عنکبوت مقدس (فیلم)

عنکبوت مقدس؛ فیلمی در خصوص پروندة قتل‌های زنجیره‌ای سعید حنایی.

علی عباسی، فیلم‌ساز ایرانی ساکن دانمارک که پیش‌تر با فیلم «مرز» در جشنوارة کن موفقیت‌هایی کسب کرده بود، در سال 2022م با اثر جدیدش «عنکبوت مقدس» در بخش مسابقة کن حاضر شد. عنوان این فیلم به قاتلی اشاره دارد که به دلیل باورهای مذهبی‌اش، زنان کارگر جنسی را در مشهد به قتل می‌رساند.

نام‌گذاری

فیلم «عنکبوت مقدس» به کارگردانی علی عباسی، ژانری جنایی است که به داستان قتل‌های زنجیره‌ای کارگران جنسی زن در مشهد اشاره دارد. این قتل‌های زنجیره‌ای توسط سعید حنایی، معروف به «عنکبوت»، انجام می‌شد. به گفته خود او، انگیزه‌اش برای این قتل‌ها بر پایه اعتقادات مذهبی‌اش شکل گرفته بود. قتل‌های زنجیره‌ای حنایی الهام‌بخش آثار متعددی در سینما بوده است؛ از جمله فیلم ایرانی «عنکبوت» که با محدودیت‌هایی، مانند حذف نام مشهد و ملاحظات مذهبی شخصیت حنایی، ساخته شده است. همچنین مستند مازیار بهاری دربارة حنایی، یکی از منابع الهام برای «عنکبوت مقدس» بوده است.

میزان فروش

فیلم «عنکبوت مقدس» در مجموع حدود 1٬706٬583 دلار در سطح جهانی فروش داشته است. این فیلم در فرانسه با عنوان «شب‌های مشهد» به نمایش درآمد و با فروش 98،672 بلیت، حدود 635،297 دلار در گیشه فرانسه فروش داشته است.

عناصر انسانی

بازیگران

• مهدی بجستانی در نقش سعید حنایی (در فیلم با نام سعید عظیمی)، قاتل عنکبوتی که کارگران جنسی را به قتل می‌رساند؛
• زهرا امیرابراهیمی در نقش آرزو رحیمی، روزنامه‌نگاری که هویت قاتل عنکبوتی را کشف می‌کند؛
• آرش آشتیانی در نقش شریفی، یکی از همکاران رحیمی که در کشف هویت قاتل عنکبوتی به او کمک می‌کند؛
• فروزان جمشیدنژاد در نقش فاطمه، همسر سعید؛
• سینا پروانه در نقش رستمی (افسر پلیس)؛
• نیما اکبرپور در نقش غلامرضا منصوری، قاضی که حکم اعدام عظیمی را داد؛
• مصباح طالب در نقش علی، فرزند سعید و فاطمه؛
• فیروز عاقلی در نقش حاجی؛
• سارا فضیلت در نقش زینب؛
• آلیس رحیمی در نقش سمیه؛
• آریانه نظری در نقش صغری.

نویسنده و کارگردان

علی عباسی، کارگردان ایرانی‌سوئدی فیلم «عنکبوت مقدس»، با الهام از قتل‌های زنجیره‌ای مشهد و مستند «و عنکبوت آمد» در سال 1381ش، نوشتن فیلم‌نامه را آغاز کرد. او در سال 2018م با فیلم «مرز» برای سوئد، جایزة نوعی نگاه جشنواره کن را برد و در سال 2022م نیز فیلم «عنکبوت مقدس» جایزه بهترین بازیگر زن را برای زهرا امیرابراهیمی در کن کسب کرد. این فیلم با همکاری دانمارک، آلمان، سوئد و فرانسه و به زبان فارسی ساخته شده است.

