پنجشنبه آخر سال

یادبود گذشتگان در پنجشنبه آخر سال

پنجشنبه آخر سال؛ آیین یادبود و بزرگداشت درگذشتگان در آخرین پنجشنبه سال.

پنجشنبۀ آخر سال، از گذشته‌های دور در فرهنگ ایرانیان، بهانه‌ای بوده است برای یادبود گذشتگان. درون‌مایۀ این آیین، باور به روح به‌عنوان بعد اصلی وجود انسان است. از آداب و رسوم اصلی پنجشنبۀ آخر سال، رفتن به زیارت اهل قبور و دعا برای درگذشتگان است. این رسم اجتماعی به باور ایرانیان، هم موجب شادی روح گذشتگان و هم موجب تلطیف روحیۀ بازماندگان می‌شود.

تاریخچه

پنچشنبۀ آخر سال در ایران قدیم مورد توجه بوده است. ایرانیان از دورۀ باستان، ماه اسفند و پایان زمستان را نویدبخش زایش و باروری طبیعت می‌دانستند و با آغاز سرزندگی طبیعت، رستاخیز را به یاد می‌آوردند. ایرانیان با الهام از تازه‌شدن طبیعت، از یک‌سو به پاکیزه‌کردن خانه و محیط زندگی و تهیۀ لباس نو برای خود می‌پرداختند و از سوی دیگر، رستاخیز و زندگی دوباره را یادآور می‌شدند و تلاش می‌کردند تا روح عزیزان درگذشتۀ خود را با انجام کارهایی شاد کنند. ایرانیان قدیم، پنج روز خاص از روزهای پایانی سال را به‌عنوان پنجۀ مقدس می‌شناختند و برخی، آیین گرامی‌داشت پنجشنبۀ آخر سال را برگرفته از همین انگاره دانسته‌اند.

گرامی‌داشت پنجشنبۀ آخر سال

ایرانیان پیش از اسلام نیز به روح باور داشتند و مرگ جسمانی را مستلزم نابودی روح نمی‌دانستند. آنها در روزهای خاصی از پایان سال، با نیایش و برافروختن آتش در پشت بام‌ها، برای رفتگان خود آمرزش می‌طلبیدند. آنها همچنین بر مزار درگذشتگان خود حاضر می‌شدند و بر این باور بودند که روح درگذشتگان انتظار آنها را می‌کشد. آنها خوراک‌هایی را به یاد عزیزان درگذشتۀ خود و با هدف شاد کردن روح آنها به دیگران می‌دادند. این آیین بر باور به زنده بودن ارواح و اثرگذار بودن ارواح، استوار بوده است.

پس از پذیرش اسلام، این رسم ایرانی همچنان پایدار ماند و مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، با الهام از آیات قرآن و روایات، بر سنت توجه به درگذشتگان از جمله پدر و مادر و دادن خیرات به یاد آنها، تأکید کردند. سنت اسلامی زیارت اهل قبور با رسم ایرانی گرامی‌داشت درگذشتگان کاملا سازگار بود و در پنجشنبه و شب جمعۀ آخر سال تلاقی کرد. یادآوری رستاخیز با تازه‌شدن طبیعت، در قرآن نیز مورد تأکید قرار گرفته است. پیامبر اکرم نیز مسلمانان را به یادبود مردگان و چشم‌داشت آنها به دعا و خیرات زندگان توجه داده است.

آداب و رسوم پنجشنبۀ آخرسال

دعا و قرائت قرآن

امروزه ایرانیان با اثرپذیری از آموزه‌های اسلام، در پنجشنبۀ آخر سال بر مزار عزیزان درگذشتۀ خود، به خواندن دعا، به‌ویژه دعای زیارت اهل قبور و نیز قرائت قرآن، به‌ویژه سورۀ تبارک می‌پردازند. آنها در پنجشنبه آخر سال که به آخرین شب جمعۀ سال می‌انجامد و در فرهنگ اسلامی، شب رحمت و مغفرت الهی دانسته می‌شود، از خداوند برای درگذشتگان، طلب آمرزش می‌کنند.

خیرات و نذورات

ایرانیان از گذشته‌های خیلی دور، حلوا را بهترین خیرات برای اموات می‌دانستند و از این جهت، حلوا می‌پزند و تا غروب خورشید آن را بین همسایگان یا در قبرستان و کنار مزار عزیزان خود، میان مردم پخش می‌کنند. میوه، خرما، نان و ماست، نان و پنیر، نان و سبزی، شیرینی و شکلات نیز برای خیرات اموات بر سر مزار درگذشتگان توزیع می‌شود.

