مشاوره اسلامی
مشاوره اسلامی؛ ارائه مشورت، راهنمایی و کمک به افراد برای حل مسائل و مشکلات یا رشد و شکوفایی شخصیت آنها با استفاده از آموزه‌های دینی.
مشاوره اسلامی یک رشته تخصصی ذیل علم روانشناسی است که در صدد تخصصی کردن مشاوره توسط عالمان دینی است. در این رشته تخصصی، مشاوران با فراگیری علم روانشناسی در کنار تخصص در زمینه آموزه‌های دینی، مشاوره تخصصیِ با استفاده از آموزه‌های اسلامی را ارائه می‌کنند.
مفهوم‌شناسی
واژۀ عربی مشاوره به‌معنای مراجعه به صاحب‌نظران برای دست‌یابی به نظر درست بوده[۱] و در گفتار فارسی‌زبانان به‌معنای رایزنی و مشورت‌کردن است.[۲] مشاوره در اصطلاح حرفه‌ای به‌معنای رابطه‌ای یاورانه و دوجانبه بین مشاور و مُراجع است که فهم بامعنای مُراجع از خود و محیط را ساده می‌کند و منجر به کشف و ایجاد اهداف بامعنایی برای آینده او می‌شود.[۳] مشاوره اسلامی به استفاده از مبانی و آموزه‌های دین اسلام در مشاوره تخصصی تعریف شده است.[۴]
تفاوت مشاوره اسلامی و مشاوره مذهبی
دو مفهوم در حوزه مشاوره با رویکرد دینی رایج است که تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. اصطلاح مشاوره مذهبی یا مشاوره دینی که از دیرباز در میان مردم ایران رایج بوده و هست، اشاره به مشورت گرفتن از متخصصین دینی دارد. در این نوع از مشاوره، مردم عمدتا با مراجعه به عالمان دینی، تلاش کرده‌اند تا راهکاری برای مشکلات خود بیابند. در جامعه ایرانی به‌جهت بهره‌مندی از ویژگی‌های مذهبی، مشاوره دینی نقش مهمی دارد و روحانیان محل رجوع مردم برای حل مسائل و مشکلات هستند.[۵] آنچه امروزه به‌عنوان مشاوره اسلامی شناخته می‌شود، در کنار شباهت‌های آن با مشاوره دینی و مذهبی، تفاوت‌های زیادی نیز بین آنها دیده می‌شود. رشته تخصصی مشاوره اسلامی، ذیل علم روانشناسی تعریف می‌شود. در این رشته عمدتا طلاب علوم دینی در کنار یادگیری علوم رایج روانشناسی تخصصی، مشاوره تخصصی با استفاده از آموزه‌های اسلامی را می‌آموزند. [۶] متخصصین رشته مشاوره اسلامی با استفاده از جنبه‌های مثبت روانشناسی غربی و مبانی و فنون، مشاوره‌ای سازگار با مبانی دینی ارائه می‌کنند.[۷]
رابطه مفهوم مشورت در اسلام و مشاوره اسلامی
در قرآن مشورت از اوصاف مؤمنان شمرده شده[۸] و به پیامبر دستور داده می‌شود که با مسلمانان مشورت کند.[۹] مشاوره از دیدگاه پیامبر اسلام، هدایت و رشد است[۱۰] و در سخنان امام علی به‌عنوان قوی‌ترین پشتیبان، [۱۱] نتیجه احتیاط[۱۲]و موجب ایمنی از اشتباه و لغزش[۱۳] معرفی شده است. از منظر امام صادق، کسی از مشاوره به هلاکت نمی‌افتد[۱۴] و سرپیچی از مشورت عقلا موجب سختی و هلاکت می‌شود.[۱۵]
به باور برخی، رابطه مفهوم مشورت در اسلام و مشاوره اسلامی، رابطه عام و خاص است و مشاوره اسلامی به‌عنوان یک فن و رشته تخصصی، اخص از مفهوم مشورت در اسلام است. مفهوم مشورت در اسلام شامل مواردی مانند مشورت در زمینه قوانین، حکومت‌داری و مسائل سیاسی می‌شود که مشاوره تخصصی به آن نمی‌پردازد؛ اما مشاوره اسلامی شامل قواعد کلی مشاوره دادن و مشاوره گرفتن مثل مراجعه به شخص عاقل و خیرخواه و تبعیت از نظر او، ویژگی‌های مشاور و اصول مشاوره می‌شود.[۱۶]
شباهت‌های مشاوره اسلامی و روانشناسی غربی
مشاوره اسلامی و مشاوره غربی (روانشناسی غربی) ویژگی‌های مشترکی به شرح زیر دارند:
شباهت در برخی اصول
- هردو دیدگاه در تلاش برای کمک کردن هستند؛
- نتیجه هر دو مشاوره، رفع مشکل است؛
- نتیجه مشورت در هر دو مشاوره، رشد، بصیرت و آگاهی است؛
- در هر دو دیدگاه، اجبار و اکراهی در کار نیست و تصمیم‌گیرنده نهایی، مراجع است.
شباهت در برخی فنون
- احترام گذاشتن به مراجع؛
- ایجاد رابطه حسنه و رابطه درمانی؛
- گوش کردن فعال و فرصت دادن به مراجع برای بیان مشکل؛
- رازداری مشاور؛
- ارائه مطالب در حد درک و فهم مراجع؛
- کمک به مراجع برای شناخت هرچه بیشتر خود.[۱۷]
تفاوت‌های مشاوره اسلامی و روانشناسی غربی
مشاوره اسلامی و روانشناسی غربی در کنار شباهت‌هایی که دارند، برخی تفاوت‌های جدی نیز دارند.
