آموزش در قوم بلوچ

آموزش در قوم بلوچ؛ چگونگی وضعیت آموزش در میان مردم بلوچ.

آموزش در قوم بلوچ، به‌رغم استعداد سرشار این مردم، متأثر از عوامل تاریخی، اجتماعی و فرهنگی، از وضعیت خوبی برخوردار نبوده است و امروزه نیز با وجود تلاش‌های فرهنگیان و حاکمیت، هنوز با مشکلات زیادی رو‌به‌رو است.

آموزش سنتی

نظام آموزشی مکتب‌خانه‌ای، از گذشته‌های دور در قوم بلوچ، نقش‌ اساسی داشته و نظام آموزشی نوین تا مدت‌ها در ایران و افغانستان، با مخالفت‌های جدی مردم بلوچ رو‌به‌رو بود. به‌رغم تلاش نهادها و شخصیت‌های فرهنگی، هنوز نگاه سنتی مردم، یکی از عوامل بازدارندۀ گسترش آموزش نوین در قوم بلوچ به حساب می‌آید. در پاکستان، به‌دلیل وجود نظام خاص اجتماعی با نام «سرداری»، پدیدۀ آموزش هیچ‌گاه با استقبال مردمی روبرو نبوده است؛ اما با گسترش نفوذ گروه‌های تندرو مذهبی، تعداد مدارس دینی در مناطق بلوچ رو به افزایش است.

انواع آموزش

الف) دینی

آموزش دینی که در گذشته در مکتب‌خانه‌ها صورت می‌گرفت و امروز جای خود را به مدارس دینی داده، تا دیر زمان یگانه‌راه کسب دانش در میان مردم بلوچ بوده است. در مکتب‌خانه و مدارس دینی، دانش‌آموزان، ابتدا سواد خواندن و نوشتن بعد قرآن و بعد هم ادبیات عرب و دروس دینی به‌زبان عربی را می‌آموزند.

ب) دانش‌های جدید

آموزش دانش‌های جدید زیر نظر حکومت‌ها، با سیستم به‌نسبت متفاوت اجرا می‌شود. این گونه آموزش‌ها در مناطق بلوچ‌نشین ایران، پاکستان و افغانستان همواره با مشکلات زیادی رو‌به‌رو بوده است.

آموزش در میان بلوچ‌های ایران

آموزش کودکان بلوچ به‌صورت سنتی از طریق مکتب‌خانه‌ها و با محوریت کتاب‌های دینی، انجام می‌شد. با آغاز حکومت پهلوی، مکتب‌خانه‌ها تعطیل و دانش‌سراهای مقدماتی تأسیس شد که نظام آموزشی فرانسه را الگوی خود قرار داده بود. استفاده از افسران ارتش به‌عنوان آموزگار و همکاری سرداران بلوچ از جمله دوست‌محمدخان برای توسعۀ مدارس نوین و در نظر گرفتن تشویق‌های دولتی (مواد خوراکی، لباس و مدارس شبانه‌روزی)، پذیرش مردمان فقیر بلوچ را به همراه نداشت. به همین دلیل، برخی از مردم بلوچ برای کسب دانش دینی، به پاکستان و هند سفر می‌کردند. واکنش علمای دینی بلوچ به کنار گذاشتن آموزه‌های دینی مانند حجاب آن‌قدر جدی بود که آموزش نوین را هم‌تراز کُفر می‌دانستند. پس از انقلاب اسلامی، تمام ظرفیت‌های موجود در سیستان و بلوچستان، جهت فرهنگ‌سازی، تخصیص بودجۀ قابل توجه دولتی و خیرین و حتی مراجعۀ خانه‌به‌خانۀ معلمان مدارس با هدف شناسایی، هدایت و جذب کودکان بازمانده از تحصیل، فعال شد و تا سال 1399ش، آمار آموزشگاه‌های استان به 8552 مرکز افزایش یافت؛ اما هنوز هم آموزش در میان مردم بلوچ اهمیت خود را نیافته است. طبق آمار ارائه شده در سال 1402ش، استان سیستان و بلوچستان مقام اول را در تعداد بازماندگان از تحصیل دارد. کارشناسان معتقدند که با توجه به پیش‌زمینۀ فرهنگی، فعالیت‌ گروه‌های افراطی و قرائت نادرست از آموزه‌های دینی به‌ویژه در مورد آموزش دختران، پراکندگی نامتعارف روستاها، فقر، نبود برنامه مدون و رسمی برای آموزش همزمان با اشتغال و ازدواج بهنگام، کمبود امکانات، نداشتن شناسنامه، نبود معلم زن برای دختران و نبود دوره‌های بالاتر آموزش در روستاها، بازماندگی و ترک آموزش را به‌ویژه برای دختران بلوچ بیشتر کرده است. در حال‌حاضر 29 مرکز علمی دانشگاهی در سیستان و بلوچستان با حضور 62011 دانشجو در رشته‌های مختلف، با اکثریت بومی، فعالیت دارد. براساس گزارش‌ها دانشجویان بلوچ در دیگر دانشگاه‌های ایران در دوره‌های مختلف تحصیلی، حضور دارند. طبق تحقیقات انجام شده، برخی جوانان بلوچ جهت ادامه تحصیل به کشور عربستان سعودی سفر می‌کنند. طبق آمار سال 1395ش، در کنار 130 مدرسۀ دینی پسرانه و 450 مدرسۀ دخترانه در این استان، بسیاری از جوانان بلوچ در مدارس دینی کشورهای همسایه و عربستان سعودی مشغول فرارگیری علوم دینی هستند.

