خرمشهر

خرمشهر

خرمشهر؛ از شهرهای جنوبی استان خوزستان و نماد پایداری و پیروزی ایرانیان.

خرمشهر، یکی از شهرهای زیبا و جنوبی استان خوزستان و مرکز شهرستان خرمشهر است. این شهر، در محل تلاقی رودخانه‌های اروندرود و کارون، در ناحیه‌ای باتلاقی و پست در دلتای رودخانۀ اروندرود قرار گرفته است. شهر خرمشهر، به‌دلیل قرار گرفتن در نزدیکی خلیج فارس و نیز کشور عراق، از اهمیت ویژۀ اقتصادی، تجاری و سیاسی برخودار است.

نام‌گذاری

خرمشهر، در طول تاریخ، دارای اسامی متفاوتی بوده است. در دوران قدرت گرفتن طایفۀ «بنی‌کعب»، این شهر، مُحَمّره نامیده می‌شد. برخی، دلیل نامگذاری این شهر به محمره را سرخی آب کارون اعلام کرده‌اند. نام این شهر در 1314ش، به خرمشهر تغییر کرد.

پیشینه

شادی نیروهای ایرانی پس از آزادی خرمشهر

خرمشهر در منابع تاریخی و جغرافیایی کهن با اسامی مانند بندر خاراکس، بیان، خاراکس اسپاسینی و محمره، یاد شده است. پژوهشگران، پیشینه سکونت انسان در این منطقه را به دوران عیلامیان و هخامنشیان، بازمی‌گردانند. برخی از مورخان، محل اصلی بندر خرمشهر را در کنار نهر حفار دانسته‌اند.

خرمشهر، همواره به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و اقتصادی ویژه، حوادث تاریخی مهم و گاه ویرانگری را به خود دیده است. در سده‌های اخیر، حکام بغداد و بصره، بارها درصدد نابودی خرمشهر برآمدند تا رقیبی برای بصره نباشد. در همان سال‌ها، حصاری به دور این شهر کشیده شد و به همین دلیل، این منطقه را «کوت المحمره» نامیدند.

در قرن 18م، این منطقه توسط عثمانی‌ها و انگلستان اشغال شد. در طولِ جنگ‌های جهانی اول و دوم نیز این شهر، از مداخلات بیگانگان، مصون نمانده و پس از آن نیز در جریان ملی شدن صنعت نفت، از سوی انگلیسی‌ها همواره مورد تهدید قرار داشت. این منطقه، پس از مدتی، در جنگ تحمیلی رژیم بعث عراق، 22 ماه به اشغال نیروهای عراقی درآمد و کاملا ویران شد. خرمشهر، در سوم خرداد 1361ش، آزاد شد. در عملیات آزادسازی خرمشهر، ایرانیان جان‌فشانی‌های بسیاری کردند و به‌همین دلیل، برخی لقب «خونین‌شهر» را به این منطقه دادند.

جمعیت‌شناسی

آمار جمعیتی

در سرشماری سال 1375ش، جمعیت این شهر در حدود 105,636 تن اعلام شد که در 1384ش به 142,506 تن افزایش یافت. جمعیت شهر خرمشهر در 1395ش، به حدود 133,097 نفر رسیده است.

زبان و اقوام

مردم خرمشهر، به دو زبان عربی و فارسی با لهجۀ خرمشهری سخن می‌گویند.

جغرافیا

موقعیت جغرافیایی

شهر خرمشهر، دارای مختصات جغرافیایی 48 درجه و 11 دقیقه طول شرقی و 30 درجه و 26 دقیقه عرض شمالی است. ارتفاع این شهرِ 23 کیلومتری، در حدود 3 متر از سطح دریا است.

آب و هوا

شهر خرمشهر در بیشتر روزهای سال، دارای آب‌وهوایی بسیار گرم و مرطوب، است. در فصل زمستان نیز مردمِ این شهر می‌توانند آب‌وهوایی خنک را تجربه کنند.

منابع آبی (رودها)

رود مرزی اروندرود و رود کارون، از جمله رودهای مهم خرمشهر هستند. کارون، پس از عبور از این شهر، به دو شاخه تقسیم می‌شود که یکی از آنها به بهمن‌شیر و شاخۀ دیگر نیز به اروندرود می‌پیوندد. میزان بارندگی سالیانه در این شهر، به‌دلیل قرارگرفتن در منطقۀ بیابانی استان خوزستان، بسیار کم بوده و در حدود کمتر از 200 میلی‌متر است.

اقتصاد

خرمشهر، در سال‌های اخیر، به‌دلیل احداث پالایشگاه‌ها و تأسیسات مختلف شهری، به یک بندر مهم تبدیل شده است. احداث راه‌های مواصلاتی متعدد به سایر نقاط ایران، به جذب جمعیت این منطقه کمک کرده است.

