حریم خصوصی

حریم خصوصی؛ قلمرو خصوصی هر فرد در زندگی.

حریم خصوصی، از جمله حقوق بنیادین انسان است که با حفظ کرامت و شخصیت او رابطه‌ای تنگاتنگ دارد و در صورت عدم حفظ آن، انسان در حد ابزار تنزل پیدا می‌کند. بر اساس منابع دینی، تاریخی و حقوقی، برای این حق مسلم انسان، حد و مرزهایی وجود دارد تا بتواند در چارچوب این حد و مرزها به رشد شخصیتی و آرامش برسد. از این‌رو نقض آن به‌وسیلۀ دیگران جایز نیست. امروزه نفوذ و توسعۀ فرهنگ غرب در جوامع اسلامی و تأثیر آن بر نوع پوشش و مکان زندگی از یک طرف و توسعۀ تکنولوژی و گسترش وسایل ارتباط جمعی از طرف دیگر، از جمله عناصر مهم نقض این حریم به‌شمار می‌روند.

مفهوم‌شناسی

حریم به‌معنای پیرامون و گرداگرد است و حریم خصوصی در اصطلاح به قلمروی گفته می‌شود که فرد انتظار دارد دیگران چه از جهت عرف و چه با اطلاع قبلی، بدون رضایت او در آن تجسس نکرده و به آن تعرض نکنند. گوشی، لباس، اماکن خصوصی و منازل، محل کار، اطلاعات شخصی، ارتباط‌های خصوصی شخص با دیگران در این قلمرو جای می‌گیرند.

حریم خصوصی در فرهنگ غربی

فرهنگ غرب بر تقدم حقوق و آزادی‌های فردی بنا شده و حریم خصوصی نیز با نگاهی مادی‌گرایانه پیوند خورده است؛ از این‌رو با آسیب‌هایی همچون بی‌توجهی به حریم بین زنان و مردان، همراه است. پیشرفت تکنولوژی و پیدایش اینترنت، با وجود خدمات بزرگ برای جامعۀ انسانی، تهدید جدی برای حریم خصوصی افراد به‌شمار می‌رود و فاش‌‌شدن اسرار و اطلاعات افراد، به خطرافتادن آبرو و حیثیت آنها و کاهش امنیت روانی را در پی داشته است. همچنین وضع بعضی قوانین مانند نصب اسکنرهای نمایان‌کنندۀ بدن در فرودگاه‌ها، شنود مکالمات تلفنی و بررسی اطلاعات شخصی افراد، ناقض حریم خصوصی است.

جایگاه و اهمیت حریم خصوصی در اسلام

اسلام از آغاز، حامی حریم خصوصی بوده و نقض آن را نکوهش کرده است. مفهوم حریم خصوصی در منابع دینی با اصطلاحاتی همچون ممنوعیت تجسس، عیب‌جویی، سوءظن و غیبت و همچنین ممنوعیت ورود به منازل دیگران بدون اذن صاحب‌خانه. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز بر حق مالکیت و غیرقابل تعرض‌بودن حقوق مربوط به شخصیت انسان، تأکید کرده است.

مصادیق حریم خصوصی بر اساس آیات و روایات

پژوهشگران در بررسی و تحلیل منابع دینی و تاریخی، مصادیق فردیِ حریم خصوصی را به دو بخش عمده تقسیم کرده‌اند:

الف) مصادیق فردی؛ این قسم به شخص، از جهت انسان‌بودن او تعلق می‌گیرد و خود به سه بخش قابل تقسیم است:

• حریم جسمانی؛ این حریم علاوه بر دوران حیات، پس از مرگ نیز برقرار است و مصون‌ماندن جسد از مُثله‌شدن، تاخت‌وتاز بر جسد و همچنین مصون‌ماندن از تجاوز و بی‌حرمتی را شامل می‌شود.
• حریم روانی؛ قلمرو حریم خصوصیِ روانی، ساحت روح و روان انسان است. حفظ این حریم نشان‌دهندۀ وجود خصائص والای معنوی و اخلاقی در انسان است که آرامش روحی و روانی، حس همزیستی مصالحت‌آمیز و اعتماد را به‌دنبال دارد و نباید با غیبت، تجسس و عیب‌جویی، نقش شود.

ب) متعلقات فردی؛ این قسم نیز به دو بخش متعلقات مالی (دارایی‌ها) و متعلقات معنوی (مانند اَسرار) تقسیم می‌شود.

