شلمچه
شلمچه؛ منطقه‌ای جنگی و بخشی از مرز بین ایران و عراق.
تاریخچه
شلمچه، سرزمینی مسطح بین خرمشهر و بصره است که قدمگاه ورودی امام رضا به ایران بوده است.[۱] در گذشته، دو شهر خرمشهر و بصره جزئی از امپراتوری ایران بودند اما بعدها بصره، تحت حاکمیت عثمانی درآمد و خرمشهر در حاکمیت ایران ماند. با افول امپراتوری عثمانی و تشکیل دولت عراق، شلمچه که از نزدیک‌ترین راه‌های بین دو کشور ایران و عراق بود به مرز این دو کشور تبدیل شد. خرمشهر و بصره به دو بندر تجاری و مناطق مهم اقتصادی دو کشور همسایه ایران و عراق تبدیل شدند. جاده ترانزیتی که این دو بندر را به هم وصل می‌کرد از شلمچه می‌گذشت، به‌همین دلیل شلمچه منطقه‌ای مهم و راهبردی ازنظر منابع، تأسیسات نفتی، بندر و دسترسی به آب‌های آزاد است. این منطقه، بعد از جنگ تحمیلی، از مناطق مهم تفحص اجساد شهدا شد.[۲]
موقعیت جغرافیایی
شلمچه از شمال به حسینیه (از توابع شهرستان اندیمشک)، از جنوب به اروندرود، از شرق به خرمشهر و از غرب به عراق محدود می‌شود. شلمچه در جنوب‌غربی ایران و شرق بصرۀ عراق قرار دارد.[۳]
آب‌وهوا
آب‌وهوای شلمچه در بهار، تابستان و تا حدی اوایل پاییز، گرم و بسیار مرطوب است. رطوبت و دمای بالای هوای این منطقه در بسیاری از ماه‌های سال آزاردهنده است. در زمستان هوای خوب اما بارندگی زیادی دارد. در خرداد گرمای هوا از 50 درجه سانتی‌گراد می‌گذرد.[۴] حداقل دما در زمستان صفر درجه است و حداکثر دما در تابستان از 55 درجه سانتی‌گراد هم می‌گذرد.[۵]
منابع آبی
رود اروند؛ دجله و فرات در القرنۀ عراق به هم پیوسته و رود اروند را تشکیل می‌دهند. این رود از نهر خین در جنوب شلمچه به مرز ایران وارد شده و خط مرزی آبی مشترک دو کشور ایران و عراق می‌شود.[۶]
اروند صغیر؛ یک انشعاب از رود اروند است که از بستر اصلی اروند جدا می‌شود و از شهر آبادان عبور می‌کند.
نهر دوعیجی و نهر جاسم؛ انشعاب‌هایی از اروند صغیر است که در خاک عراق جاری می‌شوند.[۷]
نهر خیّن؛ این نهر در نزدیکی روستای خین در غرب خرمشهر و جنوب نهر عرایض است که جزیره بوارین عراق را از شلمچه جدا می‌کند.[۸]
جاذبه گردشگری
شلمچه، از مناطق جنگی بوده است که در راستای زنده نگه‌داشتن یاد و خاطرۀ شهدا به‌دستور آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، به یادمان شهدا تبدیل شده است. شلمچه، سالیانه میزبان افراد زیادی است که در قالب اردوهای راهیان نور رهسپار این منطقه می‌شوند. همچنین میزبان زائرانی است که ایران را به قصد زیارت عتبات در عراق، ترک می‌کنند.[۹]
پیکر 8 شهید گمنام در بخش مرکزی این یادمان به خاک سپرده شده است. موزه طبیعی دفاع مقدس شلمچه نیز در این یادمان قرار دارد و جزو آثار ملی دفاع مقدس به ثبت رسیده است.[۱۰]
دفاع مقدس
در تهاجم نیروهای نظامی عراق قبل از 31 شهریور سال 1359ش، اولین مقاومت‌های ایرانیان از شلمچه آغاز شد. 9 شهید و 34 مجروح نتیجۀ اولین درگیری‌های بین ایران و عراق در مرز شلمچه بود.[۱۱]
درمجموع 8 عملیات در شلمچه انجام شده است که مهم‌ترین آن‌ها عملیات کربلای 4 و 5 است. در عملیات کربلای 4، که با رمز «یا محمد» شروع شد، نیروهای ایرانی توانستند به جزایر عراق نفوذ کنند اما امکان تثبیت مناطق آزاد شده میسر نشد.[۱۲]