با پایان یافتن جنگ، این منطقه که نمادی از پایداری و مقاومت شده بود، دوباره در مسیر رشد و سازندگی قرار گرفت. بندر خرمشهر امروزه، از جمله بنادر مهم اقتصادی در ایران است که از طریق زمین (راه آهن) به اهواز، تهران و سایر شهرهای ایران متصل بوده و از طریق مسیرهای آبی نیز با سایر بنادر داخلی و کشورهای خارجی ارتباط دارد. موقعیت استراتژیک این منطقه، ذخایر نفتی بزرگ، دو رودخانه آب شیرین و دسترسی به خلیج فارس، این منطقه را همواره از نظر اقتصادی، در صدر نگه داشته است.

فرهنگ و هنر

مضیف حاج عبدالله در جزیره مینو از مناطق گردشگری خرمشهر

مضیف حاج عبدالله در جزیره مینو از مناطق گردشگری خرمشهر

جاذبه‌های گردشگری

شهر زیبای خرمشهر، مردمانی بسیار خونگرم و مهربان داشته و همچنین به‌دلیل داشتن طبیعتی زیبا، همواره مورد استقبال گردشگرانی از داخل و خارج ایران است. از جمله اماکن گردشگری این شهر می‌توان به پارک ساحلی خرمشهر (بدریه)، تالاب نیشکر (ناصری)، جزیره مینو، ساحل اروندرود، کشتی زمان جنگ اروند صغیر، کانال عضدی خرمشهر، اسکله قایقرانی، پل دوم خرمشهر (پل جهان‌آرا)، پل قدیم خرمشهر، موزه جنگ، موزه بهبهان، قصر فیلیه، مسجد جامع خرمشهر، مسجد ولیعصر و بازار ماهی‌فروشان خرمشهر اشاره کرد.

سوغات و صنایع دستی

از اصلی‌ترین سوغاتی‌های شناخته‌شده برای خرمشهر، خرما و فرآورده‌های آن، مانند نان خرما، شیره خرما، حلوای خرما و کلوچه خرمایی است. ادویه‌جات مخصوص این خطۀ جنوبی ایران نیز بسیار پرطرفدار بوده که از آن جمله می‌توان به ادویه ترشی، ادویه کاری مرغ و ماهی و ادویه خورشتی اشاره کرد. صنایع دستی ساخته‌شده از چوب درخت خرما، برگ‌ها و شاخه‌های آن نیز در این منطقه بسیار معروف هستند؛ مانند: حصیر، کلاه آفتابی، سفره، باد بزن، سبد نان و خورجین خرما.

مرکز فرهنگی دفاع مقدس (موزه جنگ) خرمشهر

موزه‌ها

موزه جنگ خرمشهر (مرکز فرهنگی دفاع مقدس)، در ساختمان سابق شرکت نفتِ خرمشهر برپا شده است. این موزه، نخستین و پربازدیدترین موزه دفاع مقدس در کشور است که میراث 8 سال دفاع مقدس بوده و در سه بخش: 1. خرمشهر پیش از جنگ؛ 2. خرمشهر در جنگ و 3. خرمشهر پس از جنگ، فعالیت دارد.

خوراک

ماهی صبور، قلیه‌ماهی، امگشت، مدفونه و معلوگه از غذاهای محلی پرطرفدار در خرمشهر هستند.

زیرساخت

ترابری

برای رسیدن به شهر زیبای خرمشهر، می‌توان از هر سه مسیر جاده‌ای، راه‌آهن و نیز مسیر هوایی استفاده کرد. راه‌آهن هفتاد سالۀ این شهر، در مسیر راه‌آهن سراسری ایران (از بندر ترکمن در شمال به خرمشهر در جنوب ایران) قرار دارد. دو فرودگاه آبادان و اهواز نیز در نزدیکی این شهر قرار دارند. همچنین، احداث آزادراه خرم‌آباد در شمال استان خوزستان و امتداد آن تا اهواز، آبادان و خرمشهر، سفر زمینی به این شهر تاریخی را بسیار آسان کرده است.

آموزش و پژوهش

دانشگاه

تنها دانشگاه دولتی این شهر، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر است که در 1355ش، تأسیس و در حال حاضر بیش از 2000 دانشجو در آن تحصیل می‌کنند.

مشاهیر

بسیاری از مردم ایران، محمد جهان‌آرا، فرماندۀ شهید سپاه خرمشهر را به‌عنوان شاخص‌ترین چهرۀ این شهر می‌شناسند. بسیاری از هنرمندان شناخته‌شده مانند مجید قناد (تهیه‌کننده)، محسن چاوشی (خواننده)، قیصر امین‌پور (شاعر)، سیدعلی صالحی (شاعر) و محسن رضایی (فرمانده سپاه) متولد این شهر هستند.

