نماز شب

نماز شب؛ نمازی مستحبی و شایان توجه در فرهنگ مسلمانان.

نماز شب، از نمازهای مستحبی مهم در سبک زندگی مؤمنانه است. این نماز که در نیمه‌شب خوانده می‌شود در آموزه‌های دینی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و عالمان و عارفان مسلمان به برپایی آن سفارش کرده‌اند. نماز شب در فرهنگ دینی مسلمانان، دارای پیامدها و کارکردهایی مانند پاک‌شدن گناهان، رهایی از عذاب قبر و گشایش رزق دانسته می‌شود.

معرفی

نماز شب، به‌صورت کامل در 11 رکعت شامل پنج نماز دورکعتی و یک‌ نماز یک‌رکعتی خوانده می‌شود. وقت این نماز از نیمه‌شب تا پیش از اذان صبح بوده و هنگام سحر از فضیلت بیشتری برخوردار است و هرچه به فجر صادق و اذان صبح نزدیک‌تر باشد، پاداش بیشتری دارد.

اهمیت

در آموزه‌های اسلامی از میان مناسک دینی مستحب، به برپایی نماز شب سفارش بیشتری شده است. در قرآن، خواندن نماز شب بر پیامبر خدا واجب شده و راه رسیدن به مقام محمود دانسته شده که مقام شفاعت در روز قیامت است. آرامش و نشاط پس از خواب شبانه و آمادگی بیشتر انسان برای توجه به خدا، دلیل اهمیت سحرخیزی و نماز شب در فرهنگ مسلمانان است. در قرآن، شب‌زنده‌داری و استغفار در وقت سحر از ویژگی‌های مؤمنان دانسته شده که ابتدا پیامبر اسلام و به تبعیت از او، همه مؤمنان به تهجّد و شب‌زنده‌داری دعوت شده‌اند. قرآن، از پاداش این عمل با عنوان «روشنایی دیدگان» یاد کرده است.

پیامبر خدا و اهل‌بیت نیز به خواندن نماز شب، سفارش کرده‌اند. پیامبر خدا دو رکعت نماز در دل شب را از دنیا و آنچه در آن است محبوب‌تر می‌داند و آن را وسیله‌ای برای نزدیکی به خدا، بخشش گناهان و رفع‌کننده بیماری‌های بدن معرفی می‌کند. او همچنین، زن و شوهری که همدیگر را برای نماز بیدار کنند و با هم وضو گرفته و به نماز بایستند را مورد تمجید قرار داده است. اندیشمندان مسلمان، تأکید و توجه ویژه اهل‌بیت به نماز شب را گویای اهمیت سحرخیزی در تکامل معنوی انسان و نیایش با پروردگار دانسته‌اند.

آداب و کیفیت نماز شب

یازده رکعت نماز شب دارای سه بخش است؛ بخش نخست شامل چهار نماز دورکعتی با عنوان نافلۀ شب است که هر کدام مانند نماز صبح خوانده می‌شود. سپس یک نماز دورکعتی به نام «شَفع» مانند نماز صبح خوانده می‌شود. در این نماز مستحب است در رکعت اول، سورۀ حمد و سورۀ ناس و در رکعت دوم سورۀ حمد و سورۀ فلق خوانده شود. بخش سوم شامل یک ‌رکعت نماز به نام «وَتر» است. در نماز وتر مستحب است که بعد از سورۀ حمد، سه‌بار سورۀ توحید، یک‌بار سورۀ فلق و یک‌بار سورۀ ناس خوانده شود.

سفارش شده است که در قنوت نماز وتر برای چهل مؤمن، دعا و یا طلب استغفار شود. همچنین مستحب است که 70 مرتبه ذکر «اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّی وَ اَتُوبُ اِلَیهِ»، 7 مرتبه «هذا مَقامُ الْعائِذِ بِک مِنَ النّارِ» و 300 مرتبه «اَلعَفو» گفته شده و سپس این دعا خوانده ‌شود: «رَبِّ اغْفِرْلی وَارْحَمْنی وَ تُبْ عَلی اِنَّک اَنْتَ التَّوّابُ الْغَفُورُ الرَّحیمُ».

از میان 11 رکعت نماز شب، سه رکعت پایانی، یعنی دو رکعت شفع و یک رکعت وتر، از اهمیت بیشتری برخوردار است و نمازگزار می‌تواند به همان سه رکعت، بسنده کند.

