زن مسلمان
زن مسلمان؛ زن معتقد و پای‌بند به آموزه‌های دین اسلام.
آموزه‌های اسلامی، زن را انسان مستقلی معرفی کرده است که هرگاه به ویژگی‌های معنوی و ایمانی آراسته شود، الگوی شایسته‌ای برای هم‌نوعان خواهد بود. قرآن با تأکید بر تفاوت‌های جنسیتی زن و مرد، ملاک برتری را فقط در تقوا دانسته است؛ زیرا انسان، چه زن و چه مرد، موجودی است که زمینه گرایش به خیر و شر در او وجود دارد و بهره‌مندی از تقوا می‌تواند او را به‌سوی عوامل خیر سوق دهد و مقاومت او در برابر عوامل شرّ را بیفزاید.
جایگاه زنان در جامعۀ جاهلی
در عصر جاهلیت، زن را مخلوقی برزخی بین حیوان و انسان می‌دانستند که تکثیر نسل و خدمت به مرد، تنها کارکرد او به شمار می‌رفت.[۱]
پوشش
در دوران جاهلیت قسمتی از بدن زنان با لباس پوشیده شده و قسمتی از سر و بدن آنان از جمله؛ گردن، گوش، سینه، دست و پای زن معمولاً بدون پوشش بود. برخی زنان بر پای خود، خلخال‌های متصل به زنگوله داشتند که با عبور مردان این زنگوله‌ها را تکان می‌دادند.[۲]
ازدواج
پیش از اسلام، چندهمسری با هدف تأمین معاش زن و یا استحکام جایگاه سیاسی و اجتماعی مرد، کاملاً رایج بود. دختر در انتخاب همسر، آزاد نبود و بسیاری از پدران، دختر خود را به ازدواج هر یک از جوانان قبیله که بهای عروس را می‌پرداخت، در می‌آوردند.[۳] گاهی دختر را قبل از تولد، شوهر می‌دادند.[۴]
طلاق
زن با مرگ همسر یا با طلاق، تا یک‌سال حق ازدواج نداشت تا وضعیت بارداری او مشخص شود.[۵]
مهریه
پیش از اسلام مهریه را بهای زن می‌دانستند و حقی را به نام شیربها تعیین می‌کردند که شوهر باید به خانوادۀ دختر، پرداخت می‌کرد. بیشتر اعراب مهریه عروس را با اهدای شتر، پرداخت می‌کردند.[۶]
ارث
در دوران پیش از اسلام، زنان از ارث بی‌بهره بودند و با فوت پدر یا همسر، ارثی به زن نمی‌رسید.[۷]
جایگاه زنان در اسلام
زن در خطابات الهی
آیات قرآن، ارزش‌ها و ضدارزش‌ها را مذکر و مؤنث ندانسته و بدن را موصوف آن‌ها قرار نداده است.[۸] جنسیت و نژاد در بیان قرآن از فضایل و رذایل انسانی شمرده نشده و تقوای الهی محور اصلی آن معرفی شده است.[۹] دخالت جنسیت در خطابات قرآن، به صراحت توسط خود قرآن نفی شده[۱۰] و در مواردی که از ضمیر مذکر برای بیان پیام استفاده شده بلافاصله برای دفع توهم دخالت جنسیت، آن را نفی کرده است.[۱۱]
خلیفة اللهی زن
آیت‌الله جوادی آملی معتقد است، زمانی که خداوند با تعلیم اسماء الهی به آدم[۱۲] او را به‌عنوان معلم و جانشین خود به فرشتگان معرفی کرد، شخص آدم خلیفه نشد بلکه مقام آدمیت و شخصیت انسانی، خلیفه شد. از این منظر، جان آدمی بدون لحاظ جنسیت، هدف تعیلم اسماء الهی است.[۱۳]
پوشش زنان
قرآن پوشیدگیِ زن را موجب امنیت او و شناخته‌شدن به پاکی و عفت دانسته است.[۱۴] گسترۀ پوشش زن در فقه اسلامی، شامل تمام بدن به‌جز گردی صورت و دستان تا مچ است.[۱۵]
مهریه
در قرآن از مهریه با مفهوم «صِداق»، «نِحلة» و «حق» یاد شده و دریغ کردن مهریه از زن را ظلم دانسته است.[۱۶] مهریه در فرهنگ اسلامی، هدیه‌ای از طرف مرد بوده و هم‌تراز ارزش و بهای زن نیست. مهریه، سنتی کهن بوده و اسلام آن را پذیرفته است.[۱۷]
نفقه
نفقه در اصطلاح فقه و حقوق اسلامی، هزینۀ خوراک، پوشاک، مسکن و اثاث منزل زن متناسب با توانایی شوهر است.[۱۸] آموزه‌های اسلام تأمین نفقۀ زن را بر مرد، واجب دانسته است.