عملیات کربلای 5، 19 دی 1365ش با رمز «یا زهرا» شروع شد و تا بهمن ادامه یافت. هدف عملیات، تصرف شلمچه و پیشروی تا بصره بود. این عملیات را از سخت‌ترین و راهبردی‌‌ترین عملیات‌های ایران در طول دفاع مقدس دانسته‌اند. با این عملیات، برتری نظامی ایران، که با فتح فاو به‌دست آمده بود، تثبیت شد. با نزدیکی رزمندگان ایرانی به بصره و قرار گرفتن بصره در بُرد توپخانۀ ایران، موقعیت سیاسی و نظامی عراق خراب شد. ایران با این عملیات موضع برتری به‌دست آورد و تلاش عراق برای پایان دادن به جنگ را افزایش داد.[۱۳] در این عملیات سرداران بزرگی از ایران به شهادت رسیدند.[۱۴]
کربلای چهار
این عملیات در 3 دی 1365ش به فاصلۀ 15 روز جلوتر از عملیات کربلای 5 انجام گرفت. وسعت منطقۀ عملیات بین پنج‌ضلعی در شمال شلمچه تا چهار کیلومتری انتهای جزیره جنوبی «مینو» بود. هدف این عملیات پیشروی تا بصره از طریق دو محور شلمچه و ابوالخصیب با عبور از جزایر ام‌الرصاص و بوارین بود.
خط اول که عبور از تنگۀ ام‌الرصاص و بوارین بود باید توسط غواصان شکسته می‌شد و بعد، دو گردان با قایق از آب عبور می‌کردند و باقی گردان‌ها باید بعد از پاک‌سازی میدان مین از راه خشکی خودشان را در یک نقطه به دیگر گردان‌ها می‌رساندند. اما نیروهای عراقی با اطلاعاتی که از دستگاه جاسوسی آمریکا و سازمان مجاهدین خلق در اختیارش قرار گرفت، شبِ عملیات با استفاده از مانورهای پیاپی و حجم زیاد شلیک آتش تیربار بر روی رودخانه اروند، سازمان‌دهی نیروهای غواص و موج دوم و سوم را بر هم زد و مانع از عبور نیروها از تنگۀ ام‌الرصاص و بوارین شد. عراقی‌ها پس از عملیات فاو، توانسته بودند برای عبور نیروهای غواص ایرانی از رودخانه با در نظر گرفتن شرایط جزر و مد، تاکتیک جدیدی اتخاذ کنند.[۱۵]
پس از عملیات کربلای چهار، ایرانیان که دستاوردهای فتح فاو را در خطر می‌دیدند با راهبرد «تعیین سرنوشت جنگ» کوشیدند که با سرعت عمل، این شکست را جبران کنند و برتری نظامی خود را به رخ بکشند.[۱۶]
کربلای پنج
این عملیات 15 روز بعد از عملیات کربلای 4 به‌منظور جبران شکست در کربلای چهار و درهم شکستن مواضع مستحکم دشمن در شرق بصره صورت گرفت. این عملیات با مشارکت دویست گردان از نیروهای سپاه پاسداران، در چهار محور با قطع شبکه‌های بی‌سیم و رعایت اصل غافلگیری در سکوت مطلق رادیویی انجام شد. تیپ 18 الغدیر و لشکر 33 المهدی جناح راست منطقه را در دست داشتند. لشکر 25 کربلا و 41 ثارالله کانال ماهیگیری را در دست داشت. کنترل منطقه پنج‌ضلعی با لشکر 31 عاشورا و 19 فجر و جاده شلمچه به‌عهدۀ لشکر 10 سیدالشهدا بود.[۱۷]
دشمن در هیچ‌کدام از محورها هوشیار نبود و بعد از گشایش‌های اولیه، لشکرهای 8 نجف و 14 امام حسین قرارگاه قدس و تیپ 20 رمضان و لشکرهای 5 نصر و 17 علی بن ابیطالب از قرارگاه نجف[۱۸] مرحله دوم عملیات را آغاز کردند. مرحله دوم عملیات در شب 21 دی‌ماه با وارد شدن قرارگاه قدس و نجف برای تشدید فشار بر دشمن جهت باز شدن جاده شلمچه در شمال‌غرب شلمچه به مدت 7 روز انجام گرفت. در این مرحله، دشمن احتمال حمله از محور کانال ماهیگیری را به‌دلیل آب‌گرفتگی و کم‌عمق بودن آن و موانع دیگری که در این مسیر وجود داشت، نمی‌داد و همین امر منجر به غافلگیری دشمن شد. تدابیر ایران در این مرحله از عملیات برای پیشروی و تثبیت مناطق متصرفه دو راهبرد «اقدامات مهندسی» به‌منظور رفع تهدید دشمن و مصون ماندن مناطق متصرف شده از دسترسی دشمن و «آتش» به‌منظور در هم شکستن مقاومت دشمن در محورهای مدنظر بود. سرانجام نظامیان بعثی به‌دلیل ناتوانی در برابر حملات در منطقۀ شرق نهر جاسم مجبور به عقب‌نشینی شدند.[۱۹]
