استعدادهای انسان

استعدادهای انسان؛ توانایی‌ها و ظرفیت‌های نهفته در وجود انسان.

استعدادهای انسان، مهم‌ترین عامل تفاوت انسان از دیگر مخلوقات است. گسترۀ این استعدادها بی‌نهایت بوده و در صورت شکوفایی کامل می‌تواند انسان را تا مرتبه‌ای بالاتر از فرشتگان برساند. از سوی دیگر، ناسپاسی انسان و غفلت از استعدادها او را تا مرتبۀ پایین‌تر از حیوانات تنزل می‌دهد. میزان شکوفایی استعداد، انسان‌ها را از یکدیگر متمایز می‌سازد.

مفهوم‌شناسی

استعداد در لغت به‌معنای قابلیت، گنجایش، ظرفیت، آمادگی و توانایی ذهنی و فطری برای انجام‌دادن یا فراگرفتن کاری است. در اصطلاح روانشناسی، به آمادگی طبیعی یا اکتسابی برای انجام یک کار، استعداد گویند که باعث تفاوت بازدهی افراد در شرایط آموزشی یکسان می‌شود. بعضی استعداد را به‌معنای توانایی بالاتر از حد متوسط در یک زمینۀ خاص» دانسته‌اند.

اهميت

در سبک زندگی اسلامی، هدف از بعثت انبیا شکوفایی استعدادهای بالقوۀ انسان دانسته می‌شود. امام علی در نهج البلاغه یکی از حکمت‌های بعثت انبیا را، آشکار ساختن گنج‌های پنهان عقل انسان‌ها بیان کرده است. از سوی دیگر، استعداد برای صاحب آن مسئولیت می‌آورد. اولین و بزرگترین مسئولیت، به‌کارگیری استعداد در جای صحیح است. یکی از وظایف افراد دارای استعداد برتر پرهیزگاری و مراقبت از خود است؛ از نشانه‌های تقوا در قرآن این است که از رزقی که خدا به آنها داده انفاق می‌کنند و استعداد انسان یک رزق الهی است و انفاق از رزق استعداد به اين است که در راه خدا و برای خیر و منفعت جامعه به‌کار گرفته شود. افراد دارای استعداد برتر باید به هدف‌های برتر مانند عدالت، آسیب‌های جامعه، استقلال و پیشرفت ملت خود، توجه داشته باشند. امروزه، استعدادیابی و پرورش استعدادهای برتر، به یک راهبرد برای کشورها و سازمان‌ها تبدیل شده است.

ویژگی‌ها

بعضی استعدادهای انسان در همۀ افراد عمومیت داشته و موجب تفاوت انسان از حیوانات است مانند استعداد تفکر و تعقل، اختیار و میل به دانایی. دستۀ دیگر، استعدادهایی است که موجب ایجاد نقش‌ها و شغل‌های مختلف در انسان‌ها است. امام صادق، انسان‌ها را از نظر استعداد به معدن طلا و مس تشبیه می‌کند که اندیشمندان مسلمان آن را حاکی از ارزشمندی تمام استعدادهای انسانی دانسته‌اند. آنها همچنین تفاوت در استعداد را اقتضای حکمت‌ خداوند می‌دانند.

استعداد از منظر آموزه‌های دینی

قرآن، تفاوت در استعداد را خاستگاه تفاوت انسان‌ها معرفی کرده است. بهره‌گیری درست از استعدادها می‌تواند انسان را فراتر از فرشتگان بالا ببرد و غفلت از آن یا بهره‌گیری نادرست، سقوط از جایگاه انسانیت را در پی دارد. فلسفۀ آفرینش انسان از منظر آموزه‌های اسلامی آن است که استعدادهای خیر و ممتاز، با تلاش انسان بر خصلت‌های حیوانی غلبه کند.

استعدادهای خاص

محققان دسته‌بندی‌های مختلفی را برای استعداد برشمرده‌اند؛ بعضی به پنج نوع استعداد اخلاقی، عقلی، دینی، هنری و خلاقیت اشاره کرده‌اند. بعضی روان‌شناسان پنج حوزۀ استعدادی ریاضی، ورزشی، علوم، موسیقی و هنر را برشمرده‌اند. بعضی مطالعات تحقیقی با رویکرد دینی نیز به پنج استعداد عقلانی، ارتباطی، انگیزشی عاطفی، مالی اقتصادی و استعداد معنوی اشاره کرده‌ است. در چارچوب این دسته‌بندی‌ها، مهم‌ترین مصادیق استعداد انسانی عبارت است از: 1- استعداد علم‌اندوزی: انسان‌ها در زیست اجتماعی، از طریق زبان و قلم با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و بر شناخت یکدیگر می‌افزایند.

