آیین‌های وفات شیعیان افغانستان

آیین‌های وفات شیعیان افغانستان؛ تشریفات و آداب و رسوم وفات در مناطق شیعه‌نشین افغانستان.

آیین‌های وفات، در برخی از مناطق افغانستان که بیشترین ساکنان آن را مسلمانان شیعۀ دوازده امامی تشکیل می‌دهند، دارای تشریفات و آداب و رسوم خاصی است که بر بنیان آموزه‌های دینی استوار شده و قرن‌ها در میان مردم آن دیار رایج بوده است.

آیین‌های پیش از مرگ

1. وصیت

در عرف شیعیان افغانستان، معمولا پسر بزرگ و در نبود آن دختر بزرگ، برادر بزرگ و سایر نزدیکان یا یکی از اهالی، به‌عنوان وصیّ فرد تعیین می‌شود. سپس وصیت‌نامه شامل سفارش‌هایی جهت مدیریت امور مالی و سایر امورات فرد برای بعد از مرگ، تدوین می‌شود. وصیت‌نامه را ملّای قریه و گاهی اشخاص باسواد محل می‌نویسند.

2. حلالیت‌طلبی

فردی که احساس می‌کند در مراحل پایانی زندگی، قرار دارد معمولاً در ایام عید و سایر مناسبت‌ها به‌خانه‌های دوستان و نزدیکان می‌رود و از آنها طلب بخشش می‌کند. افرادی که در بستر بیماری افتاده‌اند از کسانی که به عیادت او می‌آیند، درخواست حلالیت می‌کنند. مردم نیز درخواست‌کنندگان را می‌بخشند.

3. احتضار

شخص را که در حالت جان‌دادن قرار گرفته است، رو به قبله می‌خوابانند و شهادتین (اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله) را به او تلقین می‌کنند تا تکرار کند. ملّای قریه و اقارب مُحتضَر بر بالین او، ‌دعا و قرآن می‌خوانند. گاهی که جان‌دادن سخت می‌شود، او در جایی ‌که نماز گزارده، می‌خوابانند. در ‌باور مردم، این کار، موجب آمرزش خطاها و جان‌دادن آسان می‌شود.

آیین‌های تجهیز میّت

بعد از جان‌ دادن محتضر، دستان او را به پهلوی او به‌صورت کشیده می‌خوابانند؛ پلک‌های او را با کشیدن دست، روی‌ هم قرار می‌دهند؛ انگشتان شصت پاهای میّت را با پارچه‌ای به‌هم می‌بندند تا پاها حالت خمیدگی پیدا نکنند؛ میت را رو به قبله می‌خوابانند و خانوادۀ محتضر «مخته»های (مرثیه) محلی طولانی و جان‌سوز سر می‌دهند.

=1. غسل میّت

میّت را طبق آموزه‎های دینی به ترتیب با آب سدر، کافور و آب خالص غسل می‌دهند و پیشانی، هر دو کف دست، سر دو انگشت شصت پا و هر دو زانوی او را با کافور آغشته (حنوط) می‌کنند.

2. تکفین میّت

بعد از غسل، میّت را کفن می‌پوشانند. کفن میّت از پارچه‌های سفید نخی تهیه می‌شود که به‌طور معمول دارای سه تکۀ مجزا از هم است: لُنگ، پیراهن و سرتاسری. کفن را با سوزن نمی‌دوزند، بلکه با بریده‌هایی از همان پارچه بهم می‌دوزند.

3. تشییع جنازه

اهالی قریه پس از تقسیم وظایف، عده‌ای برای حفر قبر به قبرستان می‌روند و تعداد بیشتری جهت تشییع جنازه در خانۀ متوفی یا مسجد و یا تکیه‌خانه محل، حاضر می‌شوند. میّت را در تابوتی گذارده و با ذکر «لا اله الا الله» به سمت قبرستان مشایعت می‌کنند.

4. نماز میّت

نماز میّت از آیین‌های الزامی مسلمانان است. نماز میّت را ملای قریه اقامه می‌کند و مردم به‌طور گسترده در آن شرکت می‌کنند. دوستان و نزدیکان میّت، به‌رسم احترام و مساعدت، پارچه‌های گران‌قیمت، لُنگی (عمامه) و کمپل (پتو) روی جنازه می‌اندازند که نزدیکان متوفی آنها را جمع‌آوری کرده و به کسانی‌ که نماز لیلة الدفن و یا قرآن برای متوفی می‌خوانند، اهدا می‌کنند.

5. کَندن قبر

قبر را به تناسب جسم میّت، حدوداً با عرض نیم متر و طول دو متر می‌کَنند.