مرحلۀ سوم در منطقه‌ای که برای عراق از حساسیت زیادی برخوردار بود با حمله به مواضع آنان از کنار اروندرود در محور نهر جاسم در روز 28 دی‌ماه شروع شد و بیش از دو ماه و نیم ادامه یافت. این مرحله از عملیات در منطقۀ شرق بصره رخ داد. سپاه ایران توانست با این عملیات و پیشروی به‌سوی شهر بصره علاوه بر آزادسازی 150 کیلومترمربع از خاک ایران و عراق، به تصرفِ جزایر مهم و استراتژیک بوارین، فیاض، ام‌الطویل و شهرک‌های مهم دوعیجی، رودخانه دوعیجی، نهرجاسم و قسمت مهمی از جادۀ بین‌المللی شلمچه ـ بصره نائل شود.[۲۰] این عملیات، موازنۀ جنگ را به نفع ایران در سطح جهانی تغییر داد.
پانویس
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص15-17-33.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص15ـ17ـ53.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص17ـ 15.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص15ـ27.
- ↑ «منطقه شلمچه»، وب‌سایت آسمونی.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص44.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص45ـ41.
- ↑ «نهر خیّن و نقش آن در هشت سال دفاع مقدس»، خبرگزاری میزان.
- ↑ «یادمان شهدای شلمچه»، پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت مرکزی دفاتر خدمات زیارتی سراسر ایران شمسا.
- ↑ «معرفی یادمان‌های دفاع مقدس و مناطق عملیاتی جنوب؛ شلمچه، قطعه‌ای از بهشت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص21.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص26؛ حبیبی، اطلس راهنما، 1379ش، ص52.
- ↑ شیرعلی‌نیا و زاهدی، دژ اسطورهای؛ روایت شلمچه، 1391ش، ص26 و ص62 و ص72ـ71.
- ↑ «یادمان شهدای شلمچه»، پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت مرکزی دفاتر خدمات زیارتی سراسر ایران شمسا.
- ↑ جزایری، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، 1384ش، ص61ـ53.
- ↑ جزایری، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، 1384ش، ص65ـ64.
- ↑ جزایری، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، 1384ش، ص86ـ 79.
- ↑ جزایری، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، 1384ش، ص79ـ 89.
- ↑ جزایری، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، 1384ش، ص110ـ88.
- ↑ جزایری، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، 1384ش، ص110ـ115.
منابع
- جزایری، سیدمسعود، بربلندای شلمچه (مروری بر علمیات کربلای 5)، قم، نسیم حیات، 1384ش.
- حبیبی، ابوالقاسم؛ اطلس راهنماـ1 خوزستان در جنگ، تهران، چاپ نظر، 1379ش.
- شیرعلی‌نیا، جعفر و زاهدی، سعید، دژ اسطورهای روایت شلمچه، تهران، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس سپاه، چ6، 1391ش.
- «معرفی یادمان‌های دفاع مقدس و مناطق عملیاتی جنوب؛ شلمچه، قطعه‌ای از بهشت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1385ش.
- «منطقه شلمچه»، وب‌سایت آسمونی، تاریخ بازدید: 21 آذر 1401ش.
- «نهر خیّن و نقش آن در هشت سال دفاع مقدس»، خبرگزاری میزان ، تاریخ درج مطلب: 2 فروردین 1395ش.
- «یادمان شهدای شلمچه»، پایگاه اطلاع‌رسانی شرکت مرکزی دفاتر خدمات زیارتی سراسر ایران شمسا، تاریخ بازدید: 21 آذر 1401ش.