آذرمیدخت صفوی

آذرمیدخت صفوی؛ بنیان‌گذار و رئیس مؤسسه تحقیقات زبان فارسی در دانشگاه اسلامی علیگر هند.

دکتر آذرمیدخت صفوی با تأسیس مرکز تحقیقات زبان فارسی در دانشگاه علیگر در هند، زبان فارسی را که صدها سال زبان رسمی شبه‌قاره بوده، در این سرزمین احیا کرد. او در سطح بین‌المللی چهره‌ای شناخته شده است و در همایش‌ها و سمینارهای ادبی با سخنرانی‌های دقیق خود به شناخت زبان فارسی در جهان، کمک کرده است. دکتر صفوی همچنین ارتباط خوبی با سیاستمداران و کارگزاران فرهنگی در ایران دارد و جوایز متعددی را از مقامات دولتی و فرهنگی در ایران، هند و در سطح بین‌‌المللی دریافت کرده است. او با توجه به اصالت ایرانی نیاکان خویش، خود را متعلق به هر دو فرهنگ ایران و هند می‌داند.

تولد و خانواده

آذرمیدخت صفوی در سال 1952م در منطقۀ شمس‌آباد از اوتار پرادش در شمال هند متولد شد. خانوادۀ وی از نسل خاندان صفوی ایران بودند. خاندان صفوی که جدشان شیخ صفی‌الدین اردبیلی است، بیش از 200 سال بر ایران حکمرانی کردند. در زمان نادرشاه افشار که صفویان در تنگنا و مضیقه قرار گرفته بودند به هند مهاجرت کردند و زبان فارسی توسط صفویان در هند به‌طور گسترده‌ای رواج یافت. رحمت‌الله شاه‌صفوی از اجداد آذرمیدخت صفوی نیز در سال 1737م در زمان محمدشاه گورکانی به هند مهاجرت کرد. ایرانیان در طول سالیانی که در هند ساکن شدند، با زنان هندی ازدواج کردند و ریشۀ فرزندان آنها ایرانی-هندی شد.

پدر آذرمیدخت، محمدصادق صفوی از پژوهشگران شناخته شده در عرصۀ زبان و ادبیات فارسی بود. وی کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه علیگر دریافت کرد. مقاله‌های او در مجله‌های یغما و سخن، در ایران چاپ می‌شد. او با نویسندگان و مورخین مشهور ایرانی مانند محمدعلی جمال‌زاده، ایرج افشار، حبیب یغمایی و محمدابراهیم باستانی پاریزی در ارتباط بود. مادر او ممتازجهان، دختر پزشک معروف هندی و زنی تحصیل‌کرده و روشنفکر بود. پدربزرگ آذرمیدخت، «نواب‌الدوله شمس‌آبادی» نیز نویسنده‌ای شناخته شده در هند بود که بیش از 30 جلد کتاب به زبان فارسی تألیف کرد.

تحصیلات

آذرمیدخت صفوی، پدرش را اولین معلم خود می‌داند که از کودکی اشعار فارسی را از کتاب‌های گلستان، بوستان، شاهنامه، دیوان حافظ، اسکندرنامۀ نظامی، اخلاق جلالی، دیوان خاقانی و ظهیر فاریابی برای وی می‌خوانده و خواندنِ شعر را نیز به او یاد می‌داده است، به همین دلیل آذرمیدخت، از کودکی به زبان فارسی علاقه‌مند شده و در جوانی با تشویق‌های پدرش به تحصیلات عالیه در رشته زبان و ادبیات فارسی پرداخت. او در سال 1975م از پایان‌نامۀ خود با عنوان «سعدی شاعر غزل‌سرا و انسان‌دوست» دفاع کرد و دکترای خود را در این رشته گرفت. استاد راهنمای پایان‌نامۀ وی پروفسور نذیر احمد از دانشمندان بزرگ هندی بود. تز دکتری او مقایسه و مطالعۀ تطبیقی بین غزل‌سرایی سعدی و حافظ بوده است.