حامیان مالی «عنکبوت مقدس»

شرکت‌ها و آژانس‌های بین‌المللی، به‌ویژه آلمانی‌ها، بیش از یک میلیون یورو در تامین مالی فیلم ضدایرانی «عنکبوت مقدس» سرمای‌گذاری کرده‌اند. این فیلم از منابع مختلفی یارانه تولید دریافت کرده است: 240 هزار یورو از آژانس تامین مالی فیلم آلمان، 1 هزار و 250 یورو از مدین‌بورد برلین-براندنبورگ، 1 هزار و 410 یورو از یورایمجرز، 1 هزار و 90 یورو از صندوق تامین مالی فیلم‌هامبورگ شلسویگ-هولشتاین و حدود 174 هزار یورو از صندوق فیلم آلمان.

فرآیند ساخت فیلم

فیلم‌برداری این اثر که از سال 1395ش آغاز شده بود، پس از موفقیت فیلم «مرز» به کارگردانی عباسی در سال 1397ش، ادامه یافت. ابتدا قرار بود فیلم در ایران ساخته شود، اما با ممانعت ایران و تغییر برنامه، فیلم‌برداری به اردن و سپس ترکیه منتقل شد. به دلیل محدودیت‌های کرونایی و مخالفت دولت ترکیه، در نهایت فیلم‌برداری دوباره به اردن بازگشت و سرانجام در اردیبهشت 1400ش طی 35 روز به پایان رسید.

داستان فیلم

سعید حنایی، قاتل زنجیره‌ای معروف در ایران، از تابستان سال 1379ش تا تابستان سال 1380ش، 16 زن که همگی کارگران جنسی بودند را به قتل رساند. او مدعی بود که انگیزه‌اش از این قتل‌ها پاک‌سازی جامعه از فساد و فحشا است. آخرین اقدام او برای کشتن زنی به نام مژگان با شکست مواجه شد و او توانست از چنگال حنایی فرار کند. مدتی بعد، مژگان که در یکی از طرح‌های ویژه پلیس دستگیر شده بود، در بازجویی‌ها به سوءقصدی که بر او صورت گرفته اشاره کرد. با روشن شدن هویت قاتل، حنایی در نهایت به دام افتاد.

محور فیلم

عباسی در این فیلم به دنبال ایجاد رابطه بین دین و فساد است. عنکبوت مقدس جامعه‌ای را به تصویر می‌کشد که در آن مردان مذهبی فاسد و زنان از حقوق اجتماعی محدودی برخوردارند. فیلم یک علت اصلی برای این مسائل را مطرح می‌کند و آن مذهب است که حرم امام رضا در این زمینه نقش محوری دارد. علاوه بر این، با نمایش تصاویری از رهبران انقلاب اسلامی در بخش‌هایی از فیلم، جمهوری اسلامی را به‌عنوان مسبب و حتی حامی این طرز تفکر معرفی می‌کند؛ موضوعی که کارگردان خود در مصاحبه‌هایش به آن اشاره کرده است.

واکنش‌ها و بازخوردها

سازمان سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بیانیه‌ای به اقدام جشنواره کن دربارۀ فیلم «عنکبوت مقدس» و اعطای جایزة بهترین بازیگر زن به زهرا امیرابراهیمی اعتراض کرد و آن را یک اقدام سیاسی و ضدایرانی تلقی کرد. این سازمان تاکید کرد که این فیلم تنها یک اثر سیاسی نیست، بلکه به‌عنوان یک شب‌نامة سخیف تصویری از ذهن مشوش یک فرد دانمارکی ایرانی‌تبار و نمایندة منافع استکباری مطرح شده است. همچنین، این بیانیه به توهین این فیلم به اعتقادات و ارزش‌های مسلمانان و شیعیان اشاره کرد و اعلام کرد که سازندگان آن در راستای اهداف سلمان رشدی‌ها در «آیات شیطانی» گام برداشته‌اند. تصاویر مربوط به پوستر و صحنه‌های فیلم نیز به‌دلیل توهین به امام رضا موجی از خشم کاربران فضای مجازی را به همراه داشت.

