ممنوعیت تحصیل دختران

ممنوعیت تحصیل دختران؛ اثر هنری از قربان‌علی نجفی، هنرمند افغانستانی

ممنوعیت تحصیل دختران، سلب حق آموزش از دختران افغانستان توسط گروه طالبان.

ممنوعیت تحصیل دختران، به سلب حق آموزش دختران افغانستان از صنف (کلاس) ششم به بعد و دورۀ دانشگاهی توسط گروه طالبان گفته می‌شود که پس از حاکمیت این گروه بر افغانستان، در سال تحصیلی 1401ش به‌صورت رسمی اعمال شد و اعتراض گستردۀ داخلی و بین‌المللی را برانگیخت. افغانستانِ تحت حاکمیت طالبان، تنها کشوری است که دختران آن از حق تعلیم از صنف ششم به بعد و تحصیل دانشگاهی محروم هستند.

تاریخچه

زمینۀ آموزش رسمی برای دختران افغانستان در زمان پادشاهی «امان‌الله ‌خان» فراهم و نخستین مکتب دخترانه به‌نام «مکتب‌خانۀ مستورات» در سال ۱۲۹۹ش در کابل ایجاد شد. قبل از آن، آموزش زنان به‌صورت سنتی و بسیار محدود، در خانه صورت می‌گرفت و شامل یادگیری قرآن و درس‌های مکتب‌خانه‌ای می‌شد. آموزش زنان و توانمندسازی آنها با مخالفت‌های جدی اقشار سنتی مواجه بود، اما این آموزش ادامه پیدا کرد و حتی عده‌ای از زنان برای تحصیل در دانشگاه به خارج از کشور سفر کردند. از سال ۱۳۰۷ش در زمان حاکیت 9 ‌ماهۀ «حبیب‌الله کَلَکانی» و حکومت 4 سالۀ «نادرخان» مدارس ابتدایی به‌روی دختران بسته شد، اما در زمان حاکمیت 40 سالۀ «محمدظاهر شاه» فرصت آموزش دوباره برای دختران فراهم شد. در این دوره نیز عده‌ای طبق رسوم و سنت‌های قبیله‌ای، فرهنگی و سنتی، آموزش دختران را مخالف عنعنات (رسوم)اجتماعی و موجب ننگ می‌دانستند. با وجود این چالش‌ها زنان از حق آموزش محروم نشدند و حتی در دوران چهارساله‌ی مجاهدان که در افغانستان جنگ‌های داخلی به‌شدت جریان داشت، آموزش دختران ادامه پیدا کرد. در سال ۱۳۷۵ش با حاکمیت گروه طالبان بر افغانستان، همه‌چیز به‌صورت بنیادین تغییر کرد و از جمله آموزش دختران ممنوع اعلام شد. با سقوط حکومت این گروه و حاکمیت نظام جمهوری اسلامی در 1380ش، دختران دوباره با شور و اشتیاق به مکاتب و مراکز آموزش عالی برگشتند و تا سال 1400ش، بیش از شش میلیون دختر در مدارس و دانشگاه‌های کشور تحصیل کردند. مخالفت‌ها با تعلیم (آموزش ابتدایی) و تحصیل (آموزش دانشگاهی) دختران با روش‌های گوناگون از جمله ایجاد ترس و حمله‌های انتحاری، در این دوره نیز ادامه پیدا کرد.

گسترۀ ممنوعیت آموزش دختران

1. از صنف ششم به بالا

در آغاز سال تحصیلی 1401ش، وزارت معارف طالبان با صدور بیانیه‌ای، آموزش دختران در صنف (کلاس) ششم و بالاتر را «تا اطلاع ثانی» به‌حالت تعلیق درآورد و وعده داد که بعد از بازنگری اساسی متون درسی و طراحی لباس مخصوص دختران، آموزش دختران در این مقطع تحصیلی از سال آینده شروع خواهد شد، اما یک روز قبل از نوروز 1402ش، دوباره اعلام کرد که در سال تحصیلی جدید، مدارس فقط بر روی دانش‌آموزان پسر بازگشایی می‌شود. بر اساس آمار سازمان ملل، یک میلیون و دویست هزار دختر، از آموزش در این دورۀ تحصیلی بازمانده‌اند.

