کمال خجندی

کمال خجندی، عارف و شاعر پارسی‌گوی ایرانی در قرن هشتم هجری.

کمال خجندی، عارف و شاعر ایرانی در قرن هشتم هجری، از شاگردان مکتب شیخ نجم‌الدین کبری و در زمرۀ مشایخ و بزرگان خوارزم محسوب می‌شود. وی با خلق آثار ادبی ناب، سرزمین پارس را مسخّر گفتار دل‌نشین خود کرده است؛ به‌طوری ‌که وی را پیونددهندۀ ادب فارسی ایران و ادب فارسی تاجیک برمی‌شمارند. اشعار عرفانی او نقش مؤثری در پیوستگی سرزمین‌های اسلامی داشته است.

زندگی‌نامه

کمال‌الدین مسعود خجندی معروف به «شیخ کمال» و «باباکمال» و «خواجه‌کمال» در شهر خُجَند در در شمال تاجیکستان متولد شد. تاریخ ولادت او با تکیه بر قرائن موجود، ابتدای قرن هشتم هجری بوده است. او در جوانی و پس از اتمام تحصیلات مقدماتی، به سفر حج رفت و سپس به تبریز سفر کرد و از آنجا که آب‌وهوای منطقۀ آذربایجان با او سازگار بود و اهل آن دیار از گرایشات عرفانی برخوردار بودند، در تبریز ماندگار شد. در این شهر، سلطان‌حسین جلایر امر کرد خانقاهی برای او فراهم کردند تا در آن سکنی گزیده و مشغول عبادت شود. وی تا پایان حیات خود در این باغ زیبا زندگی کرد. تبریز در سده‌های ششم تا هشتم هجری مشهور به دیار شعر و عرفان بود. زهد و تقوی و مهارت او در شعر و ادب موجب استقبال مردم تبریز شود و پیروان زیادی از نزد او گرد آمدند.

زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی

در روزگار کمال خجندی، هرج‌ومرج بر منطقۀ ماوراء‌النهر سایه افکنده و حکومت مغولان رو به زوال بود. زندگی سخت سیاسی در منطقۀ ماوراء‌النهر، خروش سرداران دیار خراسان و ظهور قدرت‌طلبان سمرقند، گویای وضع بد سیاسی و اجتماعی آن دوران است. در کنار روحیۀ صوفی‌منشانه، نابسامانی خجند در عصر مغولان از دلایل سفرهای کمال خجندی است.

دیدگاه‌ها

در جهان‌بینی کمال خجندی، تمام انسان‌ها از یک مبدأ آفرینش هستند پس با یکدیگر برابرند و او همۀ انسان‌ها را دوست دارد:

گر نباشی دوست‌دارم، دوست دارم هم‌چنان

زان‌که من بی این تمنا دوست می‌دارم ترا

کمال معتقد است تحصیل علم، جامعۀ انسانی را مطلوب می‌کند و البته کسب علم بدون عمل، ارزشی ندارد. برای ساختن جامعۀ مطلوب باید اعضای جامعه در تلاش و کوشش باشند و خود را به صفات نیکو مزین کنند. انسان در جامعۀ خوب عشق به وطن دارد:

کوی تو خواهد این دل آواره، نی بهشت

مرغ غریب را ز گلستان، وطن به است

از منظر کمال خجندی، آن‌چه مردم را از رسیدن به جامعۀ مطلوب بازمی‌دارد کم‌رنگ شدن فضائل اخلاقی و روی آوردن به رذایل اخلاقی است. هرگاه نوع‌دوستی، مهر و مهربانی، عشق به یکدیگر، فداکاری، گذشت و بخشش و بسیاری صفات نیکو از جامعه رخت بربندد، گرچه ظاهر آن آراسته باشد اما از درون تهی است.

عشق کمال به تبریز

هیچ ‌یک از شاعران به اندازۀ شیخ‌کمال از تبریز نگفته است؛ عشق این شاعر و عارف به تبریز، از عمق جان بود. او که معتقد بود از فردوس خدای تا تبریز راهی جز نیم‌فرسنگ نیست، در وصف این شهر گفته است:

تبریز مرا راحت جان خواهد بود		پیوسته مرا ورد زبان خواهد بود
تا در نکشم آب چرنداب و گجیل		سرخاب ز چشم من، روان خواهد بود

جایگاه ادبی

کمال خجندی شاعر پارسی‌گوی و متعلق به گسترۀ زبان فارسی است. شعرهای او ترکیبی زیبا از عرفان، عشق، تصوف، آزادگی و نوع‌دوستی و پیوند بین انسان‌ها است. وی قلوب فارسی‌زبانان را با جادوی کلام خود مسخّر کرده و با خلق ادب و هنر ناب شرقی، از زبان مردمان هم‌عصر خود، خواستار بهبودی اوضاع هم‌نوعان خود شده است.