ارث
بر اساس آیات قرآن زنان از پدر، مادر و خویشاوندان خود، ارث می‌برند.[۱۹] زن در اسلام به‌عنوان فرزند، همسر، خواهر و مادر، از ارث بهره دارد.[۲۰]
دیه
دیه زن نصف دیه مرد است.[۲۱] برخی از پژوهشگران علت نصف بودن دیه زن را مصالح و منافعی می‌دانند که در نظام خانوادگی و روابط زن و مرد وجود دارد. [۲۲]
استقلال مالی
اسلام، حق زنان برای بهره‌مندی از آن‌چه کسب می‌کنند، معتبر دانسته[۲۳] و مالکیت او را در محصول کار و زحمت و ثروتش، محترم شمرده است.[۲۴] از نظر فقهای امامیه، زن به‌طور کلی در تصرف مال خود مستقل است و نیازمند اجازۀ شوهر نیست.[۲۵]
ممنوعیت تصدی منصب قضاء
بسیاری از فقهای شیعه و اهل سنت، با استناد به قرآن و روایات، قضاوت زنان را جایز ندانسته‌اند.[۲۶]
گواهی زن
گواهی و شهادت زن اگرچه در بسیاری از ادیان، مورد پذیرش نبوده است،[۲۷] اما قرآن ضمن قبول کردن شهادت زن، گواهی دو زن را در حکم یک مرد، دانسته است.[۲۸]
قیومیت مردان بر زنان
آموزه‌های اسلام، زن و مرد را در آفرینش برابر دانسته است.[۲۹] زن در فرزندآوری نیز نقشی همسان و برابر مرد دارد.[۳۰] از منظر اسلام، زن و مرد با ازدواج، یکدیگر را کامل می‌کنند[۳۱] و به‌دلیل ارزشمندی محبت زن، او را مایۀ سکونت و آرامش مرد معرفی کرده است.[۳۲] در این چارچوب، اندیشمندان مسلمان، زن را شاهکار آفرینش دانسته‌اند که در امور عاطفی و احساسی بر مرد برتری دارد.[۳۳] با این وجود، قرآن در آیه 34 سورۀ نساء به قوامیت مردان بر زنان اشاره کرده است. مفسران قرآن، قوامیت مردان را ناظر به سرپرستی خانواده دانسته‌اند.[۳۴] مسلمانان از قوامیت مرد بر زن، نگاه متفاوت اسلام به زن را برداشت نمی‌کنند؛ اگر زن و مرد به عنوان دو صنف جداگانه مطرح باشند، سرپرستی مرد بر زن معنا ندارد.[۳۵] برخی از اندیشمندان اسلامی، دلیل قیومیت مرد را صلابت بیشتر مرد در مشکلات، توانمندی در مسائل اقتصادی و اجتماعی و تلاش در تحصیل مال و نیازمندی‌های خانواده دانسته‌اند.[۳۶] برخی دیگر نیز تعهد در انفاق و پرداخت مالی خانواده را دلیل بر سرپرستی مرد دانسته‌اند.[۳۷]
حضانت و نگهداری فرزند
حضانت از ریشه «حِضن» به معنای دامن‌گرفته شده و کنایه از نگهداری و پرورش فرزند خردسال در دامان مادر است.[۳۸] از نظر امام خمینی حضانت دختر تا هفت‌سالگی با مادر است و پسر تا دوسالگی با مادر و بعد از آن تا هفت‌سالگی پدر شایسته‌تر است.[۳۹]
تعدد زوجات مسلمان
در اسلام «تک‌همسری» طبیعی‌ترین شکل زناشویی است و زن و شوهر، احساسات و عواطف و منافع همدیگر را از آنِ خودشان می‌دانند.[۴۰] چندهمسری نیز با شرط رعایت عدالت، در اسلام مورد پذیرش قرار گرفته است؛ اما توصیه اسلام در صورت فقدان عدالت، اکتفا به تک‌همسری است.[۴۱]
طلاق
دین اسلام، طلاق را جایز،[۴۲] اما ناپسند و مرجوح[۴۳] و موجب لرزش عرش الهی دانسته است.[۴۴] اختیار طلاق با مرد است مگر زمانی که زن از طرف مرد وکالت طلاق بگیرد.[۴۵] پاکی زن از حیض و نفاس و عده نگه‌داشتن در شرایط خاص، هنگام طلاق ضروری است.[۴۶]
کنشگری زن مسلمان
کنشگری اجتماعی
اندیشمندان متأخر مسلمان در چارچوب آموزه‌های اسلام، بر مشارکت زنان در عرصه‌های مختلف اجتماعی تأکید کرده و احیای نظام حقوقی زن در خانواده و اجتماع را ضروری دانسته‌اند.[۴۷] از این منظر، اسلام با اولویت نقش زن در خانه و خانواده، مانعی برای مشارکت اجتماعی زنان ایجاد نمی‌کند.[۴۸] زن، مدیریت کانون خانواده و مهم‌ترین بخش از تربیت انسان را به عهده دارد و مایه آرامش مرد بوده و آمادگی قلبی بیشتری برای دریافت انوار الهی دارد.[۴۹]