احکام نماز شب

1. فضیلت نمازهای شَفع و وَتر از هشت رکعت نماز دیگر بیشتر است؛
2. اگر وقت برای ادای نماز شب تنگ باشد انسان می‌تواند فقط به نماز وَتر بسنده کند؛
3. وقت نماز شب از نیمه شب تا طلوع صبح صادق است؛
4. توصیه شده است که نماز شب به هنگام سحر خوانده شود و هر قدر به صبح نزدیک‌تر باشد بهتر است.
5. در رکعت‌های نماز شب می‌توان به خواندن سورۀ حمد اکتفا کرد. همچنین قنوت در رکعت‌های دوم مستحب است و نماز شب می‌تواند بدون قنوت خوانده شود.
6. کسانی که نگران از دست‌دادن نماز شب در وقت آن هستند یا برای خواندن نماز در نیمه ‌شب عذری دارند، می‌توانند نماز شب را قبل از نیمه شب بخوانند.

کارکردها و آثار

آثار و پیامدهای ذکر شده در روایات برای نماز شب، به دو دسته معنوی و دنیوی تقسیم می‌شود:

آثار معنوی

1. زینت انسان در آخرت؛
2. نجات از عذاب قبر؛
3. نورانیت قبر؛
4. مونس انسان در قبر؛
5. گریان نبودن در قیامت؛
6. تقرب به خداوند؛
7. مباهات خدا به فرشتگان؛
8. جایگاه مخصوص در بهشت.

آثار دنیوی

1. درمان بیماری‌ها؛
2. آمرزش گناهان؛
3. زیبایی و نورانیّت چهره؛
4. نورانیّت منزل؛
5. افزایش رزق و روزی؛
6. رفع همّ و غم و گرفتاری‌های مادی؛
7. طولانی شدن عمر؛
8. اجابت دعا.

نماز شب در بیان و سیره مؤمنان

1. میرزا جواد ملکی تبریزی از استاد خود ملا حسین‌قلی همدانی نقل کرده است که فقط متهجّدین و شب‌زنده‌داران هستند که به مقاماتی معنوی دست یافته‌اند و غیر از آنها کسی به جایی نرسیده‌ است.
2. سیدعلی قاضی در سفارش اخلاقی خود به علامه طباطبایی، وی را به خواندن نماز شب سفارش کرده و خواندن نماز شب را برای طلب دنیا و آخرت مفید دانسته است.
3. امام خمینی از نوجوانی به خواندن نماز شب، اهتمام ویژه داشت و در شرایط بیماری، زندان و تبعید، آن را ترک نمی‌کرد. او حتی در هواپیما که از پاریس به ایران می‌آمد، نماز شب خواند.
4. مرتضی مطهری توجّه فراوانی به شب‌زنده‌داری و نماز شب داشت و از دوران طلبگی تا پایان عمر، بدان پایبند بود. او لذّت و بهجت نماز شب را موجب افزایش معنویت انسان می‌دانست.

عوامل بازدارنده

امامان شیعه، بی‌توجهی به نماز شب را نکوهش کرده‌اند. از نظر امام صادق ناپسندترین مردم نزد خداوند، کسی است که تمام شب را همچون مُردار بخوابد و روز بیکار و تنبل باشد. در روایات اهل‌بیت، عوامل زیر موجب بی‌بهره شدن از نماز شب معرفی شده‌اند:

1. ارتکاب گناه به‌‌ویژه دروغ؛
2. دیر خوابیدن در شب؛
3. پُرخوری و شکم‌پرستی؛
4. لقمۀ حرام و شبهه‌ناک؛
5. ناآگاهی از فضایل نماز شب؛
6. وسوسۀ شیطان.

منابع

• قرآن کریم.
• حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت، 1409ق.
• حسینی طهرانی، محمدحسین، مهر تابان، مشهد، نور ملکوت قرآن، 1426ق.
• خمینی، روح‌الله، تحریر ‌الوسیله، تهران، مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392ش.
• رجایی، غلامعلی، برداشت‌هایی از سیرۀ امام خمینی، تهران، عروج، 1392ش.
• صدوق، محمد بن ‌علی، الأمالی، تهران، کتابچی، 1376ش.
• صدوق، محمد بن‌ علی، من لایحضره الفقیۀ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
• طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1387ش.
• عزیزی، عباس، فضایل و آثار نماز شب، قم، نبوغ، 1377ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، 1403ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1371ش.
• ملکی تبریزی، میرزاجواد، رساله لقاءالله، قم، آل‌علی، 1382ش.
• موسوی، سیدمرتضی، «رفع مشکلات و گرفتاری‌ها با نماز شب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1389ش.
• نماز شب، قم، مسجد مقدس جمکران، 1388ش.