نگاه به انسان
روانشناسی غربی بر گونه‌ای از انسان‌گرایی پایهریزی شده است که انسان را محور همه چیز می‌داند.[۱۸] این دیدگاه، نیازهای انسانی را در نیازهای مادی، منحصر می‌داند و از توجه به بعد معنوی انسان غافل است و زمانی که نیازهای روحی و معنوی مطرح می‌شوند، تمامی این نیازها را به ماده و مغز آدمی ارجاع می‌دهد. در حالی‌که انسان در دیدگاه مشاوره اسلامی، بنده خدا و دارای نیازهای مادی و معنوی است.[۱۹]
تجربه‌گرایی
روان‌شناسان در چارچوب روش تجربه‌گراییِ حاکم بر علوم انسانی در فرهنگ و تمدن غربی، کوشیده‌اند که داده‌های روانشناسی را بر اساس پژوهش‌های تجربی سامان ببخشند.[۲۰] اگرچه در عمل، برخی از مکاتب روانشناسی مثل فروید و آدلر مقید به تجربه‌گرایی نبوده‌اند؛ [۲۱] اما مشاوره اسلامی در روش پژوهش، به آموزه‌های وحیانی و منابع معرفتیِ مورد تایید آن، مانند سنت، عقل، حس و تجربه، توجه دارد[۲۲] و از دستاوردهای مطالعات تجربی در چارچوب وحی و سنت و عقل، بهره می‌گیرد.[۲۳]
حدود شرعی
روانشناسی غربی به‌جهت نگاه سکولار به مسائل و دخالت ندادن دین و شریعت در مشاوره، [۲۴] تعهدی به مراعات حدود شرعی ندارد؛ اما مشاوره اسلامی به‌جهت تعهدی که به دین و حدود آن دارد، مقید به حدود شرعی است.[۲۵]
موضوع مشورت
در دین اسلام مواردی وجود دارد که مشورت گرفتن در آنها جایز نیست، مثل مواردی که حکم صریحی بر وجوب کاری از سوی خداوند صادر شده باشد؛ مشاوره اسلامی مقید به این موارد است، اما روانشناسی غربی تعهدی نسبت به این موارد ندارد.[۲۶]
اهداف مشاوره اسلامی
رشته مشاوره اسلامی برپایه اهداف زیر پایهریزی شده است:
- شناخت مبانی و مسائل مشاوره اسلامی، بر مبنای آموزه‌های قرآن و روایات؛
- ایجاد و ارتقاء مهارت‌های لازم، جهت ارائه خدمات مشاوره و روان‌درمانی به طلاب؛
- تقویت توان حل مشکلات و نیازهای مرتبط با زندگی دینی؛
- آشنایی با مکاتب مهم مشاوره و روانشناسی؛
- شناخت منابع و مآخذ مباحث مشاوره و روانشناسی و ایجاد توان فهم آن؛
- افزایش توان تحقیق در حد تحلیل و بررسی تطبیقی و زمینه‌سازی جهت تالیف و ترجمه در زمینه مشاوره اسلامی؛
- ایجاد توان تدریس مباحث مشاوره اسلامی.[۲۷]
ورود روحانیان مشاور به عرصه مشاوره
ارائه مشاوره تخصصی توسط روحانیون متخصص در رشته مشاوره اسلامی یا رشته‌های دیگر روانشناسی در سال‌های اخیر رشد زیادی داشته است. این پدیده دارای جنبه‌های مثبت و منفی است. برخی بر این باورند که ورود روحانیان به حوزه مشاوره تخصصی، صرفا با تکیه بر آموزه‌های دینی، آسیب‌های جدی دارد، چرا که روحانیون تنها بعد معنوی انسان را می‌شناسند و در زمینه روان انسان‌ها تخصص ندارند و از آسیب‌های نیازمند به درمان تخصصی، مطلع نیستند.[۲۸]
برخی دیگر بر این عقیده‌اند که اگر روحانیون در کنار آشنایی با آموزه‌های دینی، دروس تخصصی و آکادمیک مشاوره روانشناختی را آموخته باشند، اثرگذاری بهتری بر مراجعین خواهند داشت. به باور آنها، استفادۀ همزمان مشاوران روحانی از آموزه‌های دینی و آموزه‌های روانشناختی، مشاوره قوی‌تری را به‌دنبال خواهد داشت.[۲۹] در حال حاضر عدۀ زیادی از روحانیون متخصص در زمینه مشاوره و روانشناسی عضو رسمی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره ایران هستند.[۳۰]
مراکز فعال مشاوره اسلامی
مراکز آموزشی و تخصصی
رشته تخصصی مشاوره اسلامی و روانشناسی اسلامی با دو رویکرد و دو نوع مدرک ارائه می‌شود. برخی از مؤسسات آموزش عالی حوزوی با شیوه حوزوی و با ارائه مدرک سطح 3 و سطح 4 حوزه که معادل کارشناسی ارشد و دکتری است، اقدام به برگزاری دوره تخصصی مشاوره اسلامی می‌کنند. این دوره‌ها عمدتا توسط مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا و مرکز تخصصی امام خمینی در قم و دیگر شعبه‌های آنها در شهرهای دیگر ایران و مؤسسات دیگر با گرایش‌های مختلف برگزار می‌شود.[۳۱] جامعة الزهراء و مرکز تخصصی اخلاق و تربیت اسلامی نیز در گرایش‌های مختلف نسبت به برگزاری دوره‌های تخصصی مشاوره و روانشناسی با رویکرد اسلامی برای بانوان طلبه، اقدام می‌کنند.[۳۲]
برخی از مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه‌ها با شیوه آکادمیک و با ارائه مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری مورد تایید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در فضای حوزوی اقدام به برگزاری دوره‌های مشاوره اسلامی و روانشناسی با رویکرد اسلامی با گرایش‌های مختلف می‌کنند که از جمله آنها می‌توان به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، [۳۳] مؤسسه عالی اخلاق و تربیت، [۳۴] جامعة المصطفی العالمیه[۳۵] و دانشگاه قرآن و حدیث[۳۶] اشاره کرد.