2. تحصیلات عالی

طالبان قبل از پیروزی اعلام کرده بودند که مخالف آموزش زنان نیستند؛ به‌همین دلیل، بعد از پیروزی این گروه، هزاران دختر در سراسر افغانستان در امتحانات ورودی دانشگاه‌ها شرکت کردند، اما در یک چرخش ناگهانی، وزارت تحصیلات عالی، در ۲۹ قوس (آبان) 1401ش، طی نامه‌ای به‌تمام دانشگاه‌های دولتی و خصوصی خبر داد که دختران و زنان تا اطلاع ثانوی از تحصیلات عالی منع شده‌اند.

3. آموزش‌گاه‌های آزاد (کورس)

در ادامۀ سیاست‌های ممنوعیت آموزش زنان، حکومت طالبان، آموزش دختران 12 سال به بالا را در کورس‌های غیردولتی (آموزشگاه‌های آزاد) نیز ممنوع کرده است.

دلایل ممنوعیت آموزش دختران

طالبان دلایل تعلیق آموزش دختران از صنف ششم به بالا و کورس‌های آزاد را نداشتن بودجه، مناسب نبودن نصاب تعلیمی (سرفصل‌های درسی) برای دختران و طراحی لباس فرم «مطابق شریعت، رسم و فرهنگ افغانی» ذکر کرده‌اند. دلایل ممنوعیت آموزش دختران در دانشگاه نیز این گونه اعلام شده است:

1. فعالیت خوابگاه‌های دانشجویان دختر در ولایت‌های افغانستان مخالف «غیرت افغانی» و اسلام است؛
2. تحصیل دختران بدون اعضای خانواده در ولایتی دیگر و سفر بدون محرم شرعی، جایز نیست؛
3. عدم رعایت حجاب کامل از سوی دانشجویان دختر و مختلط بودن زن و مرد در آموزشگاه‌ها؛
4. حضور دانشجویان زن در رشته‌هایی که مناسب شأن و عزت زنان نیست.

واکنش‌ها

1. افغانستان

الف) تظاهرات زنان و اعتصاب دانش‌آموزان

ممنوعیت رسمی آموزش دختران توسط طالبان، با واکنش اعتراض‌آمیز مردم افغانستان از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجماعی مواجه شد. همچنین عده‌ای از زنان افغانستان در شهرهای مختلف این کشور تظاهرات کردند. از جمله شهرهای کابل، هرات، بلخ، ننگرهار، نیمروز و تخار چند روز متوالی شاهد حضور اعتراض‌آمیز زنان در خیابان‌ها بود، اما این اعتراض‌های مدنی به‌شدت از سوی طالبان سرکوب شد. در کنار دختران و زنان، شماری از دانش‌آموزان پسر و کاسبان نیز در برخی ولایت‌ها دست به اعتصاب درسی و کاری زدند.

ب) سیاست‌مداران

تعداد زیادی از چهره‌های مشهور سیاسی افغانستان، از جمله «حامد کرزی» رئیس‌جمهور پیشین افغانستان، «عبدالله عبدالله»، رئیس شورای عالی مصالحۀ دولت گذشته افغانستان، «گلبدین حکمتیار» رهبر حزب اسلامی افغانستان ممنوعیت آموزش دختران توسط طالبان را محکوم کردند و آن را غیراسلامی دانستند.

ج) عالمان دین

برخی از عالمان دین، آموزش دختران در بیرون از خانه به‌ویژه توسط آموزگاران مرد را جایز توصیف کردند و از طالبان خواستند در تصمیم خود بازنگری کنند.

ه) استادان دانشگاه‌ها

در اعتراض به‌ ممنوعیت آموزش دختران، بسیاری از استادان دانشگاه‌های مختلف افغانستان از سمت خود استعفا دادند.

و) برخی از رهبران طالبان

برخی رهبران میانه‌رو طالبان، از جمله «شیرمحمد عباس استانکزی» نیز منع آموزش دختران را نقض حقوق نیمی از جمعیت افغانستان دانستند.