6. دفن میّت

میّت را به‌سوی قبر، سه بار حرکت داده و کم‌کم جهت گذاشتن در داخل قبر آماده می‌کند. او را به پهلو و رو به قبله داخل قبر گذاشته، گونۀ راست او را بر خاک نهاده و مُهری از خاک کربلا نیز رو‌به‌روی او قرار می‌دهند. آخوند قریه داخل قبر شده و «تلقین» که از عقاید ضروری شیعیان دوازده امامی است، برای او می‌خواند و میّت را مانند شخص زنده تکان داده و تفهیم می‌کند. سپس قبر را با سنگ، گل و خاک می‌پوشانند و روی قبر میّت مرد، دو سنگ و روی قبر میّت زن، سه سنگ، به‌صورت عمودی می‌نشانند.

بعد از دفن متوفی، ورثۀ او از مردم برای میّت حلالیت طلبیده و اعلان می‌دارند که اگر طلب و بدهی از متوفی دارد به آنها مراجعه نموده و حق‌شان را استیفا کنند.

آداب سوگواری برای متوفی

1. شام کَلّه‌گیری

بعد از مراسم تدفین، اهالی قریه، صاحبان مصیبت را تا خانه مشایعت می‌کنند و نزدیکان و همسایگان متوفی از مشایعین پذیرایی می‌کنند و نمی‌گذارند که از مواد خوردنی صاحب مصیبت، مصرف شود.

شب اول و گاهی تا سه شب، اهالی قریه غذا تهیه می‌کنند و در خانۀ مصیبت‌دار جمع شده و در کنار صاحبان مصیبت غذا صرف می‌کنند. این مراسم تحت عنوان شام « کَلگیری/ کَلّه‌گیری» یاد می‌شود.

2. روشن‌کردن آتش برسر قبر متوفی

از آیین‌های مرسوم شب اول دفن متوفی روشن‌کردن شمع و آتش بر سر قبر متوفی است. این سنت در باور بیشتر مردم برای زنده نگهداشتن یاد و خاطرۀ متوفی است.

3. مراسم فاتحه

فاتحۀ رسمی متوفی چند روز بعد از دفن متوفی برگزار می‌شود. فاتحه در روزگاران قدیمی‌تر، چندین روز ادامه داشت و هر کس از فوت متوفی مطلع می‌شد به فاتحه می‌آمد و صاحبان مصیبت مجبور بودند مدت‌های طولانی در خانه بمانند و مراسم فاتحه‌گیری را به‌جا آورند. اما امروزه مراسم فاتحه، فقط یک روز و در تکیه‌خانۀ محل برگزار می‌شود. کسانی ‌که در فاتحه اشتراک می‌کنند، همراه با ملّای قریۀ خود در مجلس فاتحه حضور پیدا کرده و ملّای آنها آیاتی از قرآن کریم را قرائت می‌کند و سپس دعا کرده و با خواندن سورۀ فاتحه و توحید، به صاحب مصیبت تسلیت می‌گویند.

برای اجرای مصارف فاتحه گوسفند و یا گاوی را ذبح کرده و از مردم با غذا پذیرایی می‌کنند. امروزه در شهرها و حتی در قریه‌های دوردست مراسم فاتحه به‌دلیل مصارف سنگینی که دارد، بدون غذا برگزار می‌شود. اهدای گوسفند، آرد، گندم، پول نقد، نان پخته شده که به‌نام «گز» یاد می‌شود، از مساعدت‌هایی است که به خانواده متوفی صورت می‌گیرد.

4. چهلم

در مراسم چهلم، ختم قرآن برگزار می‌کنند. مراسم چهل ممکن است به‌صورت ساده، مختصر و با پختن حلوا، برگزار شده و دوستان متوفی سر مزار متوفی رفته و برای او فاتحه‌ای قرائت کرده و آمرزش طلب کنند.

5. خیرات

خیرات در افغانستان به‌صورت‌ گوناگون انجام می‌شود. برخی در طول زندگی خود خیرات می‌کنند و بازماندگان متوفی نیز در یک‌سالگی متوفی خیرات می‌کنند. خیرات هزینۀ زیادی لازم دارد که به‌صورت معمول گاو و یا گوسفندانی ذبح و مهمانان زیادی از قریۀ متوفی و قریه‌های هم‌جوار دعوت می‌شوند. اهل هر قریه، همراه ملاامام خود در مراسم خیرات شرکت و برای شادی روح متوفی سورۀ فاتحه و توحید را قرائت می‌کنند.

آیین‌های بعد از مرگ

1. خُمس مؤونه

محاسبۀ خمس مؤونۀ متوفی از آیین‌های وفات است که بعد از مرگ افراد انجام می‌شود. مخارجی که فرد برای امور زندگی خود و خانوادۀ تحت تکفل خود؛ مانند خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث خانه، وسیلۀ نقلیه، کتاب، مسافرت‌های متداول، صدقات، جوایز، نذورات، کفارات، مهمانی‌ها و سایر مخارج یک سال زندگی تدارک می‌کند، مؤونه گفته می‌شود. بنا بر آموزه‌های احکام دینی، مقداری که از مؤونۀ سال متوفی و افراد تحت سرپرستی او اضافه آید، خمس داشته و توسط ملّای قریه، بعد از مرگ متوفی محاسبه می‌شود.