مراکز مشاوره اسلامی
مراکز متعددی در قم و شهرهای دیگر ایران با رویکرد مشاوره اسلامی فعال هستند که برخی عبارت‌اند از:
مرکز مشاوره حوزه علمیه قم (سماح)
مرکز مشاوره حوزه علمیه قم که با نام اختصاری مرکز سماح شناخته می‌شود، از مراکز مشاوره فعال در حوزه مشاوره تخصصی با رویکرد اسلامی است. این مرکز زیر نظر معاونت تهذیب حوزه و متشکل از اساتید و مشاورین روحانی فعالیت می‌کند. واحد مرکزی آن در شهر قم مستقر است و شعبه‌های آن در شهرهای دیگر ایران بالغ بر 20 شعبه است.[۳۷] اساتید و مشاوران سماح بالغ بر 130 استاد مشاور است که خدمات مشاوره‌ای و روانشناختی با رویکرد اسلامی ارائه می‌دهند.[۳۸]
مرکز مشاوره حوزه علمیه قم از سال 1378ش شروع به‌کار کرده است. مشاورین این مرکز از میان طلاب و پژوهشگران علوم دینی و آشنا با علوم آکادمیک روانشناسی و مشاوره، انتخاب و جذب می‌شوند. همچنین سنخیت جنسی بین مشاور و مراجع در این مرکز مراعات می‌شود، مگر در مشاوره خانواده که از مشاورین آقا استفاده می‌شود. [۳۹] این مرکز دارای 7 گروه تخصصی شامل گروه روانشناختی، گروه خانواده، گروه ازدواج، گروه کودک، گروه مشاوره مدارس، گروه نوجوان و جوان و گروه تحصیلی و استعدادیابی است.[۴۰] مشاوره‌های این مرکز شامل موارد زیر است:
- خانوادگی؛ مانند مشکلات عاطفی اخلاقی زوجین، مشکلات زناشویی زوجین، مشکلات روحی روانی زوجین، مشکل زوجین با والدین خود، مشکل افراد خانواده با یکدیگر؛
- روانشناختی؛ مانند افسردگی، استرس و اضطراب، عدم اعتماد به نفس، کم‌رویی، ضعف اراده، عدم تمرکز و تشویش فکری، توهم و هذیان، عصبانیت و پرخاشگری، سوءظن، وسواس فکری یا عملی؛
- ازدواج؛ مانند معیارهای انتخاب همسر، شیوه‌های احراز معیارها، رضایت والدین، ازدواج موقت، پرسش‌های زمان خواستگاری، ارتباط در دوران عقد؛
- روانپزشکی؛ مانند مشکلات شدید اعصاب و روان و دارودرمانی؛
- اخلاقی؛ مانند چگونگی درمان رذایل اخلاقی، نحوه ایجاد و تقویت فضایل اخلاقی؛
- تربیتی؛ مانند تربیت فرزند، مسایل نوجوانان و جوانان؛
- تحصیلی؛ مانند بی‌میلی تحصیلی، انتخاب رشته، برنامه‌ریزی درسی، شیوه‌های مطالعه؛
- حقوقی؛ مانند حقوق خانواده؛
- بهداشت جسمی؛ مانند تغذیه، اختلالات جسمی؛
- اجتماعی؛ مانند اعتیاد، مشکل اقتصادی شغلی، آداب معاشرت، دوست‌یابی.[۴۱]
برگزاری کارگاه‌های تخصصی روانشناسی از دیگر فعالیت‌های مرکز سماح است.[۴۲] همچنین این مرکز در راستای ارائه محصولات تخصصی و کاربردی نیز فعال بوده است؛ چاپ و انتشار کتاب در حوزه‌های مختلف روانشناسی، وبینار، بروشور و محصولات چندرسانه‌ای از جمله این محصولات است.[۴۳]
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی
مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، از مراکز زیرمجموعه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم است. این مرکز با استفاده از محققین حوزه علمیه و با هدف پاسخگویی تخصصی به سؤالات دینی اقشار مختلف جامعه، کارشناسان خود را در گروه‌های تخصصی قرآن و حدیث؛ فقه؛ کلام و اعتقادات؛ اخلاق، تاریخ و سیره، مشاوره اسلامی و فقه خواهران سازماندهی کرده است.