2. بین‌المللی

الف) سازمان ملل متحد

سازمان ملل متحد بسته شدن مکاتب دخترانه و ممنوعیت آموزش دختران را نگران‌کننده خواند و چیره شدن بر مشکلات متعدد این کشور را بدون آموزش و مشارکت فعال زنان غیرقابل تصور دانست. «آنتونیو گوترش»، دبیرکل این سازمان از طالبان خواست دسترسی زنان به آموزش در تمامی سطوح در افغانستان را تضمین کند.

ب) سایر سازمان‌ها و کشورها

کشورهای ایران، روسیه، ترکیه، عربستان، انگلیس، فرانسه، آمریکا، وزرای خارجۀ هفت کشور صنعتی جهان موسوم به «گروه هفت»، هر کدام در بیانیۀ جداگانه، تحصیل زنان را حق مشروع آنها دانستند. در واپسین روزهای سال 1401ش، بیش از 70 کشور جهان و اتحادیه اروپا به‌طور مشترک در بیانیه‌ای تاکید کردند محروم ماندن دختران از ورود به مدارس و دانشگاه‌ها قابل دفاع نیست. در بیانیۀ مشترک قطعنامۀ سازمان همکاری اسلامی نیز یادآوری شده که اسلام با آموزش، کار و مشارکت زنان در زندگی عمومی مخالفتی ندارد. «عمران خان» نخست وزیر پاکستان نیز دلیل ممنوعیت آموزش دختران از سوی طالبان را فرهنگی می‌داند و معتقد است این تصمیم هیچ ربطی به دین ندارد.

ج) دانشگاه الازهر مصر

هیأت ریاست دانشگاه الازهر مصر تصمیم طالبان در محروم کردن زنان و دختران از آموزش را خلاف دین اسلام خوانده است.

د) مشروط‌شدن کمک‌های جهانی

سرپرست نمایندگی سازمان ملل در افغانستان (یوناما)، ادامۀ کمک‌ها به افغانستان را به بازگشایی مدارس دخترانه توسط طالبان مشروط کرده است.

ه) سفر معاون دبیر کل سازمان ملل متحد به افغانستان

«امینه محمد» معاون و دو دستیار دبیر کل سازمان ملل متحد به افغانستان سفر کردند تا در دیدار با مقامات طالبان، تصمیمات آنها دربارۀ ممنوعیت آموزش زنان در این کشور را تغییر دهند.

پاسخ طالبان

علی‌رغم اعتراض‌های شدید داخلی و بین‌المللی، فشارهای رسانه‌ای، درخواست مکرر چهره‌های ذی‌نفوذ ملی و جهانی، هیچ‌گونه اقدامی برای بازگشایی مدارس و لغو ممنوعیت تحصیل دختران تا کنون انجام نداده‌اند. وزیر تحصیلات عالی طالبان در واکنش به اعتراضات و واکنش‌های بین‌المللی گفته است که اگر بر سر ما بمب اتم هم بیندازند، از تصمیم منع تحصیلات دانشگاهی زنان کوتاه نمی‌آییم.

پیامدها

1. روان‌شناختی

از پیامدهای مهم ایجاد محدودیت برای زنان و منع تحصیل دختران در افغانستان، مشکلات روانی، نومیدی، سرخوردگی و نگاه تیره‌وتار به آینده است که باعث افزایش آمار خودکشی زنان و دختران در یک‌ونیم سال گذشته شده است. برای مثال، دختر ۱۹ ساله‌ای در حوزۀ ششم شهر کابل به‌دلیل فشارهای روانی که بعد از بسته‌شدن آموزشگاه‌ها بر او وارد شده بود با خوردن مواد شوینده، خودکشی کرد.

2. فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی

بر اساس گزارش وزارت تحصیلات عالی، در حدود ۱۲۶ دانشگاه خصوصی و ۳۹ دانشگاه دولتی در افغانستان فعالیت دارند. ۲۵ تا ۳۵ درصد استادان در دانشگاه‌های دولتی را زنان تشکیل می‌دهند. ۳۵ تا ۴۵ درصد دانشجویان را نیز دختران تشکیل می‌دهند. در بعضی دانشگاه‌های خصوصی بیش از ۵۰ درصد دانشجویان، دختر بوده‌اند. با بسته شدن دانشگاه‌ها، استادان زن وظایف‌ خود را از دست داده‌اند. منع تحصیل دختران سبب می‌شود که در سال‌های آینده در حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد دانشگاه‌های خصوصی فعالیت‌ خود را متوقف کنند که ضربۀ جبران‌ناپذیر بر عدالت اجتماعی و اقتصادی است و پیامدهای منفی زیادی دارد. این امر، سرعت چرخۀ اقتصاد را کند می‌کند و فرار سرمایه و به تبع آن بیکاری و فقر را افزایش می‌دهد. مردم بیشتر مجبور می‌شوند به مهاجرت روی بیاورند. گسترش افراط‌گرایی در کشور، زمینه‌سازی برای سربازگیری گروه‌های مخالف طالبان، ترویج ازدواج‌های اجباری و زیر سن و افزایش منازعات اجتماعی و خانواده‌ها از جمله پیامد‌های دیگری خواهد بود که بستن دانشگاه به روی دختران، با خود دارد.