سفر به ایران

دکتر آذرمیدخت، پس از اخذ دکترا به ایران سفر کرد و به مدت شش ماه در دانشگاه تهران از محضر استادانی چون بدیع‌الزمان فروزان‌فر، سیدجعفر شهیدی، جلال همایی، حبیب یغمایی، پرویز ناتل خانلری و محمدابراهیم باستانی پاریزی بهره برد و با زبان محاوره‌ای و جدید فارسی آشنایی پیدا کرد. پس از آن دکتر صفوی به ایران سفرهای زیادی داشته است؛ البته استادان و بزرگان عرصۀ زبان و ادب فارسی در ایران هم مکرراً به هند سفرکرده‌اند و ارتباط تنگاتنگی بین دو کشور به‌منظور تبادل فرهنگی وجود دارد.

ازدواج

آذرمیدخت صفوی در سال 1981م با سید محمدعباس رضوی، استاد گروه مهندسی دانشگاه علیگر ازدواج کرد. وی پس از ازدواج به مدت چهار سال، همراه همسرش به انگلیس رفت و به مطالعۀ نسخ خط فارسی پرداخت و تعدادی کتاب را به انگلیسی ترجمه کرد.

تأسیس مرکز تحقیقات فارسی علیگر

دکتر صفوی در سال 2006م، مرکز تحقیقات زبان فارسی را در دانشگاه اسلامی علیگر هند تأسیس کرد تا بتواند در حد توان خود در حفظ و نگهداری این میراث کهن بکوشد. در این مرکز علاوه بر پرداختن به امور ادبی، تحقیقات بین‌رشته‌ای در حوزه‌های فلسفه، طب، بازرگانی، موسیقی، معماری و تاریخ انجام می‌شود. دکتر صفوی معتقد است چون زبان فارسی بیش از هشت‌صد سال زبان رسمی هندی‌ها بوده است، پس اطلاعات زیادی در این رشته‌ها در منابع فارسی وجود دارد که باید از آنها و تجربیات درون آنها استفاده کرد. هم‌اکنون دانشجویان زیادی در سطح کارشناسی ارشد و دکترا در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند.

فعالیت‌ها

• رئیس گروه زبان فارسی در دانشگاه علیگر به مدت 6 سال؛
• رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه علیگر؛
• عضو هیأت تحریریه مجلات «قند پارسی» و «ایندوایرانیکا»؛
• رئیس و مؤسس مرکز تحقیقات فارسی دانشگاه علیگر؛
• مدیریت مجلۀ فکر و نظر؛
• تدریس و راهنمایی پایان‌نامه‌های دانشجویان دورۀ کارشناسی ارشد و دکترا؛
• رئیس انجمن استادان زبان فارسی در هند.

جوایز و افتخارات

• اعطای جایزۀ ویژه در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران به مناسبت بزرگداشت او در سال 1384ش؛
• دریافت نشان از رئیس‌جمهور هند در سال 2005م؛
• دریافت جایزۀ بین‌المللی از سوی دولت ایران در سال 2008م؛
• دریافت جایزۀ سعدی در سال 2010م و جایزه غالب از خانۀ فرهنگ در سال 2013م؛
• جایزۀ مخصوص استادی ممتاز از سوی دانشگاه علیگر در سال‌های 2010 و 2012م؛
• دریافت جایزه ادبی میکش (از شاعران بزرگ معاصر در هند) در سال 2014م؛
• عضویت در شورای علمی دانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه‌قاره از سوی ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال 1390ش؛
• دریافت حکم عضویت افتخاری در فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال 1399ش؛
• اعطای هدیه جشنواره بین‌المللی فارابی به دکتر صفوی در سال 1402ش.

آثار

دکتر آذرمیدخت صفوی تاکنون بیش از سی کتاب و صد مقاله به زبان‌های فارسی، انگلیسی و اردو با موضوعاتی مانند ادبیات، نظم و نثر، فرهنگ و جامعه‌شناسی نگارش کرده است که تعدادی از آنها عبارتند از:

