اقبال لاهوری

اقبال لاهوری

اقبال لاهوری، شاعر پرآوازۀ زبان فارسی و متفکر مسلمان پاکستانی.

اقبال لاهوری، شاعر، اندیشمند، عارف و سیاست‌مدار پاکستانی است که به‌دلیل تولید آثار برجسته و مبارزات سیاسی و آزادی‌خواهی شهرت جهانی دارد. اقبال تحت‌تأثیر اندیشه و آثار بزرگان ادبیات فارسی مانند فردوسی و مولانا، اشعار زیادی با مضامین عرفانی، سیاسی و اجتماعی سرود و در گسترش زبان فارسی و فرهنگ اسلامی در شبه ‌قارۀ هند، نقش مؤثری داشت.

کودکی

اقبال لاهوی، فرزند شیخ نورمحمد، در 9 نوامبر 1877م در شهر «سیالکوت» ایالت پَنجَاب واقع در شبه‌قاره هندوستان، در یک خانوادۀ مسلمان متولد شد. او دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاه خود گذرانید و مقدمات علوم اسلامی و قرآن را به ‌تشویق پدر، در مسجد حسام‌الدین در سیالکوت به‌روش سنتی یاد گرفت و سپس وارد مدرسۀ ابتدایی شد. او در سال 1892م دورۀ راهنمایی را با موفقیت تمام کرد و برای آموختن علوم جدید به ‌مدرسۀ «اسکاج میشن1» در زادگاه خود ثبت‌نام کرد. اقبال همزمان با تحصیل در این مدرسه، زبان فارسی و عربی را نیز آموخت.

جوانی

اقبال در 1895م به‌ دانشگاه لاهور رفت و در دورۀ کارشناسی، علاوه‌ بر زبان فارسی و عربی، ادبیات زبان انگلیسی و مقدمات فلسفۀ غرب را فرا گرفت و کارشناسی‌ارشد فلسفه را نیز در سال 1899م دریافت کرد. او همزمان اصول علم اقتصاد و حقوق را نیز مطالعه می‌کرد. اقبال بعد از فراغت از دانشگاه، به‌ تدریس زبان عربی، ادبیات انگلیسی، اقتصاد، تاریخ و فلسفه در همان دانشگاه مشغول شد. او از آغاز جوانی شعر می‌سرود و در بعضی از نشریات محلی اشعار او چاپ می‌شد.

مأخذ فکری

1. خانواده

پدر اقبال که با آثار و بزرگان اهل عرفان آشنا بود و کتاب‌های عرفانی را نگهداری و مطالعه می‌کرد، در سلوک عرفانی اقبال و آشنایی او با ادبیات و آموزه‌های عرفانی، نقش زیادی داشت.

2. معلمان و استادان

سید میرحسین، مشهور به «شمس‌العلما»، در آشنایی اقبال به‌ معارف اسلامی و استحکام مبانی فکری و اعتقادی و تحصیلات دوران دبیرستان تأثیر داشت. سرتوماس آرنولد، استاد دانشگاه لاهور، اقبال را با مبانی فکری و فلسفۀ غرب آشنا کرد و همچنین در تکوین شخصیت و افکار اقبال مؤثر بود.

3. روحیۀ انقلابی واستقلال‌طلبی در هند

روحیۀ استقلال‌طلبی و آزادی‌خواهی که در سال‌های اول قرن بیستم در هند به اوج خود رسیده بود، جوانان تحصیل‌کرده و روشن‌فکر مانند اقبال را به‌سمت خود می‌کشید.

4. سفر به اروپا

اقبال در 1905م به اروپا سفر کرد و در رشتۀ حقوق در دانشگاه کمبریج لندن تحصیل کرد و سپس وارد دانشگاه مونیخ آلمان شد. او رسالۀ دکترای خود را در این دانشگاه با عنوان «سیر فلسفه در ایران قبل و بعد از اسلام» تدوین کرد. تحصیل در دانشگاه‌های معتبر اروپا، زمینۀ آشنایی او با فلسفۀ جدید، تمدن غرب و فلسفۀ ایرانی و اسلامی را فراهم کرد. او در آنجا، با استادان بزرگی مانند «مک تگارت» فیلسوف انگلیسی، «وایتهد»، «ادوارد براون» و «نیکلسون» ارتباط نزدیکی داشت و با افکار فیلسوفان بزرگ غرب مانند هگل، نیچه و کانت آشنا شد که در تحول شخصیت و اندیشۀ اقبال نقش داشت.