2- استعداد خلیفة‌اللهى: انسان می‌تواند به مرتبه‌ای برسد که مظهر صفات الهی شود. این استعداد در نهاد تمام انسان‌ها وجود دارد، اما در همۀ افراد به فعلیت نمى‌رسد.

3- استعداد ورزشی و حرکتی: استعداد ویژه‌ای است که بر شکل بدن و ویژگی‌های فیزیولوژیکی و عصبی عضلانی و روان‌شناختی انسان استوار است.

4- تفکر و تعقل؛

5- استعداد خلاقیت: انسان در درون خود توان آفرینندگی دارد و این استعداد در همۀ انسان‌ها وجود دارد.

6- استعداد ریاضی؛

7- استعداد مسئولیت‌پذیری: این استعداد مایۀ افتخار انسان بوده و امانتی است که آسمان‌ها و زمین حاضر به قبول آن نشدند. قرآن میزان تکلیف و مسئولیت هر فرد را به مقدار توان او دانسته است.

8- استعداد آینده‌نگری؛

9- استعداد دینداری: انسان به‌صورت سرشتی، به دین گرایش دارد.

10- استعداد زیست اجتماعی: انسان موجودی است که تمایل به زندگی اجتماعی در سرشت او نهادینه شده و سعادت دنیوی و اخروی او در حالت اجتماعی‌بودن محقق می‌شود. انسانی که بخواهد انفرادی زندگی کند انسان کاملی نیست و بسیاری فضیلت‌های دیگر در او به کمال نمی‌رسد.

راه‌های کشف استعداد

پژوهشگران با هدف کشف استعداد به نشانه‌های زیر توجه کرده‌اند: یکی‌شدن با کار؛ کار با تمام توان؛ خوب انجام‌دادن کار؛ کنجکاوی؛ سرعت و سهولت در انجام کار؛؛ دریافت آرامش؛ عشق به کار؛ انجام‌دادن کار برای خود کار؛ لذت از کار؛ شادی و خشنودی؛ تفریح‌بودن کار؛ تمرکز و یادگیری ماندگار.

عوامل مؤثر در رشد استعداد

1-شناخت استعداد

2-یافتن زمینۀ مناسب برای شکوفایی استعداد

3-استفاده از فرصت‌ها

4-توفیق الهی

موانع شکوفایی استعداد

1-همه‌فن‌حریف شدن و تمرکز نکردن بر نقاط قوت؛

2-انتخاب مسیر زندگی بر اساس شغلی مطمئن و درآمد آن؛

3-همرنگ‌شدن با جماعت؛

4- تشویق به همانندی با دیگران در نظام آموزشی؛

5-انتظارات محیطی و بی‌توجهی به تفاوت‌های فردی؛

6-پاداش‌های بیرونی؛

7- ناامیدکردن؛

8- استبداد؛ مطالعات نشان داده است كه پرهیز والدین از رفتارهاي ديكتاتوري، رابطۀ مستقيمي با خلاقيت فرزندان دارد.

وظایف والدین نسبت به استعداد فرزندان

صاحب‌نظران، والدین را به رعایت تفاوت‌های فردی و استعدادهای فرزندان خود، سفارش می‌کنند تا اگر کودک در زمینه‌ای ضعیف است، او را به همان گونه بپذیرند و نقاط قوت و استعدادهای او را پرورش دهند. بدین ترتیب، کودک فرصت تجربه می‌یابد و اعتماد به‌نفس، عزت نفس، مسئولیت‌پذیری، امید، و روحیۀ تلاشگری در او تقویت شده و استعدادهای کودک کشف و شکوفا می‌شود.

پرورش استعدادها در سبک زندگی اسلامی ایرانی

پرورش استعدادهای جسمانی کودک از بدو تولد شروع می‌شود، اما زمان مناسب برای پرورش استعدادهای روحی، مانند استعداد علمی، دینی و اخلاقی از هفت‌سالگی است. آموزه‌های دینی، هفت سال اول را دورۀ ریاست کودک دانسته‌اند و در این دورۀ ارضای طبیعت و نفسانیت نباید به کودک فشار وارد کرد. تحمیل آموزش‌های گوناگون در این دوره، مانع شکوفایی استعدادهای کودک است. همچنین توجه به تفاوت کودکان در استعدادها، موجب می‌شود که هوش اجتماعی و قدرت ارتباطات اجتماعی در کودکان پرورش یابد.