این مرکز با 5 شیوه مکتوب، تلفنی، اینترنتی، پیامکی و رسانه‌های دیداری و شنیداری، اقدام به پاسخگویی می‌کند[۴۴] و علاوه بر ارائه خدمات مشاوره روانشناسی به‌صورت تلفنی و اینترنتی، اجرای کارگاه‌های تخصصی روانشناسی را نیز انجام می‌دهد.[۴۵]
مرکز مشاوره ماوا
مرکز مشاوره ماوا، وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی از سال 1378ش فعالیت خود را آغاز کرده است. این مرکز با بهره‌گیری از مشاوران حوزوی دارای تخصص کارشناسی ارشد و دکتری در رشته‌های روانشناسی و مشاوره، [۴۶] به ارائه خدمات درمانی شامل درمان اختلالات، زوج‌درمانی، مشاوره تربیتی و درمانیِ مسائل کودک و نوجوان، مشاوره پیش از ازدواج و نیز ارائه خدمات روان‌سنجی از قبیل تست هوش، سنجش وضعیت سلامت روان و ارزیابی ویژگی‌های شخصیتی می‌پردازد.[۴۷]
همچنین این مرکز تاکنون بیش از 120 محصول شامل کتاب، نشریه، تک‌نگاره، فلش‌کارت و لوح فشرده آموزشی با محتوای روانشناسی و رویکرد اسلامی تهیه کرده است. برگزاری کارگاه‌های آموزشی در دو سطح تخصصی و عمومی، از دیگر فعالیت‌های این مرکز است.[۴۸] مرکز مشاوره ماوا از آذر ماه 1386ش اقدام به نشر ماهنامه خانه خوبان کرده است.[۴۹]
این مرکز علاوه بر ارائه خدمات مشاوره‌ای، اقدام به برگزاری کارگاه‌های آموزشی در حوزه مشاوره و روانشناسی می‌کند.[۵۰]
مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام
مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام از دیگر مراکز مشاوره تخصصی روانشناسی با رویکرد اسلامی است. این مرکز در شهر تهران از سال 1396ش فعالیت خود را آغاز کرده، اما پیش از آن با نام مرکز مشاوره صدوق از سال 1382ش در قم فعال بوده است.[۵۱]
این مرکز یک مجموعۀ تخصصی روانشناسی است که با مجوز سازمان نظام روانشناسی و مشاوره کشور فعالیت می‌کند و مشاورین آن علاوه بر تحصیلات آکادمیک روانشناسی دارای تحصیلات حوزوی نیز هستند.[۵۲]
مرکز مشاوره سبل السلام خدماتی مانند مشاوره کودک و نوجوان، اختلال وسواس، اختلالات اضطرابی، اختلالات جنسی، درمان اعتیاد، مداخلات روانپزشکی، مشاوره پیش از ازدواج، مشاوره حقوقی، مشاوره شغلی، تحصیلی، اختلالات خلقی، مشاوره فردی و اجتماعی را ارائه می‌کند.[۵۳] این مرکز اقدام به برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی روانشناسی نیز می‌کند.[۵۴]
مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه
مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه از سال 1396ش به‌منظور ارائه خدمات تخصصی روانشناختی، مشاوره‌ای و درمانی در موضوعات ازدواج، خانواده، کودک، نوجوان، فردی، شغلی و تحصیلی با حضور مشاورین و روان درمانگران متخصص، تاسیس شده است.[۵۵] این مرکز، خدمات حوزه سلامت روان مانند مشاوره و روان‌درمانی فردی، گروهی، آمادگی پیش از ازدواج، زوج‌درمانی و کودک و نوجوان را انجام می‌دهد.[۵۶] همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی مرتبط با مشاوره و روانشناسی از دیگر فعالیت‌های این مرکز است.[۵۷]
جایگاه آموزه‌های اسلامی در مشاوره اسلامی
مشاوره در مفهوم حرفه‌ای و رایج آن پدیده‌ای نسبتا نوظهور است که ریشه در روانشناسی غربی و مکاتب آن دارد؛ اما به مفهوم وسیع آن هدایت و راهنمایی خواستن از اهل خرد و صاحب‌نظر را نیز شامل می‌شود که مورد تاکید اسلام و اولیای دین است.[۵۸] دین اسلام به‌عنوان آخرین و کامل‌ترین دین الهی، [۵۹] صرفاً یک مکتب روانشناسی یا نظریه‌ای در حوزه مشاوره نیست، بلکه اسلام یک نظام فکری، عقیدتی و رفتاری جامع و کامل است که چارچوب و خطوط کلی زندگی سالم و متعالی بشر را مشخص کرده و راه‌های رسیدن به سعادت و کمال نهایی انسان را نیز به وضوح بیان کرده است. مشاوره اسلامی نیز مبانی، اصول و روشهای خود را با اهداف، ارزش‌ها و هنجارها، برنامه‌ها و تکالیف دین اسلام منطبق می‌سازد.[۶۰]
ابعاد روانشناختی انسان در مشاوره اسلامی
از منظر مشاوره اسلامی، انسان دارای پنج بُعد شناختی، عاطفی، رفتاری، ارتباطی و معنوی است.[۶۱]
بعد شناختی انسان
بعد شناختی که مرکزیت آن با عقل است، عهده‌دار شناخت انسان از پیرامون خود مانند هستی، دیگران و طبیعت است. این بعد از وجود انسان می‌تواند دارای شناخت‌های درست و عقلانی بوده و یا شامل باورهای غلط و انحرافی باشد که در برخی از آیات قرآن به آن اشاره شده است. قرآن، تقلید کورکورانه از باورهای غلط نیاکان را نکوهش کرده و این خطا را به تعقل نکردن، نسبت می‌دهد. [۶۲]
بعد عاطفی انسان
بعد احساسات و عواطف یکی دیگر از ابعاد روانشناختی انسان است که در اسلام بر آن تاکید شده است. مرکزیت این بعد در قرآن کریم، قلب معرفی شده و در آیات متعدد، عواطفی مانند حزن، خوف، فرح و محبت به انسان‌ها به آن نسبت داده شده است.[۶۳] مثلا در سوره شوری به مساله شادی انسان‌ها در مواجهه با رحمت‌ها و کفران و ناسپاسی آنها در برابر بلاهایی که به‌خاطر کارهای بد به آنها رسیده است، را متذکر می‌شود.[۶۴] در سوره قصص نیز به فرح انسان که ناشی از تکبر باشد اشاره کرده و آن را مورد ذم قرار می‌دهد.[۶۵] در آیه دیگری شادی را صرفا با فضل و رحمت الهی مجاز می‌شمارد.[۶۶] در سوره بقره به محبت برخی از انسان‌ها به معبودهای ساختگی اشاره می‌کند و در مقابل، محبت شدید مؤمنین به خداوند را یادآور می‌شود.[۶۷]