5. آشنایی با زبان و بزرگان ادب فارسی

اقبال از کودکی با زبان، ادبیات و بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، سنایی و سعدی، آشنا شد. همچنین، اقبال بعد از بازگشت از اروپا، با افکار و آثار مولانا آشنایی بیشتری پیدا کرد و نظام فکری و اندیشۀ او دچار تحول اساسی شد.

سیرۀ اخلاقی

پشتکار و سخت‌کوشی، عزت‌نفس، سحرخیزی، انس با قرآن، امیدواری، مردمی‌بودن، عشق به‌ آزادی، نفی بندگی غیرخدا، معنویت‌گرایی و تعصب اسلامی، در سیرۀ عملی و اخلاقی اقبال دیده شده ‌است.

فعالیت‌های سیاسی

اقبال در سال 1924م وارد دنیای سیاست شد و در 1973م به ‌مجلس قانونگذاری پنجاب راه پیدا کرد و به ‌ریاست حزب «مسلم‌لیگ» رسید. اقبال بعد از چندین دوره ریاست حزب مسلم‌لیگ، موضوع کشور مستقل برای مسلمانان هند و اسقلال پاکستان را برای اولین‌بار مطرح کرد.

مسئولیت

اقبال بعد از برگشت از اروپا، تا آخر عمر به ‌کار وکالت در پنجاب مشغول بود.

دیدگاه‌ها

1. لزوم بازسازی اندیشۀ دینی

اقبال در آثار خود بر ضرورت احیاء و بازسازی اندیشۀ دینی مسلمانان بر اساس اقتضای شرایط زمان و مکان، تأ‌کید می‌کند و آن را تنها راه نجات و پیشرفت انسان و مسلمانان می‌داند.

2. ضرورت ترکیب عشق و عقل

اقبال مشکل اصلی دنیای غرب و شرق را در یک‌جانبه‌نگری آنها به ‌موضوعات علم و دین و عقل و عشق می‌داند. از نظر او، دنیای غرب به‌ عقل محض و دنیای شرق به عشق تنها تکیه کرده‌اند و راه‌حل این مشکل، تغییر اندیشه و لزوم ترکیب نگاه مادی و معنوی است.

3. تمدن اسلامی منشأ پیشرفت غرب

به‌نظر اقبال، منشأ شکوفایی و پیشرفت علوم و فنون و هنر در جهان غرب، فرهنگ و تمدن شرقی و اسلامی بوده است.

آثار

الف) اُردو

1. ارمغان حجاز؛
2. بانگ‌ درا؛
3. بال جبریل؛
4. ضرب کلیم؛
5. علم اقتصاد؛
6. تاریخ هند.

ب) انگلیسی

1. سیر فلسفه در ایران (رسالۀ دکترا) که به‌ زبان فارسی، اردو و فرانسه نیز ترجمه شده ‌است؛
2. احیای افکار دین در اسلام؛
3. خلافت اسلامی؛
4. نگاهی به جامعۀ اسلامی.

ج) فارسی

1. مثنوی اسرار خودی، دیدگاه او دربارۀ خویشتن خود است و صفاتی برای خلیفۀ خدا نیز بیان کرده‌ است؛
2. مثنوی رموز بی‌خودی که در تکمیل اسرار خودی نوشته شده و رابطۀ فرد و جامعه را بیان می‌کند؛
3. زبور عجم، شامل اشعار عرفانی او می‌شود؛
4. منظومۀ گلشن‌راز که به‌سبک گلشن‌راز شیخ محمود شبستری نوشته شده ‌است. اقبال در این اثر، سؤال و جواب‌های عرفانی را مطرح کرده ‌است؛
5. پیام مشرق که در جواب کتاب «دیوان غربی» گوته، شاعر آلمانی سروده شده‌ است؛
6. جاویدنامه، خطاب به‌ پسر او به‌نام جاوید؛
7. پس چه باید کرد ای اقوام شرق، کتابی برای بیداری و راهنمایی مردم شرق و مسلمانان؛
8. مثنوی مسافر، بعد از سفر اقبال به‌ افغانستان نوشته شده‌ است؛
9. ارمغان حجاز، آخرین کتاب او به ‌زبان فارسی است که نظریات سیاسی، اجتماعی و دینی اقبال را منعکس می‌کند. قسمتی از این کتاب به‌ زبان اردو است.

