قلعه دختر فیروزآباد

قلعه دختر فیروزآباد؛ از آثار باستانی مهم و با ظرفیت گردشگری جهانی در فیروزآباد فارس.

قلعۀ دختر، بنای مهم تاریخی است که در منطقۀ گردشگری و تماشایی تنگاب و در ارتفاعات کوهستانی شهرستان فیروزآباد استان فارس، واقع شده و متعلق به دورۀ ساسانیان است. این اثر کهن و ملی، با جاذبۀ گردشگری داخلی و بین‌المللی، از میراث مهم فرهنگی و تاریخی ایران محسوب می‌شود که در فهرست آثار ملی و جهانی قرار دارد. باستان‌شناسان گنبدخانۀ مدور آن را نماد نوآوری و شاهکار معماری در ایران باستان دانسته‌اند.

نام‌گذاری

در سراسر ایران پل‌ها و قلعه‌های زیاد به نام «دختر» وجود دارد که یکی از آنها «قلعۀ دختر فیروزآباد» استان فارس است. محققان، علت نام‌گذاری این قلعه‌ها را به نام دختر ساختمان مستحکم آنها می‌دانند که مانند دختر در فرهنگ ایرانی و اسلامی است که به‌دلیل عفت خود به آسانی دست‌یافتنی نبوده و تصرف و تصاحب آن بسیار مشکل ‌است. همچنین در گذشته به کنایه از احترام یا حجب و حیای دختران بناهایی که به راحتی قابل دسترس نبوده را دختر می‌نامیدند. دلیل احتمالی دیگر برای نام‌گذاری این است که این بناها معبد آناهیتا، الهه آب و پاکی‌ها، بوده است. تاریخچه قلعۀ دختر فیروزآباد، سابقۀ حدود 1700ساله دارد و به نوشتۀ محققان قدمت آن به دورۀ ساسانیان می‌رسد. زمانی که این دژ ساخته شد، جنگ‌های اردشیر بابکان و اردوان پنجم، آخرین شاه اشکانیان هنوز ادامه داشت و این دژ مستحکم، پایگاه مهم اردشیر بود. در آن جنگ‌ها قلعۀ دختر هرگز فتح نشد و هیچ ارتشی موفق نشده بود از تنگه‌ای که دژ بر آن اشراف دارد عبور کند. پس از آن ‌هم با شکست اردوان پنجم و پایان سلسله اشکانیان، اردشیر بابکان سلسله ساسانیان را بنا نهاد و این دژ همواره به‌عنوان پایگاهی مهم و هویت‌بخش برای ساسانیان باقی ماند.

اهمیت

1. قلعۀ دخترفیروزآباد یکی از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری شاخص ایران به‌ویژه استان فارس است که به‌دلیل اهمیت و ویژگی‌های منحصربه‌فرد، مورد توجه باستان‌شناسان، محققان و سازمان فرهنگی و جهانی یونسکو بوده است.
2. به نظر کارشناسان میراث فرهنگی، سرمایه‌گذاری‌های مناسب و وجود تله‌کابین در این منطقۀ گردشگری به‌عنوان یک جاذبه می‌تواند فرهنگ، آداب و رسوم، صنایع دستی، باغداری، دامداری و مجموعۀ جهانی ساسانی واقع در این شهرستان و به‌طور کلی زمینۀ اشتغال‌زایی در تمامی بخش‌ها را معرفی کند.
3. قلعۀ دختر فیروزآباد، بخش از میراث فرهنگی و تمدنی و تاریخ یک دورۀ بسیار مهم ایران است که فرازوفرود دو امپراطوری اشکانی و ساسانی را نشان می‌دهد و مطالعه و بررسی آن اهمیت علمی، باستان‌شناختی، هویتی و تاریخی برای ایران و منطقه دارد.
4. این اثر تاریخی، به‌دلیل جاذبۀ گردشگری و طبیعی، سالانه گردشگران زیاد داخلی و خارجی را جذب می‌کند و باعث نشاط روحی، شناخت بهتر ایران، رونق اقتصادی، آشنایی با میراث و غنای فرهنگی، ترویج فرهنگ وطن‌دوستی و وحدت ملی می‌شود.
5. به نظر پژوهشگران نام قلعۀ دختر یادآور اسطورۀ تقدس و احترام و ریشۀ عمیق فرهنگ عفاف و پاکدامنی زن در سبک زندگی ایرانی است که از قدیم رایج بوده و در نام‌گذاری بسیاری از عناصر طبیعی و فرهنگی تجسم پیدا کرده و تا امروز ادامه دارد.