بعد رفتاری انسان
یکی دیگر از ابعاد روانشناختی انسان، بعد رفتاری او است. قرآن در سوره بقره، علم خداوند به افعال انسان را یادآور می‌شود.[۶۸] در سوره مائده نیز به مسئله ابلاغ الهی اشاره و تاکید می‌کند که اگر این ابلاغ را انجام ندهی، رسالت خود را انجام نداده‌ای.[۶۹] در سوره اعراف به توجیه زشت گنهکاران اشاره می‌کند که هر زمان کار زشتی انجام می‌دهند، آن را به نیاکان خود نسبت داده و آن را دستور خداوند عنوان می‌کنند، در حالی که خداوند هیچگاه به کار زشت، فرمان نمی‌دهد.[۷۰]
بعد ارتباطی انسان
بعد ارتباطی انسان اشاره به ارتباط انسان با خود، خدا، هستی و دیگران دارد.[۷۱] ارتباط انسان با خویش، یعنی اینکه انسان نسبت به خود شناخت داشته باشد، نسبت به احساسات، افکار، رفتارها، نیت‌ها و دیگر شئون خویشتن، آگاه باشد. خداوند در این‌باره در سوره حشر انسان‌های مؤمن را پس از فرمان به تقوا، توجه می‌دهد که مواظب باشند چه چیزی برای فردای خود می‌فرستند.[۷۲] در سوره مائده به مؤمنان یادآور می‌شود که مراقب خودشان باشند که اگر هدایت یافتید، گمراهی گمراهان زیانی به حال شما نخواهد داشت و بازگشت همه به سوی اوست.[۷۳]
یکی دیگر از انواع ارتباطات، ارتباط انسان با دیگران است. ارتباط با والدین، [۷۴] صله رحم، [۷۵] ارتباط با منافقین و کافران[۷۶] و ارتباطات دیگر همگی از این نوع ارتباط است. منظور از ارتباط با هستی، ارتباط انسان با طبیعت مادی و غیرمادی و هر آنچه در آن است را مانند آسمان و زمین، فرشتگان، حیوانات و جلوه‌های طبیعت شامل می‌شود.[۷۷]
نوع دیگر ارتباط که اهمیت بسیار زیادی دارد، ارتباط انسان با خدا است. این ارتباط در قالب دعا، عبادت و راز و نیاز بروز پیدا می‌کند. خداوند در سوره بقره به این نوع ارتباط اشاره می‌کند و پس از فرمان به عبادت خداوند، علت آن را خلاقیت خداوند معرفی کرده و عبادت را نشانه تقوای الهی معرفی می‌کند.[۷۸] در سوره ذاریات نیز علت خلقت جن و انس را عبادت پروردگار عنوان می‌کند.[۷۹]
بعد معنوی انسان
از دیگر ابعاد وجودی انسان، بعد معنوی او است. زندگی انسان باید دارای معنا باشد و بدون معنا، زندگی انسان پوچ خواهد بود. بنابراین همه انواع ارتباطات انسانی، حول محور بعد معنوی انسان می‌چرخند.[۸۰] بعد معنوی انسان، آرامش‌دهنده‌ترین و اطمینان‌بخش‌ترین بعد وجودی انسان است که خداوند در قرآن کریم به آن اشاره می‌کند.[۸۱]
مبانی مشاوره اسلامی
نظریه‌های مشاوره و روانشناسی مبتنی بر نوعی انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی هستند و هر کدام از مکاتب روانشناسی تحت تاثیر یک مکتب فلسفی یا دینی بوده است. به‌عنوان مثال مراجع‌محوری راجرز، ریشه در فلسفه پدیدارشناسی هوسرل دارد، رفتاردرمانی که برآمده از رفتارگرایی است، به‌صورت غیرمستقیم از مکتب فلسفی پوزیتویسم، نشات گرفته است، معنادرمانی ویکتور فرانکل، از آبشخور اگزیستانسیالیسم رنگ و بو گرفته است و روان‌کاوی فروید، متاثر از مسلک عرفانی کابالا است.[۸۲]
مشاوره اسلامی به‌عنوان یک نظریه و به‌جهت انتساب آن به اسلام، مبانی خود را از دین اسلام برمی‌گیرد. تفاوت اصلی مشاوره اسلامی با نظریه‌های رایج مشاوره در مبانی آن است که این نظریه را از نظریه‌های دیگر متمایز می‌سازد.[۸۳]
مبانی هستی‌شناسی
اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند، اصلی‌ترین مبنای هستی‌شناسانه مشاوره اسلامی است. توحید به‌عنوان بنیادی‌ترین آموزه اعتقادی اسلام معرفی شده است که تمام معارف، آموزه‌ها، احکام و گزاره‌های دینی بر پایه آن ترسیم شده است.[۸۴] اعتقاد به توحید دارای لوازمی است که هر موحّدی باید به آنها ملتزم باشد. اعتقاد به توحید در ذات و صفات، اعتقاد به صفات ثبوتی و نفی صفات سلبی از خداوند، [۸۵] مانند دانا به ظاهر و باطن، [۸۶] مدبر بودن، [۸۷] حکیم بودن، [۸۸] رحمان و رحیم بودن، [۸۹] توانا بودن، [۹۰] آفریدگار انسان و هستی، [۹۱] ربوبیت الهی، [۹۲] ظالم نبودن[۹۳] و باور به معاد.[۹۴] مسلمان مؤمن معتقد است همه دستوراتی که از جانب خداوند متعال بیان شده است، به مصلحت اوست، ظالمانه نیست و دارای حکمت است که نتیجه آن امید، نشاط و پویایی خواهد بود.[۹۵]
مبانی انسان‌شناسی
برخی از مبانی مشاوره اسلامی، اشاره به مبانی انسان‌شناسی دارد. انسان از نگاه اسلام و نگاه توحیدی دارای این خصوصیات است: [۹۶]
- انسان مخلوق خداوند است؛ [۹۷]
- از روح خدا در انسان دمیده شده است؛ [۹۸]
- انسان موجودی دو بعدی بوده و از روح و جسم تشکیل شده و اشرف مخلوقات است؛ [۹۹]
- زندگی انسان هدفمند است و عبس آفریده نشده است؛ [۱۰۰]
- همه هستی در تسخیر و سیطره انسان است؛ [۱۰۱]
- بازگشت انسان در نهایت به‌سوی خداست؛ [۱۰۲]
- انسان موجودی مختار و با اراده است؛ [۱۰۳]
- انسان موجودی با مسئولیت است.[۱۰۴]
مبانی معرفت‌شناسی
روشهای شناخت از منظر اسلام، وحی، عقل، تجربه و حس معرفی شده است.[۱۰۵] آنچه مبتنی بر وحی و منابع مورد تایید وحی مانند سنت[۱۰۶] یا دریافت‌های تجربی[۱۰۷] یا یافته‌های عقلانی[۱۰۸] باشد، از سوی صاحب‌نظران در مشاوره اسلامی، استفاده می‌شود.[۱۰۹]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، المفردات، 1412ق، ص470.؛ طریحی، مجمع البحرین، 1376ش، ج3، ص354.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه مشاوره.