کنشگری فرهنگی
پیامبر اکرم فراگیری دانش را بر زن و مرد، لازم دانسته است.[۵۰] در راستای این انگاره، حضرت فاطمه و حضرت زینب با برگزاری جلسات درس، زنان و مردان را آموزش می‌دادند.[۵۱] تعداد قابل‌توجهی از راویان احادیث امامان شیعه، زنان هستند.[۵۲] در چارچوب این فرهنگ، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، سهم زنان در حوزه آموزش، پژوهش و به‌ویژه پزشکی، رشد چشمگیری داشته است تا جایی که 95 درصد از زایمان‌ها توسط بانوان متخصص زنان و زایمان انجام می‌شود.[۵۳] همچنین زن، در ادبیات و هنر ایرانی، جایگاه ویژه‌ای دارد که جایگاه فرهنگی و تاریخیِ زن در جامعۀ ایرانی را بازنمایی می‌کند.[۵۴] زن در ادبیات فارسی، مظهر عشق است و در نقش‌های عاشق، معشوق، همسر، مادر دلسوز، مربی خانواده، پارسایی و پاکی، خردمندی، میهن‌دوستی و گاه کینه‌توزی، شناخته می‌شود.[۵۵]
پروین اعتصامی، بانوی شاعر و مسلمان ایرانی، در تبیین ارزش‌های والای زنان، چنین سروده است:[۵۶]
| برای گردن و دست زن نکو | پروین سزاست گوهر دانش نه گوهر الوان |
کنشگری اقتصادی
دین مبین اسلام بر حق اشتغال زن تأکید کرده است.[۵۷] در روایات نیز گزارش‌هایی از فعالیت اقتصادی زنان دیده می‌شود؛ از جمله به زنی عطرفروش اشاره شده که برای همسران پیامبر، عطر می‌آورد.[۵۸] در سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران نیز با تأیید حق اشتغال زنان، بر خانواده‌محور شدن و متناسب‌سازی اشتغال زنان با نقش مادری، نقش همسری و کرامت زن تاکید شده است.[۵۹]
کنشگری سیاسی
آموزه‌های اسلام، مشارکت سیاسی زنان را تأیید کرده است [۶۰] و در آیات قرآن، به مصادیقی از مشارکت سیاسی زنان اشاره شده است:
1. شایستگی ملکه سبا در تصدی قدرت و حاکمیت؛[۶۱]
2. بیعت زنان با پیامبر اکرم؛[۶۲]
3. مشورت گرفتن از زنان در قانون‌گذاری، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی؛[۶۳]
5. نقد، نظارت و کنترل مواضع حکومت؛[۶۴]
6. سهم مساوی زن و مرد در اجرای مسؤلیت‌های اجتماعی.[۶۵]
زنان الگو
برخی روایات، زنانی مانند مریم، خدیجه، آسیه و حضرت فاطمه را برترین زنان دانسته‌اند.[۶۶] در حدیثی از پیامبر اکرم، حضرت فاطمه سرور زنان بهشت معرفی شده است.[۶۷] در حادثه کربلا نیز حضرت زینب، الگویی از کنشگری زن مسلمان ارائه کرد و امام سجاد، او را نایب خاص خود در بیان احکام و برخی امور دیگر قرار داده بود.[۶۸]
زن مسلمان ایرانی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، رهبران جمهوری اسلامی تلاش کرده‌اند که ویژگی‌های زن مسلمان ایرانی را تبیین کنند. از منظر امام خمینی، زن در فرهنگ اسلامی ایرانیان، از یک‌سو نقش همسری و مادری را در محیط خانه به عهده دارد و از سوی دیگر، کنشگر اجتماعی است.[۶۹] همچنین از منظر آیت‌الله خامنه‌ای، زنان مسلمان ایرانی، فراتر از الگوهای شرقی و غربی و با حفظ عفت و پوشش اسلامی، تلاش کرده‌اند که هم سنگر خانواده را حفظ کنند و هم سنگرهای زیادی در دفاع از جامعۀ اسلامی، ایجاد کنند. بر این اساس، زن مسلمان ایرانی، با ارائۀ الگوی جدیدی از «زن» تاریخ‌ساز شده است.[۷۰]
پانویس
- ↑ وبون، تمدن اسلام و عرب،1334ش، ص513.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور،1414ق، ج6، ص186.