امتیازدهی به فیلم

منتقدان انگلیسی‌زبان به‌طور کلی بازخورد مثبتی به این فیلم داشته‌اند؛ وب‌سایت راتن تومیتوز با گردآوری 20 نقد، به رضایت 90 درصدی اشاره می‌کند؛ اما در مقابل، منتقدان اروپایی مجله اسکرین با ارزیابی متوسط و اعطای نمرة 2 از 4، نگاه انتقادی‌تری به فیلم عباسی داشته‌اند.

فضاسازی حرفه‌ای و ارتباط موثر با مخاطبان

عباسی در به تصویر کشیدن فضای داخلی ایران، با توجه به جزئیات شهر مشهد، فضایی را خلق کرده که تماشاگران احساس بیگانگی نکنند؛ در غیر این صورت، ممکن بود فیلم به شکل مضحکی جلوه کند، به‌خصوص که جنبه‌های عاطفی داستان با احساسات مخاطب ارتباط دارد. در حالی که‌هالیوود نیز در خصوص بازسازی فضای ایران، تلاش‌هایی نظیر فیلم «آرگو» داشته است، اما بازسازی «عنکبوت مقدس» از شهر مشهد به‌طور چشم‌گیری از سایر نمونه‌ها متمایز شده و توانسته است تاثیرگذار باشد.

پیام‌های اجتماعی فیلم

نقض غرض

در فیلم «عنکبوت مقدس»، اعدام شخصیت محوری فیلم به‌دست حاکمیت دینی، بر این ادعا که بین فساد و دین ارتباطی وجود دارد، خط بطلان می‌کشد وکارگردان ناخواسته نقض غرض می‌کند.

نمایش صحنه‌های جنسی

فیلم عباسی بی‌پرده به نمایش چند صحنه عریان جنسی پرداخته است؛ از جمله نمایش صریح مرد عریان در حال سکس با یک کارگر جنسی داخل ماشین در خیابان.

توهین به ایرانیان

عباسی با تاکید بر انگیزه‌های مذهبی حنایی و ارادتش به امام رضا، او را به‌عنوان یک قاتل متعصب به تصویر می‌کشد و جامعه ایران را نیز هم‌سو با این نگرش نشان می‌دهد. در صحنه‌هایی از فیلم برخی از مردم در دادگاه از حنایی حمایت می‌کنند و حتی بقال محله او را قهرمان می‌خواند. این نگاه انتقادی فیلم نسبت به مذهب، واکنش‌های تندی از سوی مذهبیون را برانگیخته است.

مخاطب‌آزاری

فیلم مملو از صحنه‌های شوکه‌کننده و بازنمایی چندباره و با جزئیات قتل‌ها است. بخش‌هایی از فیلم به‌عمد قصد ایجاد تنش در تماشاگر را دارد، از جمله لحظه‌ای که شخصیت اصلی در پای چوبة دار با درماندگی از امام رضا، کمک می‌خواهد.

دین‌زدایی

پرداختن به انگیزه‌های درونی شخصیت حنایی و نمایش هم‌زمان عبادت و جنایت او، به همراه اشاره به سابقه‌اش در جبهه و نیز حمایت‌های غیرمستقیم حکومت از وی، همه با هم اثری خلق کرده که به نظر می‌رسد این قتل‌ها و فسادها تنها در فضای دینی و خاصی همچون «مشهد مقدس» قابل وقوع است.

استفاده ابزاری از زنان

عباسی در فیلم با اعزام یک خبرنگار زن جوان به مشهد به‌عنوان شاهد پیگیری پرونده، تلاش می‌کند تا از طریق حضور مستمر این شخصیت، به مسئله زن‌ستیزی بپردازد و تبعات آن را به تصویر بکشد.

سیاه‌نمایی

نماهای فیلم عمدتاً تاریک و کثیف به تصویر کشیده شده‌اند و رنگ‌بندی آن بیشتر شامل سیاه و خاکستری است. کارگردان این سیاهی را با رنگ چادر مشکی ترکیب کرده است. فیلم به‌طور قابل توجهی نمادهای دینی مانند انگشتر عقیق، تسبیح، ریش بلند، چادر، عبا و عمامه را در ارتباط با خشونت، پلیدی و ترس به نمایش می‌گذارد. در واقع، هدف این اثر تنها به تصویر کشیدن مداوم پلان‌هایی از وقایع بد، خشن، مشمئزکننده و وحشتناک است. این فیلم جامعه‌ای سیاه، شخصیت‌های سیاه، آینده‌ای تیره، دینی تاریک، حکومتی فاسد و دادگاهی بی‌رحم را به نمایش می‌گذارد و در نهایت روزگاری تاریک را به مخاطب تحویل می‌دهد.