نوآوری

اقبال لاهوری، با اینکه زبان عربی و اردو را می‌دانست و به این زبان‌ها شعر می‌سرود، اما زبان فارسی را برای بیان احساسات و اندیشۀ خود برگزید. اشعار او در زبان اردو و فارسی، از مفاهیم عالی عرفانی، فلسفی و انسانی برخودار است. او با استعداد ذاتی و تیزهوشی که داشت، سبک ویژۀ خود را در زبان فارسی به‌وجود آورد که به‌سبک اقبال لاهوری مشهور است. مضمون اشعار او به‌نظر محققان، چکیدۀ فرهنگ اسلامی است.

رونق دوبارۀ زبان فارسی در شبه‌قارۀ هند

زبان و ادبیات فارسی، به‌تبع تحولات سیاسی و نظامی در شبه‌قارۀ هند، دچار فراز و فرود بوده است. در زمان حضور کمپانی هند شرقی در شبه‌قاره و رسمیت‌یافتن زبان اردو و انگلیسی، زبان فارسی از رواج افتاد؛ اما با ظهور اقبال و انتخاب زبان فارسی به‌عنوان زبان شعر و بیان اندیشۀ خود، ادبیات و زبان فارسی در آنجا دوباره رونق گرفت.

نظر دیگران دربارۀ اقبال

1. به‌نظر محمدعلی جناج، بنیان‌گذار پاکستان، اقبال نمایندۀ اندیشه و فرهنگ اسلام و شعرهای او منبع الهام و پیشرفت بوده‌ است؛
2. آیت‌الله خامنه‌ای، اقبال لاهوری را از شخصیت‌های برجستۀ تاریخ اسلام دانسته است؛
3. به‌ باور سیدمحمد خاتمی، اقبال احیای تفکر اسلامی را مطرح کرد و مسلمانان را به تجدید پیمان با اسلام دعوت کرده‌ است؛
4. مرتضی مطهری، اقبال را قهرمان اصلاح در جهان می‌داند که شعر خود را وسیلۀ بیداری امت اسلامی قرار داده است؛
5. به‌نظر علی‌اکبر دهخدا، اقبال، توجه جمعیت هندوستان را به ‌زبان فارسی و گویندگان بزرگ آن جلب و میان ایران و هندوستان پیوند استوار ایجاد کرده ‌است.

در گذشت

اقبال لاهوری در ده سال آخر عمر خود به بیماری‌های مختلفی مبتلا شد و در 21 آوریل 1938م درگذشت. پیکر او در جوار «مسجد پادشاهی لاهور» به‌ خاک سپرده شد.

یادبود

1. آرامگاه اقبال

بر مزار اقبال، آرامگاهی ساخته‌اند که در حا‌ل‌حاضر، از معروف‌ترین دیدنی‌ها و جاذبۀ گردشگری در پاکستان است. این بنا، در شهر لاهور، بین مسجد پادشاهی و قلعۀ لاهور قرار دارد.

2. شاعر ملی

اقبال در کشور پاکستان، به‌صورت رسمی، «شاعر ملی» خوانده می‌شود.

3. روز اقبال

مردم پاکستان، نهم ماه نوامبر را که روز تولد این شاعر برجسته است، به‌نام «روز اقبال» می‌شناسند و تولد او را در این روز، جشن می‌گیرند.

4. نام‌گذاری فرودگاه

به‌منظور بزرگداشت اقبال، فرودگان بین‌المللی لاهور، به‌نام او نام‌گذاری شده است.

5. شعر اقبال، سرود صحبگاهی مدارس

شعری از اقبال به‌زبان اردو، به‌عنوان سرود صبح‌گاهی مدارس پاکستان انتخاب شده و خوانده می‌شود.

دیدگاه اقبال دربارۀ ایران

به‌نظر اقبال، ایران خاستگاه تمدن نوین اسلامی است. او در شعری که به‌زبان اردو سروده ‌است، می‌گوید اگر «تهران» موقعیتی را می‌داشت که «ژنو» در غرب دارد، جهان اسلام، سرنوشت متفاوتی ‌داشت.