موقعیت جغرافیایی

قلعۀ دختر در شش کیلومتری فیروزآباد، در نزدیکی یک اثر تاریخی دیگر به نام «نقش‌برجستۀ تنگاب»، بر فراز کوه شمالی جای گرفته است. شهرستان فیروزآباد در فاصلۀ ۹۳ کیلومتری جنوب‌شرقی شیراز قرار دارد. این دژ در یک منطقۀ کوهستانی از سه طرف بهوسیله تنگه احاطه شده است. پژوهشگران، بزرگی بنای این قلعه را مبهوت‌کننده دانسته‌اند و دیوارهای بلند آن با تخریبی که صورت گرفته، هنوز باشکوه و بی‌نظیر است.

معماری

1. قلعۀ دختر از سه طبقه متوالی ساخته شده که با برج پلکانی به هم مرتبط بوده‌اند. طبقه اول اتاق نگهبانان با برج‌‌های مشرف به جهات مختلف با روزنه‌های خاص و قابلیت تیراندازی از داخل به خارج قلعه و یک آب‌انبار و دو حلقه چاه مخفی حفاری شده در دل کوه تا عمق رودخانه است. طبقه دوم از حیاط و تالاری بزرگ تشکیل شده که محل استراحت نگهبانان و محافظان و بخش مخصوص مهمانان بوده است و سرای شاهی که با گنبد پوشانده شده، طبقۀ سوم را می‌سازد.
2. در این اثر تاریخی، پلکان مارپیچی وجود دارد که در سه تراز متفاوت بر روی نقشه‌ای مربع شکل قرار گرفته است. حیاط مرکزی و راه‌پلۀ تالار از سنگ لاشه و ملاط گچ ساخته شده و در اطراف حیاط اتاق‌هایی نیز وجود دارد.
3. در این قلعه آثار اتاق‌هایی تودرتو، اتاقک‌های نگهبانی، راهرو و مخزن آبی که در کوه حفاری شده، وجود دارد. هم چنین آثار راه‌های خروجی مخفی نیز در این قلعه دیده می‌شود.
4. این قلعه دارای یک حصار دفاعی مستحکم است که به‌طور منظم در برخی قسمت‌ها جلوتر و در بخش‌هایی عقب‌تر ساخته شده و به آن جلوۀ جذاب و با شکوه داده است.
5. قلعۀ دختر که از لاشۀ سنگ و گچ دست‌کوب و ملاط ساروج ساخته شده، ۲۳۰۰ مترمربع زیربنا دارد و در آن تالاری با چهارده متر مربع مساحت و هجده متر ارتفاع جای گرفته است. تالار مرکزی این اثر به وسیله فیلپوش‌هایی به طرحی دایرهای تبدیل شده و دارای گنبدی است که بر روی نقشه‌ای چهارگوش قرار گرفته است.
6. این بنای باستانی دارای گچ‌بری‌هایی به سبک دورۀ هخامنشیان در تخت جمشید است. از ویژگی‌‌های دیگر این قلعه داشتن مخزن آب سنگی است که سازندگان در دل کوه ایجاد کرده‌اند و در مواقع ضروری، احتیاجات قلعه را برطرف می‌‌کرده است.

کاربردها

به باور پژوهشگران این دژ مستحکم و به‌نسبت بزرگ که بر تمام منطقه تسلط دارد، برای دیده‌بانی و حفاظت از پایتخت اولیه ساسانیان، «شهر گور»، ساخته شده است. از طرف دیگر طرح ساختمان اصلی قلعۀ دختر نشان می‌دهد که این بنا اقامتگاهی برای نگهبانان و مهمانان نیز بوده است. همچنین این مکان دارای اتاق‌های پذیرایی و تالار تخت و محل سکونت سلطنتی بوده که زندگی اولیۀ اردشیر بابکان آن را اقتضا می‌کرده است.