حریم خصوصی در سبک زندگی ایرانی- اسلامی

در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی، فطرت، عقل، وجدان، بایسته‌های اخلاقی و آموزه‌های دینی انسان را ملزم به رعایت ارزش‌های اخلاقی و رعایت حقوق خصوصی می‌کند. بقای مناسبت‌های عاطفی و اجتماعی در خانواده، منوط به شناسایی و به‌کارگیریِ قواعد اخلاقی و حقوقیِ حاکم بر این مناسبات است. محدودۀ حریم خصوصی در سبک زندگی اسلامی-ایرانی به قرار ذیل است:

1. حریم خصوصی جسمانی؛ جسم انسان دارای حرمت است به‌معنای این‌که تفتیش آن به‌وسیلۀ دیگران جایز نیست، حتی برای اعضاء خانواده؛
2. اتاق خصوصی یا حریم خلوت به‌معنای بخشی از مکان مشترک بین اعضای خانواده است که فرد در آن به امور شخصی خود می‌پردازد مانند اتاق زن و شوهر که مکان خلوت و اختصاصی آنها به‌شمار می‌رود؛
3. حریم جنسی؛ فضای مربوط به مناسبات زناشوییِ زن و شوهر که سایر اعضای خانواده از ورود و نظارت بر آن منع شده‌اند؛
4. حریم ارتباطی؛ از جمله حقوق اجتماعی انسان، داشتنِ روابطِ اجتماعی است که در برخی موارد اختصاصی بوده و نباید دیگران از آن مطلع شوند مانند جایزنبودن استراق سمع مکالمه‌های تلفنی فرد توسط سایر افراد خانواده؛
5. حریم شخصیتی؛ به‌طور معمول اعضای خانواده از روحیات، عقاید، معایب، خصوصیات شخصی و اسرار یکدیگر آگاهی دارند، اما افشای این ویژگی‌ها نزد دیگران را تجاوز به حریم شخصیتی خود تلقی می‌کنند.

آثار حفظ حریم خصوصی در سبک زندگی ایرانی- اسلامی

بر اساس آموزه‌های دینی، بسیاری از مفاهیم در زندگی فردی و اجتماعی با قائل‌‌شدن حد و مرز برای خود، معنا و مفهوم صحیح خود را پیدا می‌کند و آثار مفیدی برای انسان در پی دارد، از جمله:

1. بهره‌مندی از وجهۀ اجتماعی و احترام؛
2. داشتن تصویر مناسب از شخصیت خود؛
3. ارزش‌ قائل‌شدن دیگران برای فرد و خواسته‌های به‌حق او؛
4. قضاوت‌نشدن نابه‌جای شخصیت افراد؛
5. برخورداری از تعاملات سالم و دوستانه؛
6. حفظ عزت نفس و کرامت انسان.

عوامل نقض حریم خصوصی

در سبک زندگی امروزی، عوامل زیر می‌تواند حریم خصوصی افراد را نقض کند:

1. ورود مشتری بدون نوبت قبلی و مهمان سرزده در زمان استراحت؛
2. دریافت پیامک‌ها و تماس‌های کاری بعد از اتمام ساعت کاری؛
3. ورود مأمور برق، آب و گاز بدون هماهنگی به منزل؛
4. ورود بدون هماهنگی صاحب‌خانه به مِلک مستأجر؛
5. دخالت نابه‌جای نزدیکان در انتخاب رشتۀ تحصیلی، شغل، همسر و تعیین محل زندگی؛
6. برهم‌زدن آرامش و نظم در مکان‌های عمومی.

مناسبات حریم خصوصی و اصول حاکم بر سبک زندگی ایرانی- اسلامی

حریم خصوصی در خانوادۀ ایرانی، متناسب با اصول دیگری مانند اصل تحکیم خانواده، اصل مودت، اصل مصلحت، اصل تعلیم و تربیت، اصل مدیریت خانواده، اصل کرامت، اصل عفاف، اصل اطاعت از والدین و اصل احترام به والدین تعریف می‌شود. به‌عنوان مثال قرآن کریم پدر را مسئول نجات خود، فرزندان و خانواده از آتش جهنم معرفی می‌کند؛ لذا نمی‌توان به بهانۀ حریم خصوصی از ورود او به فضای ارتباط بین فرزندان با دیگران با هدف اطمینان از مفسده‌انگیز نبودن آن، جلوگیری کرد. البته پدر نیز حق سوءاستفاده از حقِ مدیریت بر خانواده را ندارد. بر این اساس بهروزی اعضای خانواده در گرو تنظیم و تعدیل حریم خصوصی با دیگر اصول حاکم بر روابط خانواده است.

چالش‌های حریم خصوصی

تأثیر فرهنگ بیگانه بر مفهوم حریم خصوصی در سبک زندگی ایرانی- اسلامی، از جمله مسائل مهم جامعۀ ایرانی در این روزگار است. این اثرگذاری در عرصۀ پوشش افراد، معماری خانه‌ها مانند جدانبودن بخش‌های اندرونی مانند آشپزخانه از سایر قسمت‌های خانه، منسوخ‌شدن برخورداری خانه‌ها از حیاط، دالان ورودی و هشتی، جدا نبودن حمام و دستشویی، نظارت فزاینده بر روابط افراد از طریق دوربین‌های مداربسته و ردیابی اطلاعات مرتبط با هویت افراد و محتوای پیام‌های ارسالی از طریق اینترنت، دیده می‌شود.

