عقل زن

عقل زن، خِرد و خردورزی زنانه.

عقل، واژه‌ای عربی و به‌معنای بستن و محدود کردن است. عرب‌ها به طنابی که با آن پای شتر را می‌بندند، عِقال می‌گویند. خرد آدمی را از آن جهت «عقل» گفته‌اند که اندیشۀ او را مهار می‌کند و از فروغلتیدن در جهل، بازمی‌دارد. عقل در فرهنگ اسلامی، وجود ارزشمندی است که انسان را در خدمت اوامر الهی قرار می‌دهد و به سامان نیک، رهنمون می‌شود. خرد و خردورزی آدمی با اثرپذیری از عوامل گوناگون و به‌ویژه جنس مردانه یا زنانۀ او، متفاوت می‌شود. این تفاوت در خردورزی، موجب پیدایش انگارۀ کاستی عقل زن در جوامع بشری شده است. بسیاری از اندیشمندان و مفسران مسلمان با نفی نقصان عقل زن، تفاوت خردورزی زنانه و مردانه را امری طبیعی دانسته‌اند که در چارچوب آن، دریافت‌های زنان شهودی و عرفانی و دریافت‌های مردان همراه با استدلال و قیاس است. در فرهنگ اسلامی، شهود و عرفان بالاتر از قیاس و استدلال دانسته می‌شود.

مفهوم عقل

عقل در فرهنگ اسلامی، مفهوم یگانه‌ای نیست بلکه به انواع گوناگونی از مفاهیم اشاره دارد؛ شیخ حُر عامِلی با استفاده از آیات و روایات، عقل را ناظر به سه مفهوم زیر دانسته است:

• نیروی درک خیر و شر

• ملکه‌ای درونی و گزینش‌گر خوبی‌ها و رهاکنندۀ بدی‌ها،

• خردورزی و دانایی.

در سخنی از امام علی، عقل به دو گونۀ فطری و اکتسابی تقسیم شده است:

• عقل فطری؛ ودیعۀ الهی است که انسان با آن پا به عرصۀ وجود می‌گذارد.
• عقل اکتسابی (تجربی)؛ به‌مرور زمان و با بهره‌گیری از تجربه، مشاهده و آموزش به‌دست می‌آید.

همچنین عقل به دو گونۀ نظری و عملی، دسته‌بندی شده است:

• عقل نظری؛ مسائل خارج از قدرت و اختیار انسان مانند معاد، توحید، فرشتگان، جهان مجرد و عالم ملکوت را درک می‌کند.
• عقل عملی؛ موضوعات ذیل اختیار بشر مانند تهذیب نفس، پرورش روح و رشد اخلاق را درک می‌کند.

عقل زن در آموزه‌های اسلام

قرآن در چندین آیه، به تفاوت‌های‌ میان زن و مرد پرداخته است؛

در آیه 228 سوره بقره، به درجۀ بالاتر مردان اشاره شده که مفسران قرآن، آن را اشاره به برتری نیروی جسمانی و جایگاه اجتماعی مرد دانسته‌اند.

در آیۀ 282 سوره بقره، گواهی دادن یک مرد را برابر با گواهی دو زن معرفی کرده است؛ در این‌جا نیز مفسران با تأکید بر تفاوت تکوینی مرد و زن، به طبیعت زنانه و غلبۀ عواطف و احساسات او، دوری نسبی زن از اجتماع و از یاد بردن حوادث اشاره کرده‌اند که البته پذیرش شهادت یک زن در موارد خاص مانند استهلال، نفاس و حیض، نشانگر عارضی بودن فراموشی زنان است نه ذاتی آنها.

در آیۀ 18 سورۀ زخرف، پرورش زن در زیورآلات و ناتوانی دفاعی او مورد اشاره قرار گرفته است؛ برخی مفسران، این ویژگی را به‌علت نقصان عقل زن دانسته‌اند، اما برخی دیگر، این آیۀ قرآن را در مقام بازگویی یکی از انگاره‌های جامعۀ عربی آن روزگار می‌دانند.

و اما روایاتی که از پیامبر اکرم و اهل‌بیت او دربارۀ کم‌خردی زن، نقل شده، از سوی اندیشمندان و پژوهشگران، تضعیف گردیده و سند آنها نامعتبر دانسته شده است. از میان این روایات، سخنی از امام علی، بیشتر مورد توجه بوده و در خطبۀ هشتاد نهج البلاغه از زنان با عنوان «نواقص العقول» یاد شده است.