نماد مقاومت و پیروزی

مقاومت 35 روزه مردم خرمشهر در برابر تهاجم نیروی بعث عراق

شادمانی مردم ایران در پی آزادی خرمشهر

در سال 1359ش با آغاز تهاجم نظامی حکومت بعث عراق به ایران که هدف آن تسلط بر اروند رود و کنترل این شاهراه آبی دهانه خلیج فارس، الحاق استان خوزستان به عراق و براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران بود، تصرف خرمشهر از اهداف آسان‌یاب برای حکومت صدام حسین به‌شمار می‌آمد؛ اما پایداری خرمشهر، نظامیان عراقی را با چالش‌های بسیار روبرو کرد. سرانجام در آبان 1359ش با وجود 35 روز مقاومت سرسختانه مردم خرمشهر، این شهر اشغال شد. پس از مدتی، پیروزی‌های ایران در چندین عملیات پیاپی در سال 1361ش، وضعیت جنگ و توازن نظامی را به نفع ایران دگرگون کرد. پیروزی ایران در عملیات فتح‌المبین باعث عقب‌نشینی نیروهای عراق شد و موجبات عملیات بیت‌المقدس را فراهم کرد. امام خمینی خواستار شتاب در آغاز این عملیات شد. عملیات بیت‌المقدس با دقت بسیار طراحی شد و در نهایت، خرمشهر پس از 576 روز اشغال، در سوم خرداد سال 1361ش با مشارکت ارتش جمهوی اسلامی ایران و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، آزاد شد. فتح خرمشهر، بزرگ‌ترین پیروزی نظامی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران در جنگ، شمرده می‌شود. امام خمینی فتح خرمشهر را به معجزه تشبیه کرده و حاصل رحمت، نعمت و توفیق و عنایت الهی خواند. او در پیامی به‌مناسبت فتح خرمشهر، این پیروزی را «نصر عظیم»، افتخاری ابدی برای اسلام و مورد قدردانی امام زمان شمرد. همچنین در دیدار با مردم و برخی کارگزاران دولت، از عظمت فتح خرمشهر یاد کرد و سفارش کرد مردم این حادثه را از یاد نبرند. او در سخنان دیگری، آزادی خرمشهر را فوق طبیعت و از امدادهای الهی خواند. وزیر خارجه وقت آمریکا با ابراز نگرانی از این پیروزی ایرانیان، آن را تهدیدی برای منافع آمریکا در منطقه دانست. شورای عالی انقلاب فرهنگی، سوم خرداد را روز «مقاومت، ایثار و پیروزی» در تقویم رسمی ایران نام‌گذاری کرد.

منابع

• «آیا جمله خرمشهر را خدا آزاد کرد از امام خمینی است؟» وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ انتشار: 3 خرداد 1400ش.
• افشار سيستاني، ايرج، پژوهش در نام‌ شهرهاي ايران، چ2، تهران، روزنه، 1382ش.
• افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
• تکمیل همایون، غلامحسین، «خرمشهر»، دانشنامه ایران زمین، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
• جعفري، عباس، شناسنامة جغرافياي طبيعي ايران، چ1، تهران، گيتاشناسي، 1360ش.
• چكنگي، عليرضا، فرهنگنامة تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، چ1، مشهد، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1378ش.
• حقيقت، عبدالرفيع، فرهنگ تاريخي و جغرافيايي شهرستان‌هاي ايران، چ1، تهران، كومش، 1376ش.
• «خرمشهر»، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
• «خرمشهر»، سایت خبرگزاری تابناک، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
• «خرمشهر»، سایت لحظه آخر، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
• خسروشاهی، مهتاب، «خرمشهر در یک نگاه»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: 3 خرداد 1397ش.
• «دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر»، سایت مرجع دانشگاه‌های ایران، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
• «راهنمای سفر به خرمشهر»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
• سازمان پژوهش‌ و برنامه‌ريزي آموزشي ، جغرافياي استان خوزستان، چ3، تهران، شركت چاپ و نشر كتاب‌هاي درسي ايران، 1381ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملي ايران)، نگارش دوم، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور، 1382ش.
• «سالروز فتح خرمشهر و روز مقاومت، ایثار و پیروزی»، در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ انتشار: 3 خرداد 1401ش.
• «سوغاتی‌های رنگارنگ آبادان و خرمشهر در انتظار گردشگران»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
• لسترنج، گاي، جغرافياي تاريخي سرزمين‌هاي خلافت شرقي، ترجمة محمود عرفان، چ6، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي، 1383ش.
• مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• مرکز آمار ایران، جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال 1395ش.
• «معرفی شهر خرمشهر»، سایت چهارگوشه ایران زیبا، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1401ش.
• «موزه جنگ خرمشهر»، سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1401ش.
• نورالهي، طه، توزيع و طبقه‌بندي جمعيت شهرهاي ايران در سرشماري‌هاي 75-1335ش، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• نهچيري، عبدالحسين، جغرافياي تاريخي شهرها، به‌تحقیق ژاله راستاني، چ1، تهران، مدرسه، 1370ش.