آموزش در میان بلوچ‌های پاکستان

بعد از جدایی پاکستان از هند، مبارزات جدایی‌طلبانۀ بلوچ‌ها، محرومیت‌های زیادی برای بلوچ‌ها در پی داشته که بیشترین آسیب را نظام آموزشی متحمل شده است. در کنار فقر، بی‌کاری، نبود امکانات آموزشی و نیروی انسانی لازم، جذب در گروه‌های افراطی مذهبی و حس حقارت قومی و تبعیض، عوامل بازدارنده مردم بلوچ از حضور در مراکز آموزشی است. بلوچ‌های پاکستان، خواستار آموزش به زبان مادری هستند و گروهای افراطی مذهبی نیز آموزش نوین را غیرشرعی می‌دانند. طبق گزارشی‌ که در 1393ش منتشر شده، در ایالت‌ بلوچستان، بیش از 12 هزار مدرسۀ دولتی وجود داشته است؛ اما یک میلیون و هشت‌صدهزار نفر از مجموع دو میلیون و هفت‌صدهزار کودک و نوجوان در ایالت بلوچستان پاکستان، از خدمات آموزشی برخوردار نیستند و 60 ‌درصد دانش‌آموزان دبستانی ترک تحصیل می‌کنند. در سال‌های اخیر گرایش به کسب دانش دینی میان بلوچ‌های پاکستان افزایش یافته و براساس برخی آمارها تعداد مدارس دینی در ایالت بلوچستان پاکستان به ده‌هزار می‌رسد. از میان بلوچ‌هایی که به آموزش‌های نوین علاقمند هستند، سرداران بلوچ علاقه‌ دارند که فرزندان خود را به مدارس و دانشگاه‌های انگلستان بفرستند و طبقۀ متوسط، با هدف در امان‌ماندن از شر گروه‌های تندرو مذهبی و سازمان‌های امنیتی، فرزندان خود را به مؤسسات آموزشی دولتی و خصوصی دورتر پاکستان از جمله پنجاب می‌فرستند.

آموزش در میان بلوچ‌های افغانستان

بلوچ‌های افغانستان با حکومت‌های مرکزی و دیگر اقوام آن کشور، رابطۀ حسنه داشته و محرومیت ناشی از تبعیض را تجربه نکرده‌اند. در دو دهۀ گذشته، ضمن رسمیت قانونی آموزش به زبان مادری، در کنار تلاش نهادهای حکومتی و مردمی، سطح دانش در میان مردم بلوچ ارتقا پیدا کرد. طبق آمار ارائه شده در 1401ش، تنها در ولایت نیمروز که مرکز بلوچ‌های افغانستان است، 154 مدرسۀ عمومی، 15 مرکز آموزش اسلامی و سه مرکز تربیت معلم دولتی و 23 مدرسۀ خصوصی، فعالیت داشته است. در این مدارس حدود 90 هزار نفر که بیش از 40 درصد آن را دختران تشکیل می‌دهند، مشغول آموزش بودند. در کنار آن 20 مدرسۀ دینی خصوصی نیز فعالیت دارد. بلوچ‌های افغانستان با همکاری وزارت معارف، کتاب‌های درسی را تا کلاس هشتم به زبان بلوچی ترجمه کردند. در کنار یک دانشگاه‌ خصوصی، مؤسسۀ تحصیلات عالی دولتی در 1396ش، در ولایت نیمروز تأسیس شد و جوانان بلوچ در این نهاد علمی و دیگر دانشگاه‌های کشور از جمله دانشگاه قندهار که ادبیات زبان بلوچی نیز در آن‌جا تدریس می‌شود، مشغول آموزش هستند. مشکلات اقتصادی، پراکندگی روستاها، نبود امکانات آموزشی، تقلید ناسنجیده از بیگانگان، عرف ناپسند اجتماعی به‌ویژه در مورد تحصیل دختران، قرائت نادرست از شریعت، کمبود مراکز آموزش عالی، حضور گروه‌های تندرو مذهبی مانند طالبان و داعش و ناامنی، از جمله عوامل بازدارندۀ گسترش آموزش نوین است.