- ↑ دورانت، 1366ش، ج4، ص202.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1379ش، ص56.
- ↑ حوفی، الحیاة العربیه من الشعر الجاهلی، 1954م، ص221.
- ↑ حتی، تاریخ عرب،1366ش، ص30.
- ↑ ابن‌اثیر، اسدالغابۀ فی معرفۀ الصحابه، 1964ق، ج، ص 418.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، 1375ش، ص79-78.
- ↑ پارسا‌نیا، «سیمای زن در خطاب‌های قرآن»، 1384ش.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 195.
- ↑ سوره نحل، آیه 79.
- ↑ سوره بقره، آیه 31.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، 1375ش، ص114.
- ↑ سوره احزاب، آیه 59.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، 1385ش، ج19، ص508.
- ↑ سوره نساء، آیه 4.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج4، ص169.
- ↑ جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوقی، 1394ش، ص718.
- ↑ سوره نساء، آیه 7.
- ↑ سوره نساء، آیه 11 .
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1387ش، ج19، ص151.
- ↑ محمدی‌نیا، بهشت جوان، 1394ش، ص99.
- ↑ سوره نساء، آیه 32.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، 1385ش، ج19، ص 213.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناظره، 1359ش، ج14، ص200.
- ↑ مهرپور، «بحثی پیرامون قضاوت زن»، 1378ش، ص۱۷ و ۲۰؛ موسوی اردبیلی، فقه القضاء، 1381ش، ج۱، ص۹۳-۹۵.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، 1412ق، ج5، ص128.
- ↑ سوره بقره، آیه 282.
- ↑ سوره روم، آیه 21.
- ↑ سوره حجرات، آیه 13.
- ↑ سوره بقره، آیه 187.
- ↑ سوره روم ، آیه 21.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1379ش، ص234.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۶۹.
- ↑ جوادی آملی، زن در آینه جلال و جمال، 1375ش، ص 393.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1397ش، ج4، ص344.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، 1389ش، ج18، ص545.
- ↑ معرفت، «حضانت»، 1374ش، ص12.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، 1368ش، ج2، ص312.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، 1385ش، ج19، ص 299.
- ↑ سوره نساء، آیه 3.
- ↑ فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت، 1392ش، ج5، ص194.
- ↑ کلینی، کافی، 1407ق، ج6، ص54.
- ↑ طبرسی، مکارم الخلاق، 1370ش، ص197.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الفهام، 1413ق، ج9، ص11.
- ↑ خمینی، توصیح المسائل (محشّی)، 1424ق، ج2، ص518-522.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1379ش، ص23.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات در دیدار جمعی از مداحان»، 5 مرداد 1384ش.
- ↑ خامنه‌ای، «دیدار مداحان اهل‌بیت با رهبر انقلاب»، 17 اسفند 1396ش.
- ↑ مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، 1377ش، ص13.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1404ق، ج43، ص66.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، 1409ق، ج24، ص194.
- ↑ دستاوردها و پیشرفت‌های زنان پس از انقلاب، خبرگزاری دانشجویان ایران«ایسنا».
- ↑ یعقوب‌زاده، «زن در هنر و فرهنگ ایران»، وب‌سایت سیویلیکا.
- ↑ غلامی، «جایگاه زن در ادبیات فارسی»، وب‌سایت رسانه هدهد.
- ↑ خسروانی، «نقش و جایگاه زن در آثار پروین اعتصامی»، وب‌سایت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان شمیرانات.
- ↑ سوره نساء، آیه 32.
- ↑ کلینی، کافی، 1407ق، ج5، ص496.