2. روزه و نماز متوفی

محاسبۀ روزه و نمازهای قضایی متوفی جزء تشریفات بعد از فوت متوفی است که بر اساس وصیت‌نامۀ او انجام می‌شود و اگر وصیتی نداشته باشد، از اعضای خانوادۀ وی می‌پرسند و سپس قضای نماز و روزۀ واجب او را فرزند بزرگ‌تر یا اجیر انجام می‌دهد.

3. روی‌شویی

روشوی یا روی‌شویی، ضیافتی از سوی نزدیکان و دوستان متوفی است که برای خانواده و بستگان نزدیک متوفی ترتیب داده می‌شود و مهمانان زیادی کنار فامیل متوفی دعوت شده و برای متوفی و اموات درگذشته دعا می‌کنند. روشویی نوعی غم‎شریکی، با خانوادۀ متوفی است تا آنها بعد از فوت عزیز خود احساس تنهایی نکرده و قوت قلب پیدا کنند. مراسم فاتحۀ روشوی هم وجود دارد که برخی از برادران و خواهران دور‌دست متوفی برای او برگزار می‌کنند، این فاتحه محدود و بسیار مختصر برگزار می‌شود.

4. عید دیدنی

دوستان و آشنایان متوفی اولین عید از اعیاد سه‌گانۀ فطر، قربان و عید نوروز، را در خانۀ او حضور یافته و عید را به آنان تبریک گفته و برای متوفی آرزوی رحمت و بخشش می‌کنند. در این مراسم برخی از عیدکنندگان فاتحه‌ای نیز قرائت می‌کنند و لی برخی تنها به اظهار همدردی اکتفا نموده و عید خوب برای خانواده و غفران الهی برای متوفی آرزو می‌کنند.

5. پای‌جُدابا

پای‌جدابا، مراسم ویژه‌ای جهت طلب آمرزش برای اموات و درگذشتگان است. در این مراسم اهالی قریه در یکی از روزهای جمعۀ فصل بهار و در بعضی مناطق روز بعد از عید نوروز، بر سر قبور عزیزان خود حاضر شده و برای آمرزش آنان خیرات می‌کنند. هر خانه به تناسب توان و سلیقۀ خود غذاهایی مانند حلوا، نان مالیده، شیربرنج، شیرروغن، نان‌بُته و قروتی تهیه کرده و سر قبر جد و آبای خود حضور به‌هم می‌رسانند. حاضرین به تناسب ذایقۀ خود می‌توانند هریک از غذاهای نذری را انتخاب کنند. در پایان برای اهل قبور با قرائت قرآن، دعا و خواندن سورۀ فاتحه و توحید، طلب آمرزش می‌کنند.

6. عید مُرده‌ها

عید مُرده‌ها، از آیین‌های اختصاصی برای یادبود درگذشتگان است. شب بیست‌ونهم ماه ذی‌الحجه و بیست‌ونهم رمضان، به‌نام عید مرده‌ها یاد می‌شود. خانواده‌ها در این شب، غذاهای محلی مانند حلوا، شیر‌برنج، نان‌بُته و شوروا تدارک دیده و مردان قریه را جهت صرف غذا تقسیم‌بندی نموده و به خانه‌ها می‌فرستند. مهمانان بعد از صرف غذا برای درگذشتگان، طلب غفران و آمرزش می‌کنند.

منابع

• شاهچراغی، سیدعلی، «سه‌گانۀ حیات/ مهیّای سفر»، پایگاه اطلاع‌رسانی مؤسسۀ پزوهشی بنت‌الهدی، تاریخ درج مطلب: 1 ژانویه 2017م.
• شریعتی، حفیظ، فرهنگ شفاهی مردم هزاره، کابل، امیری، 1393ش.
• شیعه‌علی، علی، احکام میّت در فقه مذاهب اسلامی، مجلۀ فروغ وحدت، سال هشتم شمارۀ 30، 1391ش.
• علی‌زاده مالستانی، عزیزالله، نامۀ اعمال: زندگی‌نامۀ خود نوشت، کابل، بنیاد اندیشه، 1400ش.
• قانون احوال شخصیۀ اهل تشیع، شمارۀ مسلسل 988، مصوب 1388ش.
• منتظری‌شاتوری، محمدحسین، «احکام خُمس مطابق به فتوای مقام معظم رهبری»، وبلاگ مرزدار، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1399ش
• «نگاهی به آداب و رسوم بزرگداشت عید سعید فطر در افغانستان»، خبرگزاری جمهوری‌ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 مرداد 1393ش.
• «هزینۀ مرگ در کابل؛ 555 هزار افغانی»، وب‌سایت خبرگزاری فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1401ش