• ادبیات انقلاب اسلامی پس از ۱۹۷۹م ( این کتاب به زبان انگلیسی و فارسی منتشر شده ‌است)؛
• سلک السلوک؛
• صفویان در شمس‌آباد- هند؛
• تشریح الاقوام؛
• اخبار الجمال؛
• تذکره بحر زخّار، سه جلد؛
• معنویت مولانا در عصر حاضر؛
• تصوف و عرفان در ادبیات فارسی، دو جلد؛
• تذکره‌نویسی در ادبیات فارسی، دو جلد؛
• ادبیات داستانی فارسی، دو جلد؛
• عرفات العاشقین، تصحیح و تدوین، دو جلد؛
• نقش مثنوی در ادبیات فارسی، دو جلد؛
• کوچۀ عشق (ترجمه داستان‌های کوتاه فارسی)؛
• میراث مکتوب هند و ایران، دو جلد؛
• نظم گزیده تصحیح و تدوین؛
• چهل ناموس؛
• نقش غزل در ادبیات فارسی (تدوین)، دو جلد؛
• حدیث هند در ادبیات فارسی (تدوین)؛
• انسان‌گرایی و اخوت جهانی در شعر و ادب فارسی (تدوین)، دو جلد؛
• Revolution and Creativity (Survey of Post Islamic Literature, Art , Films)
• اعجاز خسروی (ترجمه انگلیسی) ج۱، یو. ایس. ای؛
• مخ المعانی (تصحیح و تدوین)؛
• تاریخ احمدی، ترجمه انگلیسی، لندن؛
• سعدی مرد بشردوست؛
• نقش‌های رنگ رنگ؛
• حدیث هند در ادبیات فارسی؛
• نفوذ فرهنگ و زبان و ادب فارسی در هند؛
• روابط هند و ایران؛
• نقش زبان و ادبیات فارسی در فرهنگ مشترک هند؛
• ادب‌شناسی؛
• تاریخ محمدی؛
• مجموعه مقالات دربارۀ شعر فارسی اسدالله خان غالب.

در ضمن کتابی با عنوان زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی آذرمیدخت صفوی به کوشش انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در مورد وی به چاپ رسیده است.

ویژگی‌های اخلاقی

دکتر آذرمیدخت صفوی علاوه بر مقام والای علمی، در بین دانشجویان و همینطور در محافل فرهنگی و ادبی بسیار محبوب و مورد توجه است. دلیل محبوبیت وی اخلاق نیکو، تواضع و فروتنی، سخن‌سنجی، مهربانی و صمیمیت وی است. با توجه به تعاریفی که از وی توسط افرادی که با او در ارتباط بوده‌اند دریافت شده است، دکتر آذرمیدخت، سرشار از عشق و محبت به دانشجویان و اطرافیان خود است به‌طوری که در اولین برخورد حس احترام را به خود برمی‌انگیزد و این‌که در وجود او هیچ‌گونه حس حسادت و کینه‌ورزی وجود ندارد و این گونه است که توانسته در زمینۀ علمی، فرهنگی و اجتماعی نام نیکی از خود بر جای بگذارد.

دیدگاه دکتر صفوی درباره زبان فارسی

دکتر صفوی ایران و هند را دارای اشتراکات فراوان فرهنگی و زبانی دانسته و آن را نشانۀ همبستگی و ارتباط تنگاتنگ ایرانیان و هندی‌ها از گذشته‌های دور عنوان می‌کند. او زبان فارسی را زبانی ارزشمند در هند شمرده و بر اساس منابع تاریخی بیان می‌کند: قدمت زبان فارسی در هند به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد و زبان باستانی ایران با سانسکریت هند اشتراکات ادبی زیادی دارد. در زمان محمود غزنوی تعداد زیادی از شاعران ایرانی همراه او به هند می‌آیند و ساکن هند می‌شوند. دورۀ گورکانیان دوران اوج شکوفایی زبان فارسی در هند است، از جمله شاعرانی که در آن دوره شعر فارسی سروده‌اند می‌توان به امیرخسرو دهلوی که به طوطی هند شهرت داشته، نام برد.

اما با سلطۀ انگلیسی‌ها بر هند، زبان فارسی که بیش از هشت قرن، زبان و عامل پیوستگی و وحدت بین هندی‌ها بود، با افول مواجه شد و زبان انگلیسی جایگزین آن شد و همین موجب اختلاف بین هندوها و مسلمانان شد. پس از استقلال هند، بسیاری از دولتمردان هند به زبان فارسی و احیای آن اهمیت زیادی نشان دادند. دکتر صفوی همچنین معتقد است که هندی‌ها برای آگاهی و شناخت کامل از تاریخ و فرهنگ خود باید به زبان فارسی آشنایی داشته باشند، زیرا بسیاری از منابع تاریخی آنها به فارسی بوده و برای استخراج اطلاعات از این منابع اصیل، باید با زبان فارسی آشنا باشند.

