امیر علیشیر نوایی

امیر علیشیر نوایی، شاعر، ادیب و سیاست‌مدار فرهنگ‌دوست دورۀ تیموریان.

امیر علی‌شیر نوایی شاعر، عارف، نویسنده، وزیر و مشاور «سلطان‌حسین بایقرا» و مؤسس مراکز عام‌المنفعه در ایران، افغانستان و ماواءالنهر بود. وی در ادبیات، هنر و معماری آثار زیادی خلق کرده و نقش بسیار مهمی در گسترش هنر، دانش، آبادانی و ترویج نیکوکاری در حوزۀ تمدنی و فرهنگی ایران داشته است.

نام‌گذاری

نام این شاعر سیاست‌مدار، «علی‌شیر» و لقب وی «نظام‌الدّین»، تخلص او در اشعار ترکی «نوایی» و در اشعار فارسی «فانی» یا «فنایی» است. علی‌شیر نوایی، به‌دلیل سرودن اشعار به دو زبان فارسی و تركی جغتایی، به لقب «ذواللسانین» (دوزبانه) نیز شهرت دارد.

زندگی‌نامه

امیر علی‌شیر نوایی، فرزند «میرغیاث‌الدین»، در ۸۴۴ق در شهر هرات به دنیا آمد. وی آموزش اولیه را نزد پدر آغاز کرد و برای ادامۀ تحصیل به سمرقند و شهرهای دیگر رفت. وی از بزرگ‌زادگان خاندان جغتای، پسر چنگیزخان، حاکم ماوراءالنهر، کاشغر، بلخ و بدخشان بود. هنگامی که «سلطان‌حسین بایقرا میرزا» در هرات به سلطنت رسید، امیر علی‌شیر نوایی را که در کودکی با وی هم‌درس و هم‌مدرسه بود، از سمرقند فراخواند و منصب مُهرداری خود را به وی داد و مدتی بعد، سمت صدارت (نخست‌وزیری) را نیز به او واگذار کرد. نوایی پس از مدتی از امور حکومتی کنار رفت و با همراهی «عبدالرحمان جامی»، درویشی را بر همه امور ترجیح داد، اما هم‌چنان مورد توجه سلطان حسین بود و شاهزادگان سلطان ملزم به استفاده از جلسه‌های درس وی بودند.

سیرۀ عملی و اخلاقی

امیر علی‌شیر نوایی، مردی متواضع و نیکورفتار و با اهل ادب و هنر، همیشه در تعامل بود و در پرورش و تشویق آنها می‌کوشید. وی هنر و هنرمندان را دوست می‌داشت و نقاشان، خطاطان و موسیقی‌دانان نزد او از جایگاه بلندی برخوردار بودند.

مهارت

نوایی شاعر، پژوهشگر، نویسنده، زبان‌شناس، سیاست‌مدار، مفسر قرآن، تاریخ‌نگار و استاد علم و هنر موسیقی بود. بیشتر قطعات موسیقی وی از طبیعت الهام گرفته و بر اساس صدای پرندگان تصنیف شده است.

خاستگاه فکری

1. فضای فرهنگی و ادبی هرات

وی در شهر هرات متولد شد و پرورش یافت که در دوران تیموریان، از بزرگترین مراکز فرهنگی و ادبی حوزۀ تمدنی ایران قدیم بود. فضای فرهنگی، ادبی و علمی این شهر، در رشد شخصیت و تکوین آثار و افکار وی مؤثر بوده است.

2. منابع دینی و بزرگان ادب فارسی

در عرصۀ شعر، وی از آموزه‌های دینی و عرفانی و آثار بزرگان ادبیات فارسی مانند «حافظ شیرازی»، «عبدالرحمن جامی»، «سعدی شیرازی»، «فریدالدین عطار نیشابوری»، «امیرخسرو دهلوی»، «خواجه نصیر طوسی»، «سلمان ساوجی»، «کمال خجندی»، «خیام نیشابوری»، «سنایی»، «خاقانی» و«فردوسی» الهام گرفته است.