گذشته از ضعف سندی و مرسل بودن این روایت، دیدگاه‎‌های اندیشمندان مسلمان دربارۀ این سخن، به چهار دسته، قابل تقسیم است:

• برخی بر این باورند که سند این خطبه جعلی بوده و نباید آن را به امام علی نسبت داد.
• برخی با توجه به ‌معنای ظاهری روایت، کاستی عقل زن را پذیرفته‌اند. در نقد این رویکرد، به ستایش از زنان در سیرۀ پیشوایان دینی و حضور اجتماعی زنان در صدر اسلام اشاره شده است.
• عده‌ای صدور این سخن را به شرایط اجتماعی امام علی در جنگ جَمَل و زنِ برپاکنندۀ آن جنگ نسبت می‌دهند و آن را مربوط به همۀ زنان نمی‌دانند.
• بسیاری از اندیشمندان معاصر، به تأویل و تفسیر واژۀ عقل در این خطبه پرداخته و به وجوه نظری، عملی، ابزاری و اجتماعیِ عقل، توجه کرده‌اند. در نقد این تفسیرها، گفته شده که مخاطب امام علی عموم مردم بوده‌اند نه اهالی فلسفه و علم.

عقل زن در فلسفۀ غرب

زن در فلسفۀ غربی تحت تأثیر اسطوره‌های یونانی و معقولات فلسفی فیثاغوریان مظهر تاریکی، فساد و گمراهی معرفی شده است.

• شوپنهاور؛ زن و نبوغ را دشمن هم می‌داند و معتقد است که زن‌ها نمی‌توانند نابغه شوند.
• دکارت، بیکن و کانت؛ عقلانیت را به‌طور عام مترادف مردانگی تعریف کرده‌اند.
• استون؛ در میراث فلسفی موجود همیشه از پذیرش فیلسوفان زن اجتناب شده است.
• رادیک؛ نقش مادری را مؤید عقلانیت می‌داند.
• روسو؛ معتقد است که زنان نمی‌توانند به فضیلت اخلاقی واقعی دست یابند، زیرا به لحاظ عقلی پایین‌تر از مردان قرار دارند.
• مونتسکیو؛ زنان را موجوداتی با روح‌های کوچک و دارای ضعف عقلی، متکبر و خودخواه می‌داند.
• افلاطون؛ معتقد است زنان می‌توانند فلسفه بیاموزند، وی برای زنان همان تعلیم و تربیت مردان را قائل است و بر این باور است که جامعه‌ای که به تعلیم و تربیت زنان بهایی ندهد از همۀ توان خود استفاده نکرده است.

منابع

• قرآن کریم
• «ترجمه و شرح خطبۀ نهج‌البلاغه: ویژگی‌های زنان»، وب‌سایت اهل‌البیت، تاریخ بازدید: 4 شهریور 1401ش.
• «زن در نگاه فلاسفۀ غرب»، وب‌سایت اوشیدا، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1391ش.
• «زن؛ جنس دوم؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 26 شهریور 1392ش.
• «عقل و دین درکلام مولا علی (ع)»، وب‌سایت حوزه، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1386ش.
• اسماعیلی‌زاده، عباس، «زن و روشن‌بینی در مقام مخاصمه، تأملی در آیۀ 18 سورۀ زخرف»، پژوهش‌های قرآنی، شمارۀ 35 و 36، سال نهم، پاییز و زمستان 1382ش.
• دیاری بیگدلی، محمد تقی و جعفری، اسمر، «روایات نقصان عقل و ایمان زنان در بوتۀ نظرسنجی»، پژوهش دینی، شمارۀ 32، بهار و تابستان 1395ش.
• سبحانی، حسین و دیگران، «رویکردی نوین در شهادت زن در نظام حقوقی اسلام با نگاهی به نظام حقوقی ایران»، مطالعات زن و خانواده، دورۀ 4، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1395ش.
• صانع‌پور، مریم، «نقد عقل مدرن با رویکرد زنانه‌نگر»، غرب‌شناسی بنیادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هشتم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1396ش.
• عارفی، محمد‌اسحاق و دیگران، «عقل نظری و عقل عملی»، آموزه‌های فلسفۀ اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شمارۀ 20، بهار و تابستان 1396ش.
• غلامی، یوسف، عقل متفاوت زنان، قم، معارف، چاپ دوم، 1392ش.
• قمشیان، میثم، «بررسی روایات نقص عقل زن و تطبیق با روایت متخالف این معنا در بستر مطالعات جنسیت»، مطالعات راهبردی زنان، سال هجدهم، شمارۀ 7، زمستان 1394.
• محمدی، اردشیر و مدملی، مریم، «تفاوت تکوینی عقل زن و مرد از منظر دین اسلام»، مجلۀ پژوهشی علوم انسانی، سال چهاردهم، شمارۀ 34، پاییز و زمستان 1392ش.
• موسوی، مهدیه، «شبهۀ نقصان عقل زن»، نشریۀ شمیم یاس، شمارۀ 13، 1383ش.
• مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1391ش.
• نوری، اعظم، «زن و نقصان در کلام امیرالمؤمنین»، نشریۀ شمیم یاس، شمارۀ 4، تیر 1385ش.