- ↑ شفیع‌آبادی، روش‌ها و فنون مشاوره، 1395ش، ص14.
- ↑ مدنی و باهنر، «رهیافتی پدیدارشناسانه بر دیدگاه مشاورین نسبت به مراکز مشاوره اسلامی»، 1399ش، ص110.؛ «بایسته‌های روانشناسی و مشاوره اسلامی»، وب‌سایت میگنا.
- ↑ احمدی، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، 1392ش، ص6-9.
- ↑ موسی‌پور، «معرفی رشته مشاوره اسلامی»، وب‌سایت مسیر طلبه.؛ «سرفصل‌ها و معرفی رشته مشاوره خانواده با رویکرد اسلامی»، وب‌سایت مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه (خواهران.؛ «کلیات و برنامه سطح سه رشتة مشاورة اسلامی»، وب‌سایت مؤسسه آموز عالی حوزوی امام رضا.
- ↑ موسی‌پور، «معرفی رشته مشاوره اسلامی»، وب‌سایت مسیر طلبه.؛ «مشاور مذهبی (روانشناس مذهبی و دینی برای ازدواج و خانواده)»، وب‌سایت همیار عشق.؛ «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی»، وب‌سایت وقت مشاوره روانشناسی.
- ↑ سوره شوری، آیه 38.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 159.
- ↑ عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، 1415ق، ج4، ص584.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج1، ص95.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص442.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص101.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص102.
- ↑ پناهی، «اهمیت مشاوره و ویژگی‌های مشاور از منظر دینی»، 1386ش، ص9.
- ↑ «بررسی مقایسه‌ای بین مشاوره تخصصی و مشاوره از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی.؛ تقوی، «تمایز روانشناسی اسلامی با غربی»، وب‌سایت میگنا.
- ↑ تقوی، «تمایز روانشناسی اسلامی با غربی»، وب‌سایت میگنا.
- ↑ «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی در نگاه به خلقت انسان است»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص141.؛ «تجربه‌گرایی»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ سرزعیم، «امکان وجود روانشناسی اسلامی»، وب‌سایت رابینیا.
- ↑ «بایسته‌های روانشناسی و مشاوره اسلامی»، وب‌سایت میگنا.؛ سوره نحل، آیه 78 و 43.؛ سوره نساء، آیه 163.؛ شیخ کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج1، ص16.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص56.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص327.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص388.
- ↑ «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی در نگاه به خلقت انسان است»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ تقوی، «تمایز روانشناسی اسلامی با غربی»، وب‌سایت میگنا.
- ↑ «بررسی مقایسه‌ای بین مشاوره تخصصی و مشاوره از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی.
- ↑ «بررسی مقایسه‌ای بین مشاوره تخصصی و مشاوره از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی.
- ↑ موسی‌پور، «معرفی رشته مشاوره اسلامی»، وب‌سایت مسیر طلبه.
- ↑ قرایی مقدم، «آیا روحانیون میتوانند در حرفه روانشناسی موفق باشند؟»، خبرآنلاین.
- ↑ عبداللهی، «حوزه و روانشناسی، از نظر تا مدیریت و عمل»، خبرگزاری رسا.
- ↑ حاتمی، «عضویت 100 روحانی در سازمان نظام روانشناسی»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ «کلیات و برنامه سطح سه رشتة مشاورة اسلامی»، وب‌سایت مؤسسه آموز عالی حوزوی امام رضا.؛ «گروه‌های آموزشی»، وب‌سایت مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا.؛ «افتتاح مرکز تخصصی امام خمینی در حوزه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.؛ «راه‌اندازی رشته «مشاوره اسلامی» در سطح چهار حوزه علمیه»، خبرگزاری شبستان.؛ «آغاز پذیرش سطح3 در رشته‌های «قرآن و علوم انسانی» در مرکز تخصصی قرآن علی بن ابیطالب»، خبرگزاری شبستان.
- ↑ «آغاز ثبت نام چهارمین دوره آموزش تخصصی تربیت مشاور»، وب‌سایت جامعة الزهراء.؛ «تصویب رشته «روانشناسی تربیتی با رویکرد اسلامی» در سطح سه حوزه»، وب‌سایت جامعة الزهراء.؛ «مرکز تخصصی اخلاق و تربیت اسلامی»، وب‌سایت جامعة الزهراء.
- ↑ «گروه روانشناسی»، وب‌سایت مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- ↑ «معرفی و سرفصل رشته‌ها»، وب‌سایت موسسه عالی اخلاق و تربیت.