رابطۀ حریم خصوصی با امر به معروف و نهی از منکر

حریم خصوصی، لازمۀ زندگی سالم و طبیعی است و نقض آن، سبب از بین رفتن آرامش افراد می‌شود؛ اما در مقابل آن، حریم عمومی قرار دارد که امری مخفی و غیر قابل دسترسی نیست و تدبیر امور و سامان‌دادن آن حق عموم شهروندان و حتی حاکمیت است. از این منظر، حفظ نظام اسلامی به‌مثابه حریم عمومی جامعه، مقدم بر حریم خصوصی افراد است و افراد نمی‌توانند با هر سلیقه‌ و در هر شرایطی و با بهره‌گیری ناصحیح از حریم خصوصی در اجتماع حاضر شوند. اگر اعمال و رفتار افراد، حریم عمومی را جریحه‌دار کند، همگان موظف هستند که آن را کنترل کنند که البته خود، ‌نوعی حمایت از حریم خصوصی افراد به‌شمار می‌رود.

رابطۀ حریم خصوصی با حجاب

عده‌ای معتقدند حجاب و نوع پوشش افراد، یک مسئله شخصی و داخل در حریم خصوصی است. حال آن‌که چگونگی پوشش افراد در جامعه، با منافع اجتماعی ارتباط داشته و مشمول قوانین اجتماعی می‌شود. حجاب علاوه بر تأمین‌ مصالح فردی، در برگیرندۀ مصالح اجتماعی است. از جمله آثار مثبت رعایت حجاب شرعی، آرامش روانی شهروندان اعم از زن و مرد، استحکام بنیان خانواده، استواری اجتماع و مصونیت آن از نگاه‌های جنسی است. بی‌توجهی به حجاب و نوع پوشش افراد می‌تواند سبب رواج بی‌عفتی، فساد اخلاقی، افزایش جنایات جنسی و انحطاط اخلاق اجتماعی شود.

منابع

• قرآن کریم.
• اسکندری، مصطفی، «ماهیت و اهمیت حریم خصوصی»، فصلنامۀ حکومت اسلامی، دورۀ 15، شمارۀ 4، 1389ش.
• «آسيب‌های امروز غرب ناشی از رعايت نكردن حريم‌ زنان و مردان است»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 22 تیر 1388ش.
• افشاری، فاطمه، «آسیب‌شناسی تأثیر توسعۀ فرهنگ غرب بر حریم خصوصی خانواده ایرانی»، فصلنامۀ راهبردی توسعۀ پیاپی، دورۀ 12، شمارۀ 47، پاییز 1395ش.
• انصاری، باقر، «حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق اسلام تطبیقی و ایران»، مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم اسلامی، دورۀ 66، شمارۀ پیاپی 520، 1383ش.
• «آیا حوزه حجاب حریم خصوصی است یا حریم عمومی؟»، وب‌سایت پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1397ش.
• تارم، سعید، «۱۲ تمرینی که به شما کمک می‌کند حریم شخصی خود را حفظ نمایید»، وب‌سایت چطور، تاریخ درج مطلب: مهر 1396ش.
• «حریم خصوصی در کلام و سیره امام علی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1392ش.
• حسینی اکبرنژاد، هاله و آیت‌اللهی، سوده، «بررسی تحلیلی - تطبیقی حریم خصوصی زنان در خانواده»، نشریۀ مطالعات راهبردی زنان، دورۀ 22، شمارۀ 88، تابستان 1399ش.
• حکیمی، نجیب الله و دیگران، «قلمرو حریم خصوصی از منظر قرآن کریم و حقوق بشر»، دوفصلنامۀ تخصصی پژوهش‌های نوین در آموزه‌های قرآن و سنت، دورۀ 3، شمارۀ 5، بهار و تابستان 1399ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «حفظ نظام اسلامی»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1394ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1403ش.
• راعی، مسعود، «حریم خصوصی و امر به معروف و نهی از منکر»، فصلنامۀ علمی پژوهشی حکومت اسلامی، دورۀ 15، شمارۀ 2، تابستان 1389ش.
• صادقی، حسین، « حمایت از حریم اطلاعاتی و ارتباطی در اسناد بین‌المللی و حقوق ایران»، همایش بین‌المللی شهر الکترونیک تهران، دورۀ 1، 1386ش.
• طباطبايى، محمدحسين، ترجمه تفسير الميزان، قم، انتشارات اسلامى، چ5، 1374ش.
• فکری، محمد، «حریم خصوصی شهروندان در اندیشه امام خمینی - بخش نخست»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1397ش.
• «لزوم و اهمیت حفظ حریم خصوصی افراد»، وب‌سایت سایکومتریست، تاریخ بازدید: 18 اردیبهشت 1403ش.
• محمدي ري‌شهري، محمد، میزان الحکمة، وب‌سایت کتابخانۀ آنلاین مدرسۀ فقاهت، 1362ش.
• نقیبی، ابوالقاسم، «حریم خصوصی در مناسبات و روابط اعضای خانواده»، دوفصلنامۀ علمی- ترویجی فقه و حقوق خانواده، دورۀ 15، شمارۀ 2، بهار و تابستان 1389ش.