آموزش زنان از منظر قوانین داخلی کشورها

آموزش عمومی در همۀ کشور‌های دنیا به‌عنوان یک حق پذیرفته شده و هیچ محدودیت قانونی برای آموزش و پرورش از نظر سن، جنس، مرام، مسلک یا عقیده دینی و مذهبی وجود ندارد.

آموزش زنان از منظر آموزه‌های دینی

به‌نظر محققان و کارشناسان امور دینی، هیچ‌گونه نصی مبنی بر ممنوعیت آموزش (اعم از مرد و زن) وجود ندارد؛ بلکه تحصیل علم، فریضۀ دینی هر مرد و زن محسوب می‌شود. آن‌چه از نظر شریعت اسلامی مورد توجه است، مساله رعایت حجاب و عفاف است که نه‌تنها در کسب علم، بلکه در همه امور زندگی باید رعایت شود.

انگیزه‌ها و زمینه‌های واقعی ممنوعیت آموزش دختران

برخی پژوهشگران در بررسی عوامل منع آموزش دختران از سوی طالبان به موارد زیر توجه کرده‌اند:

1. سبک زندگی روستایی

یکی از زمینه‌های فرهنگی مخالفت طالبان با آموزش زنان، سبک زندگی روستایی طالبان و تحمیل آن بر جامعۀ مدرن شهری است. آموزش دختران در بسیاری از مناطق افغانستان و به‌ویژه در روستاها تنها تا مقطع ابتدایی بوده و پیش از این نیز اجازه تحصیل دختران در مقاطع بالاتر داده نشده بود. بر اساس گزارش برخی نهادهای اجتماعی و آموزشی بین‌المللی، حتی در زمان نظام جمهوری این رویۀ مرسوم در بسیاری از ولایت‌های پشتون‌نشین بوده که اجازۀ آموزش به دختران در مقاطع بالاتر داده نشده است.

2. تقلیدگرایی

رهبران طالبان در مدارس دیوبندیه و حقانیۀ پاکستان تحصیل کرده و تربیت شده‌اند که سیستم آموزشی سنتی، زن‌ستیزانه و مخالف خردورزی و مدرن دارد. آن‌چه در این مدارس معمول است، دستورهای مقلدانه از بالا به پایین و عدم تفکر در آموزه‌های دینی است. منع آموزش دختران توسط طالبان ریشه در چنین زمینه‌های آموزشی، فکری و تقلیدگرایانه دارد.

3. تفاوت دیدگاه دربارۀ جایگاه زن

خاستگاه اجتماعی اکثر نیروهای طالبان، قبایل سنت‌گرای پشتون است که زنان از دیدگاه آنها «دارایی مردان» محسوب می‌شوند. بنابراین، مواضع تبعیض‌آمیز طالبان نسبت به زنان، ریشه در باورهای سنتی و قبیله‌ای آنان دارد که نقش چندانی برای زنان در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و به‌ویژه سیاسی و اقتصادی قائل نیستند.

4. تلقی متفاوت از علم

یکی از دلایل مخالفت طالبان با مقوله آموزش زنان، به دیدگاه آنها دربارۀ علم برمی‌گردد؛ از نظر آنها، علم به اسلامی و کفری تقسیم می‌شود و بسیاری از متون درسی مدارس و سرفصل‌های درسی دانشگاه‌ها از نظر طالبان، ذیل علوم کفری دسته‌بندی شده و خلاف آموزه‌های اسلامی دانسته می‌شود.