دیوان اشعار کمال خجندی شامل حدود هشت‌هزار بیت است که بخش اصلی آن را غزل‌هایی با درون‌مایۀ عرفان تشکیل می‌دهد. ارزش دیوان شعر او به‌‌دلیل شکوه سخن‌سرایی ناب، بی‌تکرار و منقح به حروف امروزۀ فارسی یا تاجیکی است.

ویژگی و محتوای شعری

شعر کمال خجندی علاوه‌بر لطف و دقت در معنا و مضمون، از صنایع شعری به‌شکل چشمگیری بهره‌مند است. عشق و عرفان، موضوع محوری شعر کمال است و به انواع مضامین و به‌صورتی هنرمندانه پرداخته شده است. زبان اشعار او ساده و روان، همراه با مشخصۀ زبان شرقی آن دوران است؛ اما صنعت شعری وی در حد کمال است به‌طوری‌که توجه مخاطب را جلب می‌کند. خجندی در بیان این عشق و حالات خاص آن، مراقبۀ باطنی خود را به زبان رمز درهم پیچیده است.

اثرپذیری از قرآن و حدیث

کمال خجندی از شاعران بزرگی است که از آیات و مضامین قرآن در اشعار خود بهرۀ زیادی گرفته است. استفاده از اسم‌ها، سوره‌ها و آیه‌های قرآن، تلمیح به قصه‌های قرآن، کاربرد مضامین قرآن و اقتباس از این کتاب آسمانی در اشعار کمال موج می‌زند.

وی علاوه‌بر استفاده از تلمیح به آیات و داستان‌های قرآنی، از احادیث، مثل‌ها و گفتار بزرگان و تلمیح به شعر دیگر شاعران همراه با ایهام و مجاز بهره برده است.

اثرپذیری از شاعران

کمال از سبک و شیوۀ شعرای متقدم چون عطار نشابوری، سعدی شیرازی، خیام نشابوری، حسن دهلوی، ظهیر فاریابی، خاقانی شروانی، انوری ابیوردی، نظامی گنجوی، شاه نعمت‌الله ولی و شاعر معاصر خود، حافظ شیرازی تأثیر پذیرفته است.

کمال خجندی معاصر حافظ شیرازی ولی ساکن تبریز و از حمایت سلطان‌حسین جلایر برخوردار بود، درحالی‌که خواجه حافظ شیراز نزد برادر سلطان‌حسین یعنی سلطان‌احمد جلایر در شیراز زندگی می‌کرد. رابطۀ این دو برادر جلایری موجب شد شیخ‌کمال از کلام عرفانی و اشعار نغز خواجۀ شیراز بهره‌مند شود. تشابه غزلیات کمال از جهت لفظ و سبک باعث شده برخی از آنها وارد دیوان حافظ شود و کمال نیز آن‌قدر اشعار شیخ‌سعدی و خواجه حافظ را تضمین کرده که به سختی می‌توان اشعار آنها را از هم تشخیص داد.

اثرگذاری کمال خجندی بر زبان فارسی

امروز زبان گفتار و نوشتار و نیز زبان شعر اکثر مردم ایران، افغانستان، تاجیکستان و بخش‌هایی از هند، ترکمنستان، قفقاز و بین‌النهرین زبان فارسی است. این اشتراک زبانی و فرهنگی موجب شده است که مردم کشورهای تاجیکستان، افغانستان و بخشی از ازبکستان، خود را ایرانی بدانند. زبان و ادبیات مشترک حاصل تلاش هنرمندانی چون کمال خجندی است که خود را محصور در تقسیمات جغرافیا ندیده و به اشاعۀ فرهنگ و زبان اصیل پارسی پرداختند.

درگذشت

کمال خجندی در ۷۹۲ یا ۸۰۸ق در تبریز از دنیا رفت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. بر سنگ مزار وی این شعر او را حک کرده‌اند:

هزارت آفرین مردانه رفتی

کمال از کعبه رفتی بر در یار

یادبودها

1. باغ و آرامگاه کمال

آرامگاه این شاعر عارف در سال ۱۳۳۸ش به دست اهالی فرهنگ‌ در تبریز کشف شد. این مقبره بعدها از سوی انجمن آثار ملی، مرمت شد و لوح یادبودی در آن نصب کردند. ثبت این اثر تاریخی در فهرست آثار ملی ایران در سال ۱۳۷۷ش اتفاق افتاد.

2. بزرگداشت

هرساله در ایران و تاجیکستان مراسم تجلیل و بزرگداشت برای کمال خجندی برگزار می‌شود. اشعار کمال خجندی زنجیرۀ پیوند فرهنگ و زبان بین دو کشور یران و تاجیکستان است و به همۀ فارسی‌زبانان در سراسر جهان تعلق دارد.