غبارروبی از مدفن درگذشتگان

در این رسم ایرانی، بازماندگان با حضور در مزار درگذشتگان، به غبارروبی و تمیز کردن سنگ قبر و اطراف آن می‌پردازند و سپس شمع یا چراغی در کنار قبر روشن می‌کنند تا شب پایان سال عزیزان سفرکرده خاموش نباشد. همچنین چیدن میوه و شیرینی بر مزار درگذشتگان، هم یاد رفتگان را زنده می‌کند و هم پیوند زندگی و مرگ را برای بازماندگان تداعی می‌کند.

رفتن به زیارتگاه‌ها

زیارت اموات و شهیدان در آخرین پنجشنبه سال

ایرانیان در رسم پنجشنبۀ آخر سال، برای آن‌که ورود به سال نو را با حال و هوای معنوی، همراه کنند، به زیارتگاه‌ها می‌روندو امام‌زادگان را که از نسل پیامبر خدا و اهل‌بیت او هستند، زیارت می‌کنند و یاد و خاطرۀ اهل‌بیت را گرامی می‌دارند.

زیارت شهیدان انقلاب اسلامی

با انقلاب اسلامی در ایران، آیین پنجشنبۀ آخر سال با مفاهیم شهادت، ایثار، ازخودگذشتگی، وطن‌دوستی و دین‌داری آگاهانه، غنی‌سازی و مفهوم‌پردازی شده است؛ در این روز بسیاری از ایرانیان با حضور در مزار شهدای انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و نیز شهدای مدافع حرم، همراه با خانواده‌های این شهیدان و فرزندان آنها، از این شهیدان تجلیل می‌کنند. حضور در مزار شهدای گمنام از جمله رسم‌هایی است که در سال‌های اخیر با استقبال چشمگیر ایرانیان روبرو شده است.

یاد امام زمان

شیعیان بر اساس آموزه‌های مذهبی خود، در انتظار ظهور مهدی موعود هستند که امام زمان است و با آمدنش، عدالت در جهان برقرار می‌شود. در فرهنگ شیعیان، پایان زمستان، به‌سر آمدن دوران انتظار برای ظهور امام زمان را تداعی می‌کند و تازه‌شدن طبیعت، سرزندگی جامعه انسانی با حضور مهدی را نوید می‌دهد. در متون دینی شیعیان از امام زمان با عنوان «رَبيعُ الأنام و نَضرَةُ الأیام» یعنی بهار مردمان و خرمی روزگاران، یاد شده است. این انگاره و یاد امام زمان در روزهای پایانی زمستان و آغاز بهار، در ادبیات و شعر فارسی نیز بازتاب داشته است:

ما ساکن وادی فراموش شدگانیم		ما اهل دل و از کوی درگذشتگانیم
آخر سال که یاد کنند گذشتگان را		امیدوار به یاد کردن آن مه تابانیم

منابع

• قرآن کریم.
• «آداب و رسوم پیش از نوروز در ایران/ سنت استقبال از نوروز»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1397ش.
• «پنجشنبۀ آخر سال از سنت‌های زرتشتیان-صابئین-مسلمانان»، وب‌سایت خبری تحلیلی ردنا، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1402ش.
• «پنجشنبۀ آخر سال انگار دلمان خیلی می‌گیرد»، وب‌سایت زرّین‌خبر، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1401ش.
• «پنجشنبۀ آخر سال به سنت‌های قدیمی در جامعه ایران ارتباط دارد»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی دانا، تاریخ بازدید: 1خرداد 1402ش.
• «پنجشنبۀ آخر سال»، وب‌سایت شعر نو، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1394ش.
• «حدیث در مورد خیرات بر اموات»، وب‌سایت ‌انتشارات کتاب‌سرای عادل، تاریخ درج مطلب: 20 مهر 1401ش.
• حسینی، جواد، «پیام‌های نوروز و بهار»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: 28 اسفند 1397ش.
• «زیارت اهل قبور در پنجشنبۀ آخر سال، خبرگزاری صدا و سیما»، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1396ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• «یاد از دست رفتگان رسم ارزشمند ایرانیان، برخی اعتقادات پنجشنبۀ آخر سال»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1390ش.