5. انگیزه‌های سیاسی

بسیاری از کارشناسان ممنوعیت آموزش دختران در مدارس و دانشگاه‌ها را با انگیزه سیاسی و نظامی قابل بررسی می‌دانند و اینکه گروه طالبان از حق آزادی و آموزش زنان به‌عنوان ابزاری برای پیشبرد اهداف سیاسی و نظامی خود استفاده می‌کنند.

کمک جهانی به دختران بازمانده از آموزش

الف) آموزش ابتدایی

1. مدرسۀ آنلاین برای دانش‌آموزان افغان

پل آموزش برای افغانستان (EBA) یک موسسه آموزشی غیرانتفاعی است که با تلاش مهاجران افغانستان برای تسهیل آموزش دختران گرفتار در این کشور راه‌اندازی شده است. این مدرسۀ آنلاین کارش را از ۱۵ اوت ۲۰۲۲م آغاز کرده و آموزش‌های آن برای دختران دانش‌آموز رایگان است.

2. رایگان شدن خدمات آموزشی فیلیمو مدرسه

مدیر عامل «فیلیمو مدرسه» اعلام کرد که خدمات آموزشی این پلتفرم برای دختران دانش‌آموز افغانستان که از آموزش منع شده‌اند، رایگان است.

3. مدرسۀ آنلاین هرات

مدرسۀ آنلاین هرات، پس از تسلط طالبان بر افغانستان، به ابتکار خانم «آنجلا غیور» راه اندازی شده است. معلمان این مدرسه نیز به‌صورت داوطلبانه و رایگان به دختران دانش‌آموز افغانستان درس می‌دهند.

ب) آموزش دانشگاهی

1. ایران

در پی ممنوعیت آموزش دختران افغانستانی توسط طالبان، مقامات وزارت خارجه و دانشگاه پیام نور ایران از آمادگی برای کمک به‌حل مشکلات ادامۀ تحصیل دختران به‌صورت آنلاین و استفاده از زیرساختهای موجود در ایران خبر داد. همچنین، دانشگاه‌های الزهرا در تهران، کوثر در خراسان شمالی و حضرت معصومه در قم اعلام کردند برای کمک به دختران افغانستانی که از سوی طالبان از تحصیل منع شده‌اند، چندین بورسی تحصیلی را اختصاص داده‌اند.

2. FutureLearn برای دختران مقیم افغانستان

وب‌سایت «FutureLearn» یک پلتفرم دیجیتال پیشرو‌ بریتانیایی است که برای زنان و دختران مقیم افغانستان که از آموزش منع شده‌اند، این فرصت را فراهم آورده تا در دوره‌های آموزشی رایگان این مرکز شرکت کنند.

3. Boston College برای افغانستانی‌های مقیم بنگلادش

کالج بوستون دوره‌های آموزش آنلاین رایگان را برای زنان و دختران افغانستانی فراهم آورده که قبل از تسلط طالبان بر افغانستان در این کشور زندگی می‌کردند و اکنون ساکن بنگلادش هستند.

4. آلمان

وزارت همکاری‌های اقتصادی و توسعۀ آلمان اعلام کرد که از حدود 5000 زن افغانستانی برای تحصیل در یکی از کشورهای همسایه حمایت می‌کند.

5. تأسیس دانشگاه آنلاین

در‌ پی ممنوعیت آموزش دختران در افغانستان، شماری از استادان دانشگاه‌های افغانستان به‌منظور جبران خلأ تحصیلی برای دختران محروم از تحصیل، «دانشگاه آنلاین زن» را تأسیس کرده‌اند.