3. تندیس

در ششصدوهفتادوپنجمین سال‌روز تولد کمال خجندی، شاعر و عارف تاجیک، از تندیس وی هم‌زمان با برگزرای مجمع بین‌المللی پاس‎‌داشت او در تبریز رونمایی شد.

4. تصویرپردازی

کتاب «روزگار و آثار کمال خجندی» نوشتۀ بدرالدین مقصودزاده در شرح احوال و آثار این سخن‌سرای برجستۀ خجندی است که سفیر وقت جمهوری تاجیکستان در ایران، مقدمه‌ای بر آن نگاشته است. مقصودزاده، پژوهش‌گر و استاد دانشگاه ملی تاجیکستان و از کمال‌شناسان برجسته‌ است که سی‌سال تلاش علمی و پژوهشی جهت بررسی، تصحیح و نشر اشعار کمال خجندی داشته است. وی در این کتاب کوشیده مسائل اجتماعی عصر کمال خجندی را به تصویر کشد و آثار و اندیشه‌های تصوف و عرفان آن زمان و نیز خصایص زبانی، مهارت شعری و سبک سخن‌وری این شاعر را به دوست‌داران ادب پارسی معرفی کند.

نمونه غزل خجندی

ایشان چنین سروده‌اند:

آن‌که دل در هوس روز وصال است او را		خواب شب در سر اگر هست، خیال است او را
دل ز چشمش چه شد ار کرد سوال نظری		چون نظرهاست در آن، جای سوال است او را
خال لب‌هاش به خون دل صاحب‌نظران		تشنه از چیست چو در پیش، زلال است او را
دل بیمار من از دال و الف خالی نیست		تا قد چون الف و زلف، چو دال است او را
به جگر، خوردن بسیار به کف کرد غمش		خون عشاق بخور، گو که حلال است او را
آفتاب از هوس آن‌که شود همسر او		ایستد راست و زان، بیم زوال است او را
به کمال است و بس این جور و جفا و ستمش		این صفت‌ها که شنیدی، به کمال است او را

منابع

• «از تندیس شیخ کمال خجندی در تبریز پرده‌برداری شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1375ش.
• «ایکی کمال پارکی تبریزده»، وب‌سایت خبری نصر، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1401ش.
• «باغ کمال، یادگار زمانی که تبریز شهر عرفان بود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1398ش.
• «جغرافیای زبان فارسی و مرزهای کنونی آن، تلاش‌های شکل‌گرفته، راه‌کارهای پیش روی پارسی‌زبانان»، وبلاگ احمدی‌منش، تاریخ درج مطلب: 26 تیر 1396ش.
• حسینی، محمد، «تلمیح و ایهام در شعر کمال خجندی»، وب‌سایت ویراساینس، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.
• خجندی، کمال، «دیوان کمال خجندی»، تصحیح و مقابلۀ احمد کرمی، تهران، انتشارات ما، چاپ اول، 1372ش.
• «زندگی‎نامۀ کمال خجندی»، وب‌سایت مردان پارس، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.
• «زندگی‌نامه و عکس‌های کمال خجندی شاعر فارسی‌زبان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.
• شاه‌میرزا، شاه‌منصور، «کمال خجندی نقطۀ پیوند ایران و تاجیکستان»، موسسۀ فرهنگی اکو، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1392ش
• شهری، محمد، «انسان و اجتماع مطلوب در نگاه کمال خجندی»، نشریۀ پاژ، شمارۀ 34، 1398ش.
• «طرح مرمت مجموعۀ تاریخی دوکمال 75 درصد پیشرفت فیزیکی دارد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1399ش.
• «کتاب روزگار و آثار کمال خجندی چاپ شد»، وب‌سایت ایران ورجاوند، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1399ش.
• «کمال‌الدین خجندی؛ شاعر قلمرو فارسی‌زبانان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1400ش.
• «کمال خجندی، غزلیات»، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 16 مرداد 1402ش.
• مجرد قمشه‌ای، احمدرضا، «شاعر عارف کمال خجندی»، وب‌سایت نور، کیهان فرهنگی، 1377ش
• «مراسم بزرگ‎داشت مشترک کمال خجندی با همکاری ایران و تاجیکستان برگزار می‌شود»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 30 آذر 1401ش.
• «معرفی دیوان کمال خجندی»، وب‌سایت کتابخانۀ تخصصی ادبیات، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.
• نجفی، علی و دیگران، «ساختار سفرهای عرفانی در اشعار کمال خجندی»، وب‌سایت ویراساینس، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.
• نصرالدین‌اف، فخرالدین، «مضامین و لغات و تعبیرات قرآنی در اشعار کمال خجندی».وب‌سایت ویراساینس، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1402ش.