منابع

• قرآن کریم.
• ابوالحسنی، منصوره و دیگران، «دلالت‌های قرآن پیرامون استعدادشناسی»، فصلنامه نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دورۀ 10، شمارۀ 1، 1399ش.
• اعرافی، علیرضا و مهری، نقی، «نقش رعایت توان متربی در تربیت عبادی؛ از منظر فقهی»، مطالعات فقه تربیتی، دورۀ 2، شمارۀ 3، 1394ش.
• «امام على: بنده ديگرى مباش»، وب‌سایت کتابخانه احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 10 آذر 1402ش.
• انصاری مقدم، علی، «انسان اجتماعی مبتنی بر نظریه فطرت آیت‌الله شاه آبادی و دلالت‌های آن در کنش اجتماعی»، فصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش، شمارۀ ۳۸، ۱۳۹۸ش.
• باقری‌فر، موسی و دیگران، «روانشناسی و تاثیر تفاوت‌های فردی در میزان موفقیت افراد»، روانشناسی و علوم رفتاری ایران، دوره 1، شمارۀ10، 1396ش.
• حائری شیرازی، محی‌الدین، راه رشد، قم، معارف، 1402ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در جلسه درس خارج فقه بعد از ۲۲ بهمن»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1391ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در هشتمین همایش ملی نخبگان جوان»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1393ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار نخبگان جوان علمی»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1396ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار نخبگان و استعدادهای برتر علمی»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1402ش.
• خطیب، سیدمهدی، «انواع استعداد از دیدگاه اسلام با تکیه بر حدیث جنود عقل و جهل: تحلیل مضمون »، پژوهشنامه روان‌شناسی اسلامی، دورۀ 8، شمارۀ 17، 1401ش.
• خمينى، روح‌الله، «سيماى معصومين در انديشه امام خمينى»، تهران، موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، 1375ش.
• خوارزمی رحیم‌آبادی رحمت اله، و ایران یار، رقیه، «بررسی رابطه بین هوش با استعداد و خلاقیت»، فصلنامه مطالعات روانشناسی و علوم تربیتی، دورۀ1، شمارۀ1، 1394ش.
• درتاج، فریبرز و دیگران، «الگوی شناسایی استعداد ریاضی بر اساس رویکرد ملاک‌های چندگانه در دانش‌آموزان تیزهوش و با استعداد»، توانمندسازی کودکان استثنایی، دورۀ 10، شمارۀ 1، 1398ش.
• دلاوری، غلام‌حسین، جمال پنهان، قم، گنج پنهان، 1379ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 11 آذر 1402ش.
• رنانی، محسن، توسعه به‌معنای پرورش نخبگان معمولی: آسیب‌شناسی نخبگی در ایران، 1399ش، تهران، موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1399ش.
• «سی‌روز، سی گفتار، بیست و پنجم: بینش و بایدها»، پايگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آيت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1390ش.
• صادقی مال‌امیری، منصور، مدیریت استعداد، رویکردی سیستمی، تهران، دانشگاه جامع امام حسین، ۱۳۹۹ش.
• طرقی اردکانی، مجید و کاظمی، سیدعنایت‌الله، «رعایت توان متربی از منظر فقه و تربیت»، مطالعات فقه تربیتی، دورۀ 2، شمارۀ 4، 1394ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 11 آذر 1402ش.
• فتحعلی‌زاده، پوریا، «نقش اساسی معلمان ابتدایی در شکوفاسازی استعداد دانش‌آموزان»، سومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت و صنعت، 1401ش.
• فراهینی، ندا، «رابطۀ شیوه‌های فرزند پروری والدین و کمرویی با خلاقیت در تیزهوشان»، روانشناسی مدرسه، دورۀ 2، شمارۀ 4، 1392ش.
• محمدصالحی، فاطمه، استعدادیابی در خانه، قم، کتابک، ۱۴۰۲ش.
• مصباح‌فر، علیرضا، هوش و استعداد ، یزد، تیک، ۱۳۹۸ش.
• مصباح یزدى، محمدتقى، پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی، قم، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینی، 1394ش.
• مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، تهران، صدرا، 1389ش.
• مطهری، مرتضی، آینده انقلاب اسلامی ایران تهران، صدرا، چ33، 1389ش.
• مطهری، مرتضی، انسان کامل، تهران، صدرا، چ50، 1390ش.
• مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، چ73، 1390ش.
• مطهری، مرتضی، فطری بودن دین، تهران، صدرا، چ1، 1398ش.
• مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد مطهری، تهران، صدرا، چ1، 1393ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 11 آذر 1402ش.
• «نقش پرورش استعدادهای برتر در تحقق چشم انداز مطلوب کشور»، وب‌سایت موسسه صندوق پژوهش و فناوری غیردولتی دانشگاه تهران، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1393ش.