نشانه‌شناسی‌ها

1. قلعه دختر فیروزآباد را نشان ظهور امپراتوری ساسانی و افول دولت اشکانی دانسته‌اند. این قلعه بخش مهم از تاریخ تحولات سیاسی و فرهنگی ایران را دل خود جای داده و معرف شکوه، نوآوری و پیشرفت اقتصادی و معماری ایران بوده است.
2. گنبد مدور این قلعه را شاهکار معماری ایران باستان می‌دانند که ابتکار معماران آن در استفاده از فیل‌گوش‌ها و سه‌گوش‌‌ها برای تحمل وزن این گنبد بی‌نظیر، جالب‌توجه و خیره‌کننده است.
3. ساخت گنبد مدور به‌شکل گنبد قعلۀ دختر، در معماری ساسانی برای نخستین بار یک موضوع مهم بوده و نشان از نوآوری ایرانی محسوب می‌شود که یک سازۀ دایره‌ای را بر روی پلان چهارگوش کار کرده است.
4. در ساخت، جایگزینی و نگهداری این قلعه، مجموعۀ از باورهای دینی، امکانات تمدنی و فرهنگی (نقشه، معمار، بنا، مصالح ساختمانی و روبناهای زیبایی‌شناختی) نقش داشته است که با توجه به قدمت این قلعه در منطقه، نشان پیشرفت، انسجام سبک زندگی در ایران قدیم محسوب می‌شود.

ثبت ملی و جهانی

قلعه دختر فیروزآباد در ۱۳۱۵ش به شمارۀ ۲۶۹ در فهرست ملی به ثبت رسیده و در سال ۲۰۱۸م در فهرست جهانی سازمان یونسکو ثبت شده است. تصویرپردازی فیلم مستندی با عنوان «۶ هزار مرد ساسانی ۱۸۰۰ سال قبل جنگیدند تا این دختر در امان باشد؛ نبرد زیر نخستین گنبد ایرانی»، ساخته شده و در آن به تاریخ، ساخت، کاربرد و جاذبه‌های گوناگون قلعۀ دختر پرداخته شده است.

جاذبه‌های نزدیک

جاذبه‌های طبیعی و گردشگری زیاد در نزدیکی قلعۀ دختر وجود دارد که اهمیت آن را چندبرابر کرده است. از جمله نقش‌برجستۀ اردشیر که نگاره‌ای از اردشیر ساسانی دوم بوده و در پایین کوه و سمت راست رودخانه تنگاب و روبه‌روی قلعه دختر قرار گرفته است. به‌دلیل اهمیت این قلعۀ تاریخی، تله‌کابین برای بازدید از این قلعه و مناطق اطراف آن ساخته شده که یک ظرفیت مؤثر برای جذب سرمایه‌گذار و رونق گرفتن صنعت گردشگری در منطقۀ قلعۀ دختر است.

منابع

• «تله‌کابین در کنار قلعه دختر فیروزآباد فرصتی بی‌نظیر برای سرمایه‌گذاری»، وب‌سایت اخبار ساخته‌ها، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1402ش.
• «سفری به قلعه دختر فیروزآباد»، وب‌سایت سلام نو، تاریخ درج مطلب: ۱۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
• «قلعه دختر؛ قلعه‌ای تاریخی، استوار بر فراز کوه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1400ش.
• «قلعۀ دختر چه قلعه‌ای است؟»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• «قلعۀ دختر»، وب‌سایت فیروزشهر، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «یادمان تاریخی قلعه دختر فیروزآباد فارس در آستانه ثبت جهانی قرار دارد»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1394ش.
• «۶ هزار مرد ساسانی ۱۸۰۰ سال قبل جنگیدند تا این دختر در امان باشد/ نبرد زیر نخستین گنبد ایرانی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1402ش.