- ↑ هدایتنیا، الگوی سوم(الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه)، 1396ش، ص 171.
- ↑ شمسالدین، اهلیة المرأة لتولّى السلطة، 1373، ص 150.
- ↑ سوره نمل، آیه 23-44.
- ↑ سوره ممتحنه، آِیه 12.
- ↑ سوره شوری، آیه 38؛ سوره عمران، آیه 15
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 110 و 104.
- ↑ سوره توبه، آیه 71.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1404ق، ج43، ص21.
- ↑ بن‌بابویه، من لا یحضره الفقیه، 1404ق، ج1، ص67.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، 1353ش، ج3، ص79.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، 1385ش، ج7، ص447.
- ↑ خامنه‌ای، «پیام به کنگره هفت هزار زن شهید کشور»، 16 اسفند 1391ش.
منابع
- قرآن
- ابن‌اثیر، عزالدین، اسدالغابۀ فی معرفۀ الصحابه، تحقیق محمد بن صبیح، قاهره، 1964ش.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، النشر الاسلامی، 1404ق.
- بحرانی، محمدیوسف، حدائق الناظره، ، بی‌جا، بینا، 1359ش.
- پارسا‌نیا، حمید، «سیمای زن در خطاب‌های قرآن»، مجله بانوان شیعه، شماره 3، 1384ش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1394ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسرا، 1389ش.
- جوادی آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، قم، اسراء، 1375ش.
- حتّی، فلییپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، آگاه، چ2، 1366ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، کتابچی، 1387ش.
- حوفی، احمد محمد، الحیاة العربیه من الشعر الجاهلی، قاهره، بینا، 1954م.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار جمعی از مداحان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 5 مرداد 1384ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «پیام به کنگره هفت هزار زن شهید کشور»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 16 اسفند 1391ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «دیدار مداحان اهل‌بیت با رهبر انقلاب»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ انتشار: 17 اسفند 1396ش.
- خسروانی، زهرا، «نقش و جایگاه زن در آثار پروین اعتصامی»، وب‌سایت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان شمیرانات، تاریخ بارگذاری: اسفند 1392ش.
- خمینی، روح‌الله، استفتائات، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1396ش.
- خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385ش.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، دفتر آیت‌الله العظمی الخوئی، 1409ق.
- دورانت، ویل، تاریخ تمدن (عصر ایمان بخش اول)، ترجمه ابوطالب صارمی و دیگران، تهران، افست، 1366ش.
- زمخشري، محمود بن عمر، الکشاف، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1417ق.
- سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الدّر المنثور، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
- شریف رضی، محمد بن حسن، نهج البلاغه (للصبحی صالح)، قم، هجرت، 1414ق.
- شمسالدین، محمدمهدى، اهلیة المرأة لتولّى السلطة، بیروت، موسسة المنار، 1373ش.
- شهید ثانى، زینالدین بن على، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر المیزان، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1397ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق/۱۳۷۰ش.
- غلامی، صبا، «جایگاه زن در ادبیات فارسی»، وب‌سایت رسانه هدهد، تاریخ بارگذاری: 9 تیر 1401 ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- لوبون، گوستاو، تمدن اسلام و عرب، ترجمه فخر داعی گیلانی، تهران، بنگاه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی، 1334ش.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، 1423ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، موسسة الوفاء، 1404ق.
- محمدی‌نیا، اسدالله، بهشت جوان، قم، سبط اکبر، 1394ش.
- مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، قاهره، دارالحدیث، 1412ق.
- مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، شارح: زینالدین بن علی، تهران، پیام حق ، 1377ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1372ش.
- مطهري، مرتضی ، نظام حقوق زن در اسلام، مجموعه آثار، تهران، صدرا، چ2، 1379ش.
- معرفت، محمد‌هادی، «حضانت»، نشریه دادرسی، شماره 4، شهریور و مهر، 1374ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- موسوی اردبیلی، عبدالکریم، فقه القضا، قم، موسسه النشر لجامعة المفید، 1381ش.
- مهرپور، حسین، «بحثی پیرامون قضاوت زن»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره 2، شماره 25-26، شهریور 1378ش.
- فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۲ش.
- هدایتنیا، فرج‌الله، الگوی سوم: الگوی رفتاری زن در خانواده و جامعه، تهران، سازمان بسیج جامعه زنان کشور (لشگر فرشتگان)، 1396ش.
- یعقوب‌زاده، آزاده، «زن در هنر فرهنگ ایران»، وب‌سایت سیویلیکا، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1401ش.