3. عرفان و آموزه‌های دینی

امیر علی‌شیر نوایی، پیرو طریقت «نقشبندیه» و از مریدان عبدالرّحمان جامی بود و از «جارالله زمخشری»، مفسّر قرآن به عنوان استاد خود یاد کرده است.

خدمات ماندگار علی‌شیر نوایی

1. مراکز آموزشی

نوایی، مراکز آموزشی زیادی در هرات و اطراف آن تأسیس و بخشی بزرگی از ثروت خود را صرف بناهای مقدس و ایجاد مدرسه‌های دینی کرد که ‌مشهورترین آنها عبارت‌اند از: «مدرسۀ اخلاصیه»، «خانقاه اخلاصیه»، «مدرسه شفائیه» و «مدرسۀ نظامیه» در هرات و «مدرسۀ خسرویه» در مرو.

2. حمایت از فرهنگیان و ادیبان

نوایی در طول فعالیت خود در هرات، بزرگترین جریان علمی، فرهنگی و ادبی را پایه‌ریزی و با تمام توان از فرهنگیان، عارفان، نویسندگان و ادبیان حمایت مادی و معنوی کرد. در دوران او تشکل‌های صنفی ادیبان، تاریخ‌نگاران، مفسران، انشاپردازان، شاعران، خطاطان، تصویرگران، نویسندگان، تعمیرکاران فنی، ریاضی‌دانان، شطرنج‌‌بازان، موسیقی‌دانان، پهلوانان، زرگران و خیاطان متناسب با حوزۀ تخصص خود، کتاب‌های علمی تألیف ‌کردند. از شخصیت‌های مشهور آنها می‌توان «میرخواند» و «خواندمیر» از مورخان نامدار، «کمال‌الدین بهزاد» نقاش سرشناس، «سلطان‌علی مشهدی» خوشنویس پرآوازه، «واعظ کاشفی» و «الهی اردبیلی» از عالمان مشهور و «جامی» شاعر و عارف بزرگ، یاد کرد.

3. اماکن فرهنگی و تاریخی

امیر علی‌شیر نوایی، بناهای عام‌المنفعۀ بسیاری را در خراسان قدیم به‌ویژه در اطراف هرات احداث یا بازسازی کرده است که شمار آنها را بیش از ۳۷۰ بنا دانسته‌اند. برای مثال می‌توان از ساخت ایوان جنوبی حرم امام رضا، مزار عطار نیشابوری، سد آجری قریۀ طرق در خراسان، «باغ جهان‌آرا» و بازسازی «مسجد جامع» در هرات نام برد.

4. کتاب و کتابخانه

در دوران نوایی، کتابخانه‌های متعددی تأسیس شد و خوش‌نویسان زیادی موظف شده بودند تا روز و شب به‌نگارش و استنساخ برای کتاب‌خانه‌ها مشغول باشند. گفته می‌شود که گاهی تا چهل‌هزار نفر هنرمند در رشته‌های مختلف در کارگاه‌های کتاب‌سازی سلطان مشغول به‌کار بوده‌اند. «باغ جهان‌آرا» و بازسازی «مسجد جامع» در هرات نام برد.

5. احیای زبان ترکی جغتایی

امیر نوایی، زبان ترکی جغتایی و ازبکی را دوباره زنده و وارد ادبیات رسمی کرد. پیش از نوایی برخی از ترک‌تباران سروردن شعر به زبان ترکی را آغاز کرده بودند اما نوایی توانست قدرت‌مندانه در این مسیر اقدام کند و با سرودن و نگارش به این زبان، جایگاه ادبی ترکی جغتایی را بالا ببرد. بعد از آن این زبان در خراسان، ماورالنهر، کاخ‌های ترک در هندوستان، خوارزم، قازان، کریمه و ایران، به‌عنوان زبان مستقل و زبان فرهنگی‌ غنی تلقی‌ «باغ جهان‌آرا» و بازسازی «مسجد جامع» در هرات نام برد. و سرودن شعر به دو زبان ترکی و فارسی به یک سنّت ادبی تبدیل شد.