دکتر صفوی رشتۀ ادبیات فارسی پس از انقلاب اسلامی را برای اولین بار در دانشگاه علیگر، به‌منظور آشنایی دانشجویان با اشعار شاعران پس از انقلاب اسلامی ایران مانند قیصر امین‌پور، موسوی گرمارودی و عبدالجبار کاکایی راه‌اندازی کرد. او در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های خود به عشق و علاقۀ وافر خود به زبان فارسی اشاره کرده و بیان کرده که خدا را شاکر است که جنون شعر فارسی داشته و به این جنون می‌بالد و خود را خدمتگزار کوچکی در زبان فارسی می‌داند.

دیدگاه‌ها درباره دکتر صفوی

دکتر غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دکتر صفوی را چشم و چراغ استادان زبان و ادبیات فارسی و بانوی اول زبان فارسی در هند معرفی کرده و معتقد است کسانی که در چهل سال اخیر دغدغۀ زبان و ادب فارسی را داشته‌اند، بی تردید دکتر صفوی را در هند می‌شناسند. همچنین مهدی محقق رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، در مراسم تجلیل از آذرمیدخت صفوی، وی را از خادمان زبان فارسی در هند خواند و به پیوند عمیق بین ایران و هند از زمان‌های دور اشاره کرد. پروفسور محمود عابدی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز ایران را به مثابه مادر نیک‌خلقی دانسته که دختر نیک‌خلق خود را در هند به یادگار گذاشته است.

نظر دکتر صفوی درباره آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران

در مراسم دیدار شاعران و اساتید ادبیات فارسی در نوروز 1403ش، دکتر آذرمیدخت صفوی هم به دیدار رهبر ایران رفت. وی آیت‌الله خامنه‌ای را شخصیتی نادر می‌داند که سیاست و ادبیات را در خود جمع کرده است.

منابع

• «آرزوی بانوی شاعر هندوستانی که برآورده شد (خانم آذرمیدخت صفوی از شعرای هندوستان)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1403ش.
• «استادانی که عضو افتخاری فرهنگستان زبان شدند+فیلم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1399ش.
• «بزرگداشت بانوی‌ دانشمند پروفسور دکتر آذرمیدخت صفوی»، وب‌سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1403ش.
• «بزرگداشت بانوی‌ دانشمند پروفسور دکتر آذرمیدخت صفوی»، وب‌سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تاریخ درج مطلب: 22 آذر 1398ش.
• «پژوهش در زبان فارسی مورد نیاز هند است»، وب‌سایت بنیاد سعدی، تاریخ درج مطلب: 26 تیر 1397ش.
• «تقدیم هدیه جشنواره بین‌المللی فارابی به استاد آذرمیدخت صفوی»، وب‌سایت جشنواره بین‌المللی فارابی، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1402ش.
• «حافظ را باید بر اساس موازین ادبی جدید جهان نقد کرد»، خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1394ش.
• «حدادعادل، پروفسور صفوی را چشم و چراغ اساتید زبان فارسی هند خواند/ استاد دانشگاه علیگر: خدا را شاكرم كه جنون شعر فارسی دارم»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1394ش.
• «حکومت صفویان در تاریخ ایران»، وب‌سایت دلتا، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1403ش.
• دهلوی، اظهر و صفوی، آذرمیدخت، «این قند پارسی (گفت‌وگو با دکتر اظهر دهلوی و دکتر آذر میدخت صفوی، استادان زبان و ادبیات فارسی در هند)»، کتاب ماه ادبیات، سال چهارم، شماره 48، 1390ش.
• «زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی آذرمیدخت صفوی»، وب‌سایت کتابخانه تخصصی ادبیات، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1403ش.
• قنبری، امید، «پروفسور آزرميدخت صفوي»، وب‌سایت سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1396ش.
• قنبری، امید، زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی آذرمیدخت صفوی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1394ش.
• «گزارشی از مراسم بزرگداشت «آذرمیدخت صفوی» در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ به‌روزرسانی: 30 آبان 1394ش.
• «گفت‌وگو با آذرمیدخت صفوی؛ رئیس مرکز تحقیقات فارسی هند»، وب‌سایت مرکز دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1394ش.