پیش‌بینی انقلاب اسلامی در شعر اقبال

اقبال در شعر «چون چراغ لاله سوزم در خیابان شما»، وقوع انقلاب اسلامی در ایران را پیش‌بینی کرده‌است:

چون چراغ لاله سوزم در خیابان شما		ای جوانان عجم جان من و جان شما
غوطه‌ها زد در ضمیر زندگی اندیشه‌ام		تا به دست آورده‌ام افکار پنهان شما
مهر و مه دیدم نگاهم برتر از پروین گذشت		ریختم طرح حرم در کافرستان شما
تا سنانش تیزتر گردد فرو پیچیدمش		شعله‌یی آشفته بود اندر بیابان شما
فکر رنگینم کند نذر تهی‌دستان شرق		پاره‌ای لعلی که دارم از بدخشان شما
می‌رسد مردی که زنجیر غلامان بشکند		دیده‌ام از روزن دیوار زندان شما
حلقه گرد من زنید ‌ای پیکران آب و گل		آتشی در سینه دارم از نیاکان شما.

سفر به افغانستان

اقبال در 1933م، به‌ دعوت محمد نادرشاه، پادشاه وقت افغانستان، برای تجدید سازمان و بنای دانشگاه کابل، به ‌این کشور سفر کرد. او به‌دلیل مبارزات ضد استعماری و اندیشۀ آزادی‌خواهی، در افغانستان محبوبیت داشت. بعد از درگذشت اقبال، دولت افغانستان به‌پاس خدمات فرهنگی او، سنگ قبر مرمرین به‌آرامگاه اقبال هدیه کرد که روی آن اشعار او حک شده است. این سنگ تا کنون بر مزار اقبال وجود دارد.

افغانستان از نظر اقبال

اقبال نگاه خود دربارۀ موقعیت و اهمیت افغانستان را در چند بیت در کتاب جاویدنامه بیان کرده‌ است:

آسیا یک پیکر آب و گل است		ملت افغان در آن پیکر دل است
از فساد او فساد آسیا		در گشاد او گشاد آسیا
تا دل آزاد است آزاد است تن		ورنه کاهی در ره باد است تن
همچو تن پابند آئین است دل		مرده از کین زنده از دین است دل

منابع

• احمدپور، محمدنقی، «ستارۀ شرق، ويژه‌نامۀ بزرگداشت علامه اقبال لاهوري»، وب‌سایت ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• اقبال لاهوری، جاویدنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• اقبال لاهوری، زبور عجم، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• «اقبال لاهوری؛ از تولد تا مرگ»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1392ش.
• «اقبال لاهوری در پاکستان به‌طور رسمی شاعر ملی خوانده می‌شود»، خبرگزاری ایبنا، 22 آبان 1400ش.
• «اقبال لاهوری؛ متفکری آزاداندیش و ضد استعمار»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «اقبال لاهوری؛ مصلح فارسی‌گویِ جهان اسلام»، خبرگزاری رضوی، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1399ش.
• «اقبال لاهوری»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• «ديپلمات پاكستاني: علامه اقبال تهران را مركز مراودات شرق مي‌دانست»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1394ش.
• ذاکر اصفهانی، علی‌رضا، «سيري در انديشه سياسي علامه محمد اقبال لاهوري»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی و مطالعاتی صراط مبین، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• «زندگی‌نامۀ اقبال لاهوری و سبک شعر و مرگ»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• «شعر اقبال لاهوری سرود صبحگاهی مدارس پاکستان»، وب‌سایت Pakistaninfo، تاریخ درج مطلب: 3 فروردین 1401ش.
• «فرودگاه‌هایی که به‌نام افراد مشهور ساخته شده‌اند»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری الی گشت، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1400ش.
• «گزارش ویژۀ تسنیم از سال‌روز تولد علامه اقبال لاهوری»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1397ش.
• مجتبایی، فتح‌الله، «اقبال لاهوری»، وب‌سایت دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1400ش.
• «مقبرۀ اقبال لاهوری در لاهور پاکستان»، وب‌سایت علاءالدین تراول، تاریخ بازدید: 10 دی 1401ش.
• «نقش اقبال در بیداری اسلامی غیرقابل انكار است»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1394ش.