6. ترویج مدارای فرهنگی و اجتماعی

نوایی با بسترسازی برای نشر کتب، فعالیت‌های ادبی و هنری در میان دو زبان مختلف فارسی و ترکی، به ترویج مدارای فرهنگی، همدلی و پیوستگی اجتماعی کمک کرد.

آثار

علی‌شیر نوایی دارای حدود سی اثر بوده است که مهمترین آنها عبارت‌اند از:

1. «خمسه نوایی» که به سبک «خمسه نظامی» و «خمسه امیرخسرودهلوی» تکوین یافته و شامل مثنوی‌های «حیرة الابرار»، «فرهاد و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «سبعۀ سیّاره» و «سد اسکندری» است؛
2. مثنوی «لسان الطیر» که به شرح کتاب مشهور «منطق الطیر» عطارنیشابوری پرداخته است؛
3. «مجالس النفائس» که در توصیف 350 تن از بزرگان و شعرای معاصر وی است؛
4. «محبوب القلوب»، به نثر مسجع و سبک «گلستان» سعدی و «بهارستان» جامی نوشته شده است؛
5. «مناجات» نوایی که به‌صورت راز ونیاز با خداوند نوشته شده است؛
6. از مشهورترین اشعار فارسی نوایی، «مرثیه» و «غم‌نامه»ای است که در فراق مراد خود عبدالرحمن جامی سروده است.
7. «تاریخ انبیا و حکما» در تاریخ پیامبران و پادشاهان؛
8. «نسایم المحبت» در شرح حال صوفیان؛
9. «اربعین» در ترجمه منظوم «چهل حدیث» از پیامبر اسلام؛
10. «سراج المسلمین» در احکام فقه؛
11. «نظم الجواهر» در عرفان؛
12. «لسان الطیر» شامل دیدگاه عرفانی او.

آثار نوایی در جهان

نسخه‌های زیادی از آثار نوایی در مراکز مهمی مانند «موزیم مترو‌پولتین» در آمریکا، «کتاب‌خانه بادلین» آکسفورد در انگلستان و «کتابخانۀ ملی» فرانسه وجود دارد.

درگذشت

امیر علی‌شیر نوایی، در ۱۱ جمادی‌الآخر ۹۰۶ق در شهر هرات از دنیا رفت و در کنار آرامگاه «گوهرشاد بیگم» در منطقۀ خیابان هرات به‌خاک سپرده شد.

بزرگداشت

دربارۀ وی همایش‌ها و بزرگداشت‌های زیادی هرساله در کشورهای ایران، ازبکستان و افغانستان برگزار می‌شود. برای مثال، دانشگاه «فردوسی» مشهد در سال 2015م همایش بینالمللی در بزرگداشت «نوایی» برگزار کرد که پژوهشگران زیادی از کشورهای ایران، ازبکستان، افغانستان، ترکیه، هند، آلمان، آمریکا، تاجیکستان و قرقیزستان در آن شرکت و 370 مقاله در مورد آثار و خدمات امیرعلی‌شیر نوایی ارائه کردند.

محبوبیت در ایران

آثار نوایی، محبوبیت زیادی بین ادیبان و نویسندگان ایرانی دارد و دیوان اشعار و دیگر آثار وی در ایران چاپ شده است. شرح‌نویسی بر آثار نوایی در ایران، در دورۀ قاجاریه رواج پیدا کرد و واژه‌نامه‌هایی مثل فرهنگ «سنگلاخ» «میرزا مهدی‌خان استرآبادی» برای آسان فهم کردن شعر نوایی نوشته شده است.

تولید آثار دربارۀ نوایی

دربارۀ نوایی، آثار زیادی در ایران نوشته شده است که به‌عنوان مثال، می‌توان به کتاب «مکارم الاخلاق در شرح احوال امیر علی‌شیر نوایی» توسط «غیاث‌الدین بن همام‌الدین خواندمیر» و «کتاب شرح احوال و آثار امیرعلی‌شیر نوایی» توسط دکتر «شکفته» اشاره کرد.