- ↑ «درباره ما»، پایگاه اطلاع‌رسانی جامعة المصطفی العالمیه.؛ «اطلاعیه پذیرش دانشجوی ایرانی مقطع ارشد و دکتری»، پایگاه خبری جامعة المصطفی العالمیه.
- ↑ «رشته‌ها و سرفصل‌ها»، وب‌سایت دانشگاه قرآن و حدیث.
- ↑ «مراکز مشاوره سماح در سطح کشور»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «معرفی مرکز»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «مرکز مشاوره از آغاز تاکنون»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «گروه‌های تخصصی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «مرکز مشاوره از آغاز تاکنون»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «کارگاه آموزشی و تخصصی سماح»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «محصولات تخصصی و کاربردی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح.
- ↑ «درباره ما»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ «مشاوره و روانشناسی»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ «مشاوران»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا.
- ↑ «درباره ما»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا.
- ↑ «محصولات»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا.
- ↑ «نشریه خانه خوبان»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا.
- ↑ «کارگاه‌های عمومی»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا.
- ↑ «مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام.
- ↑ «مشاورین مرکز مشاوره سبل السلام»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام.
- ↑ «خدمات مرکز»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام.
- ↑ «دوره‌های آموزشی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام.
- ↑ «آیه، نشانه زندگی»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه.؛ «اساتید آیه»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه.
- ↑ «ارتباط با آیه»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه.
- ↑ «دوره‌ها»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه.
- ↑ شریفی‌نیا، «مبانی روشهای مشاوره بالینی از منظر اسلام»، 1381ش، ص1.؛ سوره شوری، آیه 38.؛ سوره آل‌عمران، آیه 159.؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص105.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص276.؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج75، ص104.
- ↑ سوره احزاب، آیه 40.
- ↑ شریفی‌نیا، «مبانی روشهای مشاوره بالینی از منظر اسلام»، 1381ش، ص1.
- ↑ آل‌اسحاق، اسلام و روانشناسی، 1369ش، ص18-25.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص191.؛ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص203.؛ سوره بقره، آیه 170.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص160.
- ↑ سوره شوری، آیه 48.
- ↑ سوره قصص، آیه 76.
- ↑ سوره یونس، آیه 58.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص203.؛ سوره بقره، آیه 165.
- ↑ سوره بقره، آیه 197.
- ↑ سوره مائده، آیه 67.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص203.؛ سوره اعراف، آیه 28.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص197.
- ↑ سوره حشر، آیه 18.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص204.؛ سوره مائده، آیه 105.
- ↑ سوره اسراء، آیه 23.
- ↑ سوره انفال، آیه 75.
- ↑ سوره نساء، آیه 138-139.؛ سوره مائده، آیه 51.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص204.؛ سوره بقره، آیه 164.
- ↑ سوره بقره، آیه 20.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص182-183.؛ سوره ذاریات، آیه 56.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص175.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص204.؛ سوره رعد، آیه 28.
- ↑ شمشیری، «امکان ساخت نظریه مشاوره و روان‌درمانی مبتنی بر عرفان اسلامی»، 1389ش، ص2.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص84.
- ↑ کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات (2)، 1379ش، ص19-20.؛ شیخ طوسی، التبیان، ج2، ص53.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص90-99.
- ↑ سوره حدید، آیه 3.
- ↑ سوره سجده، آیه 5.
- ↑ سوره بقره، آیه 129.
- ↑ سوره حمد، آیه 1.
- ↑ سوره ملک، آیه 1.
- ↑ سوره رعد، آیه 16.؛ سوره مؤمنون، آیه 12-14.
- ↑ سوره انعام، آیه 164.
- ↑ سوره یونس، آیه 44.
- ↑ سوره جاثیه، آیه 26.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص92.؛ سوره زمر، آیه 53.؛ سوره یوسف، آیه 87.؛ سوره آل‌عمران، آیه 134.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص202؛ .
- ↑ سوره مؤمنون، آیه 12.
- ↑ سوره حجر، آیه 29.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه 14.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه 115.
- ↑ سوره ابراهیم، آیه 32.
- ↑ سوره بقره، آیه 156.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 30.؛ سوره کهف، آیه 29.
- ↑ سوره نجم، آیه 39.؛ سوره مدثر، آیه 38.
- ↑ شجاعی، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، 1394ش، ص152-164.؛ سوره نحل، آیه 78 و 43.؛ سوره نساء، آیه 163.؛ شیخ کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج1، ص16.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص56.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص327.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص388.
- ↑ سوره احزاب، آیه 21.؛ سوره نساء، آیه 59.
- ↑ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص56.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص327.؛ تمیمی آمدی، غرر الحکم، 1410ق، ص388.
- ↑ شیخ کلینی، اصول کافی، 1407ق، ج1، ص16.
- ↑ ثناگویی‌زاده، چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول، 1398ش، ص202-203.
منابع
- قرآن کریم.
- «آغاز پذیرش سطح3 در رشته‌های«قرآن و علوم انسانی» در مرکز تخصصی قرآن علی بن ابیطالب»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 7 آذر 1401ش.
- «آغاز ثبت نام چهارمین دوره آموزش تخصصی تربیت مشاور»، وب‌سایت جامعة الزهراء، تاریخ درج مطلب: 15 فروردین 1400ش.
- آل‌اسحاق، محمد، اسلام و روانشناسی، قم، آل اسحق خوئینی، 1369ش.
- «آیه، نشانه زندگی»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- احمدی، سیداحمد، مبانی و اصول راهنمایی و مشاوره، تهران، سازمان سمت، 1392ش.
- «ارتباط با آیه»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «اساتید آیه»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «اطلاعیه پذیرش دانشجوی ایرانی مقطع ارشد و دکتری»، پایگاه خبری جامعة المصطفی العالمیه، تاریخ درج مطلب: 22 خرداد 1402ش.