پیامدهای‌ها آموزش در قوم بلوچ

توسعۀ آموزش در جغرافیای زیستی مردم بلوچ، در کنار پیامدهای فردی چون افزایش آگاهی، یادگیری روش زندگی و افزایش فرصت‌های شغلی، پیامدهای اجتماعی چون ایجاد برابری اجتماعی و توسعۀ پایدار را در پی داشته و مانع فعالیت گروه‌های تندرو و گسترش قاچاق و اعتیاد می‌شود و تنش‌های اجتماعی را نیز کاهش می‌دهد.

منابع

• «آموزش و پرورش دستگاهی مؤثر در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی»، باشگاه‌ خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1400ش.
• اندیشمند، محمداکرم، «معارف عصری در افغانستان»، وب‌سایت فردا، تاریخ بازدید: 8 آذر 1402ش.
• «برای اولین‌بار یک مؤسسۀ تحصیلات عالی دولتی در نیمروز فعالیت‌ خود را آغاز کرد»، وب‌سایت رادیوکلید، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1396ش.
• بامری، مسلم و حقیقی، علی‌محمد، «نفوذ تفکر سلفیت در استان سیستان و بلوچستان و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های روابط ‌بین‌الملل، دورۀ دهم، شمارۀ سوم، پاییز 1399ش.
• پوپل، کریم، «نژاد و ملیت‌های افغانستان قسمت دوازدهم طایفۀ بلوچ»، وبلاگ نژاد و ملیت‌های افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27 ژانویۀ 2016م.
• «جوانترین استان کشور رکورددار بیشترین بازمانگان از تحصیل»، وبسایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1401ش.
• خسروی، سعید، «جامعهشناسی سیاسی ناسیونالیسم قومی و سلفیگری در بلوچستان پاکستان»، مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1395ش.
• «خدمات و دست‌آوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه اهل سنت سیستان و بلوچستان»، پایگاه تحلیلی خبری شهرستان سراوان، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1398ش.
• دیانتی‌نسب، مرتضی، «نیم‌نگاهی به آموزش و پرورش قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران»، وب‌سایت هفته‌نامۀ شهر سبز، تاریخ 24 بهمن 1400ش.
• رضایی، سبحان و دیگران، «هم‌گرایی ملی در میان دانشجویان کرد و بلوچ ایران: فراتحلیل و مرور نظامند»، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی رفاه اجتماعی، سال نوزدهم، شمارۀ 75، زمستان 1398ش.
• رانا، محمدعامر «بلوچستان: گرایشهای جدید قومی، شورش، مذهب و توسعه»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 12 فروردین 1400ش.
• زوروتازا، کارلوس، «ظهور دوبارۀ بلوچهای افغانستان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1393ش.
• «سیستان و بلوچستان صدرنشین آمار بازماندگان از تحصیل این زخم کهنه چگونه التیام مییابد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1401ش.
• «فاجعه فرهنگی در بلوچستان پاکستان، 66 درصد کودکان مدرسه نمیروند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1393ش.
• «کلیشه‌سازی جوانان بلوچ»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد 1402ش.
• «گذری بر مسیر 42 ساله سوادآموزی در سیستان و بلوچستان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 18 بهمن 1399ش.
• «مدارس دینی اهل سنت ایران، قبل و بعد از انقلاب»، پایگاه جامع فرق ادیان و مذاهب، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1395ش.
• مدیرشانه‌چی، محسن و دهمرده، معصومه، «نقش و جایگاه نخبگان و سران طوایف قوم بلوچ در واگرایی و هم‌پیوندی ملی مطالعۀ موردی منطقۀ بلوچستان»، وبلاگ جغرافیای سیاست، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1402ش.
• «معرفی ولایت نیمروز افغانستان»، سیاح آنلاین، تاریخ درج مطلب: 7 ستامبر2015م.
• نادریان‌فر، علی و دیگران، «بررسی چگونگی ایجاد معارف نوین در بلوچستان و سیر عملکرد آن در دورۀ پهلوی اول»، مجلۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام ، شمارۀ 22، بهار و تابستان 1397ش.
• «وضعیت معارف در ولایت نیمروز»، خبرگزاری نشانه، تاریخ بازدید: 9 آذر 1402ش.