پانویس

منابع

• «اعتراض‌ها به‌تعلیق تحصیل دختران؛ معترضان سرکوب شدند و کسبه‌کاران هشدار دریافت کردند»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1401ش.
• «اعلام آمادگی ايران براى پذيرش دختران دانشجوى بازمانده از تحصيل در افغانستان»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۴۰۱ش.
• امین، میرویس، «طالبان و علم‌ستیزی؛ جدال سنت و مدرنیته»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مهر ۱۴۰۱ش.
• «ایران در کنار مردم افغانستان؛ سه دانشگاه برای دختران محروم از تحصیل بورسیه می‌دهند»، وبسایت تلویزیون چکاد، تاریخ درج مطلب: 2 ژانویه 2023م.
• باقری، اسماعیل، «نگاهی جامعه‌شناختی به جایگاه زنان در جامعه افغانستان در حکومت دوم طالبان»، وبسایت دیپلماسی ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۰۲ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «بیانیه ۷۰ کشور جهان: محروم ماندن دختران افغان از تحصیل قابل دفاع نیست»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 29 اسفند 1401ش.
• پوپل، کریم، «سیر آموزش زنان در افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1401ش.
• «تلاش جهانی برای ایجاد امکان آموزش دختران افغانستانی»، وب‌سایت روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1401ش.
• «چرا طالبان به دختران اجازه آموزش نمی‌دهد؟»، وب‌سایت بهار نیوز، تاریخ درج مطلب: 8 فروردین 1402ش.
• «حمایت آلمان از تحصیل دختران افغانستان در خارج»، خبرگزاری aa، تاریخ درج مطلب: 11 فوریه 2023م.
• رضایی، محمدمهدی، «راه‌اندازی دانشگاه آنلاین زن برای دختران بازمانده از تحصیل»، خبرگزاری خامه‌پرس، تاریخ درج مطلب: 6 فوریه 2023م.
• ساعین، اسما، «به دنبال بسته‌شدن دانشگاه‌ها مرکزهای آموزشی نیز به روی دختران بسته شدند»، وبسایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1401ش.
• سایه، «دختران محروم از آموزش از ترس نکاح اجباری با طالبان، ازدواج می‌کنند»، وب‌سایت نیمرخ، 4دلو 1401ش.
• «سخت‌گیری طالبان در مورد پوشش؛ بسته ماندن مکاتب دخترانه وارد هشتمین ماه شد»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: ۹ ثور ۱۴۰۱ش.
• «طالبان دلایل ممنوعیت تحصیل دختران دانشجو در افغانستان را اعلام کرد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 2 دی ۱۴۰۱ش.
• «طالبان رسما دروس صنف ششم به بالا را برای دختران ممنوع کرد»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۰۲ دی ۱۴۰۱ش.
• عثمانی، مجیبالرحمان، «بستن دانشگاه به روی دختران؛ آسیب‌ها و پیامدها»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1401ش.
• «عمران خان: محرومیت دختران افغان از آموزش ربطی به دین اسلام ندارد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 31 شهریور 1400ش.
• کاوه، امین، «خط آخر ممنوعیت؛ منع تحصیل زنان، مصداق جنایت علیه بشریت است»، تاریخ درج مطلب: ۳۰ قوس ۱۴۰۱ش.
• «کرزی: منع تحصیل زنان در دانشگا‌ه‌، افغانستان را محتاج بیگانگان خواهد کرد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1401ش.
• «کلاس‌هایی که خالی ماند؛ چرا درهای مدارس در افغانستان به‌ روی دختران بسته است؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1401ش.
• «محدویت تازۀ طالبان علیه دختران و سیل واکنش‌ از سراسر جهان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۴۰۱ش.
• «مشروط شدن کمک‌های جهانی به افغانستان به بازگشایی مدارس دخترانه»، خبرگزاری پارس تودی، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1401ش.
• «معاونان و دستیاران سازمان ملل در تلاش برای تغییر تصمیم طالبان دربارۀ زنان افغانستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «ممنوعیت تحصیل زنان؛ طالبان از زنان می‌ترسد؛ می‌گویند زن باید چشمش را هم بپوشاند، از زنان معترض اعترافات اجباری می‌گیرند»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 17 دی 1401ش.
• «منع دانشجویان دختر از تحصیل و پیامدهای آن»، وب‌سایت مرکز مطالعات استراتژیک و منطقوی، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1401ش.
• موسوی، سیدمحمد، «منع تحصیل زنان؛ امری اسلامی یا هنجاری قبیله‌ای؟»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، 14 دی 1401ش.
• وفایی‌زاده، محمدقاسم، «مشکل صدسالۀ تحصیل دختران در افغانستان»، وب‌سایت نیم‌رخ، تاریخ درج مطلب: ۶ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «همه یا هیچ‌کس»، وب‌سایت شبکۀ شرق، تاریخ درج مطلب: ۱۱ دی ۱۴۰۱ش.