نوایی و همبستگی کشورهای منطقه

بسیاری از پژوهشگران حوزۀ فرهنگی از وی به‌نام سفیر دوستی یاد می‌کنند و نام و آثار وی را در عصر حاضر، عامل همگرایی بین کشورهای منطقه به‌ویژه ایران، افغانستان و ازبکستان می‌دانند که زمینۀ توسعۀ ارتباطات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و سیاستگذاری‌های فرهنگی را میان این کشورها فراهم می‌کند.

علی‌شیر نوایی در افغانستان

نوایی در میان مردم افغانستان از محبوبیت و شهرت زیادی برخوردار است و همه ساله در این کشور با برگزاری همایش‌ها و برنامه‌های مختلف، از وی تجلیل می‌شود. برای مثال، در نشست بین‌المللی بازخوانی اندیشه‌های امیر علی‌شیر نوایی، در بهار 1400ش در شهر هرات، اشرف غنی، رئیس‌جمهور سابق افغانستان، نام و آثار او را پیونددهندۀ کشورهای منطقه خواند.

علی‌شیر نوایی در ازبکستان

نوایی به‌دلیل خدمات ویژه‌ای که به زبان و فرهنگ ترکی در ازبکستان انجام داده، از احترام خاصی در این کشور برخوردار است؛ بنیاد بینالمللی علی‌شیر نوایی، «نشان نوایی» را تأسیس و چندین موسسه و دانشگاه را به نام وی نام‌گذاری کرده است. در این کشور از او به‌عنوان بنیان‌گذار ادبیات ازبکی یاد و تجلیل می‌شود و او را شاعر بزرگ خود می‌دانند. <ref>«نگاهی به شخصیت امیر علی‌شیر نوایی از دیدگاه صاحب‌نظران آسیای مركزی»، خبرگزاری ایرنا.</ref>

نمونۀ شعر امیر علی‌شیر نوایی

نوبهاران به قدح آب طربناک انداز

نوبهاران به قدح آب طربناک انداز		ابرسان غلغله در گنبد افلاک انداز
چند از دور فلک چون کره سرگردانی		فتنه از دور قدح در کرۀ خاک انداز
پاک‌بازی اگر از ایزد پاکت هوس است		چشم بر عارض پاک از نظر پاک انداز
تنم افسرده شد از زهد ریایی ای عشق		برق آهی سوی این خرمن خاشاک انداز
مست تا کی فکند رخنه بدین‌ها یا رب		رحمی اندر دل آن کافر بی‌باک انداز
یا رب این زاهد خودبین که نشد قابل فیض		عکسی از جام در آیینه ادراک انداز
گل صد برگ جمال تو که صد لمعه دروست		پرتو آن همه در این دل صد چاک انداز
فانی از جرعۀ حافظ شده مست ای ساقی		«خیز و در کاسۀ زر آب طربناک انداز!»

منابع

• امید، «نقش امیر علی‌شیر نوایی در توسعۀ فرهنگ و هنر تیموریان»، وب‌سایت رادیو نوروز، تاریخ درج مطلب: 3 تیر1400ش.
• «امیر علی‌شیر نوایی به‌روایت سفیر ایران در ازبکستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1399ش.
• «امیر علی‌شیر نوایی پیوند دهندۀ کشورهای منطقه است»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین۱۴۰۰ش.
• امیرعلی‌شیر نوایی، دیوان اشعار فارسی، وب‌سایت گنجور، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1401ش.
• «امیر علی‌شیر نوایی؛ وزیر هنردوست عهد تیموری»، خبرگزاری آنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آذر ۱۳۹۸ش..
• «زندگی‌نامه امیرعلی شیرنوایی»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1395ش.
• «علی‌شیر نوایی، ادیب دولتمردی که سفیر دوستی ملت‌ها شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ بهمن ۱۳۹۹ش.
• «نگاهی به شخصیت امیر علی‌شیر نوایی از دیدگاه صاحب‌نظران آسیای مركزی» خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ بهمن ۱۳۹۳ش.