القای ترس و دلهره

این فیلم با ایجاد فضایی تیره و استفاده از موسیقی مخوف، توانسته است حس دلهره، ترس و نفرت را به‌خوبی در بیننده القا کند. فیلم در این خصوص از مرزهایی عبور می‌کند که حتی فیلم‌های غربی نیز کمتر به سراغ آن‌ها می‌روند.

ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی

این فیلم حس ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی را به مخاطبان غیر ایرانی القاء می‌کند و افکار عمومی داخل ایران را نیز پس از حوادث پاییز 1401ش، دوباره متشنج می‌سازد. «عنکبوت مقدس» به‌طور همزمان دین، حاکمیت و ملیت ایرانی را هدف قرار می‌دهد و ایرانیان را به‌عنوان موجوداتی عقده‌ای با تمدنی وحشی به تصویر می‌کشد. در این روایت، ویژگی‌های پرخاشگری آنان به نمایش درمی‌آید و دین اسلام و حکومت دینی معاصر به‌عنوان مقصران اصلی در شکل‌گیری این شخصیت‌ها معرفی می‌شوند. این اثر به‌نوعی نمایانگر دو پروژة کلان ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی، به‌ویژه

، است و پر از اهانت‌های آشکار و پنهان به امام رضا و آموزه‌های توسل، تبرک و شفاعت است.

به چالش کشیدن حجاب

نمایش قتل زنان خیابانی معتاد به مواد مخدر در این اثر، به‌ویژه با استفاده از روسری‌های خودشان برای خفه‌کردن آن‌ها، به‌طرزی تند و جنجالی ارزش‌هایی چون حجاب و نوع پوشش زنان مسلمان ایرانی را مورد تردید قرار می‌دهد.

ترویج فمینیسم

فیلم «عنکبوت مقدس» به‌عنوان یک بیانیة فمینیستی، سعی دارد جامعة ایرانی را متشکل از مردانی مستبد، شیطان‌صفت، هوس‌باز و بی‌منطق به تصویر بکشد. قهرمان این داستان، خبرنگار زنی است که در جستجوی حقیقت است و به‌عنوان نماد احقاق حقوق زنان معرفی می‌شود.

منابع

• ادیب، علی، «نقد فیلم «عنکبوت مقدس»؛ زهرا امیرابراهیمی در تریلر جنایی کارگردان ایرانی (جشنواره کن 2022)»، وب‌سایت دیجی‌کالا مگ، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1401ش.
• شاهنگی، محمدحسن، «فرش قرمز بی‌شرفی، نگاهی به هرزنمای عنکبوت مقدس!»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1401ش.
• عباسی، امیر، «نقد فیلم عنکبوت مقدس؛ اینگونه زهرا امیر ابراهیمی برنده کن شد»، وب‌سایت فیگار، تاریخ درج مطلب: 10 خرداد 1401ش.
• «عنکبوت مقدس»، وب‌سایت ویکی‌وند، تاریخ بازدید: 10 آبان 1403ش.
• «عنکبوت مقدس| نقد و بررسی فیلم»، وب‌سایت پوفیلمو، تاریخ درج مطلب: 28 ژوئن 2022م.
• مولوی، عزیزاله، «تحلیلی بر خطاهای شناختی «عنکبوت مقدس»»، وب‌سایت دانشگاه شهرکرد، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1401ش.
• «نقد فیلم «عنکبوت مقدس» با رویکرد فرهنگی»، وب‌سایت جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 16 خرداد 1402ش.
• «همة آنچه درباره فیلم عنکبوت مقدس باید بدانیم»، وب‌سایت راهبرد معاصر، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1401ش.