزی به شب قدر به مسجد | مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا |
حافظ نیز بیت زیبایی در این رابطه دارد:[۱۱]
| صحبت حکام ظلمت شب یلداست | نور ز خورشید جوی بو که برآید |
سعدی نیز چنین سروده:[۱۲]
| نظر به روی تو هر بامداد، نوروزی است | شب فراق تو هر شب که هست، یلدایی است |
عبید زاکانی از واژه یلدا این‌چنین استفاده کرده است:[۱۳]
| ای لعل لبت به دل‌نوازی مشهور | وی روی خوشت به ترک‌تازی مشغول | |
| با زلف تو قصه‌ای است ما را مشکل | همچون شب یلدا به درازی مشهور |
صائب تبریزی، برای اشاره به زلف یار به‌سراغ واژه یلدا رفته است:[۱۴]
| می‌کند زلف دراز تو به دل‌های حزین | آنچه با خسته روانان شب یلدا نکند |
پانویس
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه یلدا.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه یلدا.
- ↑ پوریوسفی، «جشن شب یلدا»، در وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عناصری، «دی، ماه اهورامزدا و سرآغاز صولت سرمای زمستان»، آذر 1361ش، ص560.
- ↑ افشین‌نسب، «از یلدا بیاموزیم»، در وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ دبیری، «شب یلدا از کجا شروع شد؟»، در وب‌سایت دیجی‌کالا.
- ↑ دبیری، «شب یلدا از کجا شروع شد؟»، در وب‌سایت دیجی‌کالا.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه یلدا.
- ↑ عنصری، قطعات و ابیات پراکنده قصائد، قطعه 7، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان اشعار، قصائد، قصیده شماره 1، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره 232، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ سعدی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل 112، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ عبید زاکانی، دیوان اشعار، رباعیات، رباعی شماره 34، در وب‌سایت گنجور.
- ↑ صائب تبریزی، دیوان اشعار، غزلیات، غزل شماره 3537، در وب‌سایت گنجور.
منابع
- افشین‌نسب، مهتاب، «از یلدا بیاموزیم»، در وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- پوریوسفی، طاهره، «جشن شب یلدا»، در وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاريخ بارگذاری: 30 آذر 1395ش.
- حافظ، شمس‌الدین محمد، غزلیات، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- دبیری، ابراهیم، «شب یلدا از کجا شروع شد؟»، در وب‌سایت دیجی‌کالا، تاريخ بارگذاری: 25 آذر 1400ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاريخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- سعدی، مشرف‌الدین مصلح، دیوان اشعار، غزلیات، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- صائب تبریزی، میرزا محمدعلی، دیوان اشعار، غزلیات، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- عبید زاکانی، نظام‌الدین عبیدالله، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- عناصری، جابر، «دی، ماه اهورامزدا و سرآغاز صولت سرمای زمستان»، ماهنامه چیستا، شماره 14، آذر 1361ش.
- عنصری بلخی، حسن، قطعات و ابیات پراکنده قصائد، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.
- ناصرخسرو، دیوان اشعار، در وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 30 آذر 1400ش.