- «افتتاح مرکز تخصصی امام خمینی در حوزه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1392ش.
- «بایسته‌های روانشناسی و مشاوره اسلامی»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1401ش.
- «بررسی مقایسه‌ای بین مشاوره تخصصی و مشاوره از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت مجله اینترنتی آموزش خانواده سبز ایرانی، تاریخ بازدید: 30 مرداد 1402ش.
- پناهی، علی‌احمد،«اهمیت مشاوره و ویژگی‌های مشاور از منظر دینی»، ماهنامه معرفت، شماره 117، 1386ش.
- «تجربه‌گرایی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 16 دی 1394ش.
- «تصویب رشته«روان شناسی تربیتی با رویکرد اسلامی» در سطح سه حوزه»، وب‌سایت جامعة الزهراء، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1399ش.
- «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی در نگاه به خلقت انسان است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1396ش.
- «تفاوت روانشناسی اسلامی و غربی»، وب‌سایت وقت مشاوره روانشناسی، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1401ش.
- تقوی، محمدرضا،«تمایز روانشناسی اسلامی با غربی»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1396ش.
- تمیمی آمدی، عبدالواحد، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الاسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
- ثناگویی‌زاده، محمد،«چیستی مشاوره اسلامی، مبانی، مفاهیم و اصول»، مجله رویش روانشناسی، سال 8، شماره 1، فروردین 1398ش.
- حاتمی، محمد،«عضویت 100 روحانی در سازمان نظام روانشناسی»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1401ش.
- «خدمات مرکز»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «درباره ما»، پایگاه اطلاع‌رسانی جامعة المصطفی العالمیه، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1402ش.
- «درباره ما»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «درباره ما»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «دوره‌ها»، وب‌سایت مرکز مشاوره و روانشناسی اسلامی آیه، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «دوره‌های آموزشی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 17 مرداد 1402ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار القلم، چاپ اول، 1412ق.
- «راه‌اندازی رشته مشاوره اسلامی در سطح چهار حوزه علمیه»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1394ش.
- «رشته‌ها و سرفصل‌ها»، وب‌سایت دانشگاه قرآن و حدیث، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1402ش.
- سرزعیم، ساحله،«امکان وجود روانشناسی اسلامی»، وب‌سایت رابینیا، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1399ش.
- «سرفصل‌ها و معرفی رشته مشاوره خانواده با رویکرد اسلامی»، وب‌سایت مؤسسه آموزش عالی حوزوی معصومیه (خواهران)، تاریخ درج مطلب: 29 آبان 1398ش.
- شجاعی، محمدصادق، روانشناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم، 1394ش.
- شریفی‌نیا، محمدحسین،«مبانی روشهای مشاوره بالینی از منظر اسلام»، فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی، دوره 8، شماره 31، 1381ش.
- شفیع‌آبادی، عبدالله، روش‌ها و فنون مشاوره، تهران، کتاب فکر نو، 1395ش.
- شمشیری، بابک،«امکان ساخت نظریه مشاوره و روان‌درمانی مبتی بر عرفان اسلامی»، فصلنامه علمی روش‌ها و مدل‌های روانشناختی، دوره 1، شماره 2، 1389ش.
- شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ کلینی، اصول کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، قم: مرتضوی، چاپ سوم، 1376ش.
- عبداللهی، مهدی،«حوزه و روانشناسی، از نظر تا مدیریت و عمل»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1401ش.
- عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان، 1415ق.
- قرایی مقدم، امان‌الله،«آیا روحانیون میتوانند در حرفه روانشناسی موفق باشند؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1401ش.
- «کارگاه آموزشی و تخصصی سماح»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 1 شهریور 140ش.
- «کارگاه‌های عمومی»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- کریمی، جعفر، توحید از دیدگاه آیات و روایات (2)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1379ش.
- «کلیات و برنامه سطح سه رشتة مشاورة اسلامی»، وب‌سایت مؤسسه آموز عالی حوزوی امام رضا، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1393ش.
- «گروه روانشناسی»، وب‌سایت مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1402ش.
- «گروه‌های تخصصی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 1 شهریور 140ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تهران، مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
- «محصولات تخصصی و کاربردی»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 1 شهریور 140ش.
- «محصولات»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- مدنی، یاسر و باهنر، فهیمه،«رهیافتی پدیدارشناسانه بر دیدگاه مشاورین نسبت به مراکز مشاوره اسلامی»، فصلنامه علمی پژوهش‌های مشاوره، دانشگاه تهران، دوره 19، شماره 74، 1399ش.
- «مراکز مشاوره سماح در سطح کشور»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 1 شهریور 140ش.
- «مرکز تخصصی اخلاق و تربیت اسلامی»، وب‌سایت جامعة الزهراء، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1402ش.
- «مرکز مشاوره از آغاز تاکنون»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 1 شهریور 140ش.
- «مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «مشاور مذهبی (روانشناس مذهبی و دینی برای ازدواج و خانواده)»، وب‌سایت همیار عشق، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1401ش.
- «مشاوران»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «مشاوره و روانشناسی»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- «مشاورین مرکز مشاوره سبل السلام»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سبل السلام، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
- موسی‌پور، آیدا،«معرفی رشته مشاوره اسلامی»، وب‌سایت مسیر طلبه، تاریخ درج مطلب: 29 بهمن 1396ش.
- «معرفی مرکز»، وب‌سایت مرکز مشاوره اسلامی سماح، تاریخ بازدید: 1 شهریور 140ش.
- «معرفی و سرفصل رشته‌ها»، موسسه عالی اخلاق و تربیت، تاریخ بازدید: 28 مرداد 1402ش.
- «نشریه خانه خوبان»، پایگاه مرکز مشاوره ماوا، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.