انزجار درمانی
انزجار درمانی؛ روشی برای اصلاح رفتار منفی از طریق هم‌زمان‌سازی آن رفتار با یک محرک انزجارآور.
انزجار درمانی، یک روش برای ترک رفتار انحرافی است. در این روش یک محرک ناخوشایند که بعد از رفتار غلط به‌صورت فوری اتفاق می‌افتد جایگزین لذت فوری رفتار انحرافی می‌شود. راهبردهای انزجاری متناسب با رفتار انحرافی و توان فرد انتخاب می‌شود.
مفهوم‌شناسی
از روش‌های درمانی در اصلاح رفتار که در آن از محرک‌های بیزارکننده برای اصلاح رفتار منفی استفاده می‌شود، انزجاردرمانی نام دارد. در این روش یک رویداد بیزارکننده با رفتار غلط همراه می‌شود تا آن رفتار نامطلوب از بین برود یا کاهش یابد. از این روش درمانی برای اصلاح رفتارهایی استفاده می‌شود که خود آن رفتار تقویت‌کننده بوده و به آسانی اصلاح نمی‌شود.[۱] نام دیگر روش انزجاردرمانی، تنبیه مثبت است.[۲] در تنبیه مثبت با افزودن پیامد ناخوشایند بر رفتار نامطلوب، آن رفتار کاهش پیدا کرده یا قطع می‌شود.[۳]
کاربردهای انزجاردرمانی
گرچه این درمان بیشتر برای درمان رفتارهای اعتیادی شناخته شده است، اما در موارد مختلفی از رفتارهای انحرافی یا نامطلوب کاربرد دارد. در این روش با استفاده از محرک‌های آزارنده‌ای مانند داروی تهوعآور، شوک الکتریکی، بوی نامطبوع، تصویرسازی منفی و یا القاء شرمندگی، مواردی مانند اعتیاد به مواد مخدر، سیگارکشیدن، پرخوری، جویدن ناخن و برخی انحرافات جنسی درمان می‌شود.[۴]
1- درمان وسواس
مطالعات نشان داده که انزجاردرمانی تأثیر معنی‌داری بر درمان اختلال وسواس شستشو و شک وسواسی دارد.[۵]
2- درمان اعتیاد
در مطالعۀ دیگری که به‌منظور مقایسۀ میزان اثربخشی انزجاردرمانی (با محرک آزارندۀ الکتروشوک) و درمان با متادون برای درمان اعتیاد صورت گرفت، مشخص شد روش انزجاردرمانی در مقایسه با درمان با متادون از اثربخشی بالاتری برخوردار است و تأثیر آن بر کاهش میل به مصرف مواد به مراتب نسبت به روش متادون‌درمانی سریع‌تر و بهتر بوده است.[۶]
3- درمان انحراف جنسی یادگارخواهی
در مطالعۀ دیگری برای درمان انحراف جنسی یادگارخواهی، با روش درمانی انزجارآور، از شوک برقی استفاده شد. به این صورت که بیست بار لباس زیر زنانه را با شوک برقی به او نشان دادند. در نتیجه تحریک‌شدن به‌وسیلۀ لباس زیر زنانه در فرد بیمار درمان شد.[۷]
4- درمان هم‌جنس‌گرایی
انزجار درمانی برای درمان هم‌جنس‌گرایی نیز پیشنهاد شده است؛ بدین صورت که هرگاه به یاد جنس موافق افتاد در همان لحظه، در خیال خود صحنۀ انزجارآور و بیزارکننده‌ای را مجسم کند. با چند بار تمرین مداوم، به‌تدریج هم‌جنس‌گرایی نیز برای او انزجارآور خواهد شد.[۸]
5- درمان خودارضایی
در درمان عادت به خودارضایی نیز این روش پیشنهاد شده که برای مثال با بستن کشِ نازکی به مچِ دست، هرگاه میل آن را پیدا کرد، کش را کشیده و رها می‌کند تا درد ایجاد شود و یا چیزی را که منزجرکننده است در کنار آن در ذهن خود تصویر کند.[۹]
6- درمان اختلال تبدیلی
استفاده از این روش در بعضی مشکلات جسمی نیز مؤثر بوده است. به‌عنوان نمونه برای بیماری که انگشتان دست او جمع شده بود به این صورت عمل شد که در ازاي بسته‌شدن انگشتان به او شوك وارد می‌شد، اما هنگام بازشدن انگشتان شوكي وارد نمی‌شد. اين روش براي هر دست يك‌صد مرتبه در مدت دو هفتۀ متوالي تكرار شد.[۱۰]
7- درمان سایر اختلالات
در گزارش دیگری از این روش برای درمان فردی با عقب‌ماندگی ذهنی استفاده شد که دندان‌های خود را محکم به یکدیگر می‌سایید. برای رفع مشکل به این صورت عمل شد که به ازای هربار ساییدن دندان‌ها، یخی را برای چند ثانیه بین دو فک او قرار می‌دادند و در نتیجه رفتار نامطلوب او به‌طور چشمگیری کاهش یافت.[۱۱]
روش‌های مورد استفاده در انزجار درمانی
1-شرطی‌سازی انزجاری
در این روش، وضعیتی فراهم می‌شود تا بلافاصله بعد از رفتار غلط، به‌جای پیامد فوریِ مثبت و تقویت‌کننده، پیامدِ منفی و بیزارکننده اتفاق بیفتد. برای مثال کسی که قصد ترک سیگار دارد با اولین پُکی که به سیگار می‌زند بلافاصله به کمک فرد دوم (درمانگر) مادۀ بدبو و تهوع‌آوری در زیر بینی او قرار می‌گیرد تا به حال تهوع برسد. بعد از اینکه این عمل چند بار اتفاق افتاد، باعث می‌شود بیمار از مصرف سیگار منزجر شود.[۱۲]
2-حساسیت‌سازی نهان
چون این روش در نهان و خیال فرد اتفاق می‌افتد حساسیت‌سازی نهان نام‌گذاری شده است. در این روش از هیچ‌گونه محرک آزارندۀ خارجی استفاده نمی‌شود؛ اما فرد باید در خیال خود، رفتار مشکل‌آفرین را با یک محرک آزارنده تصور کند. از این روش برای افراد بزرگسال استفاده می‌شود. صحنه‌های خیالی باید به گونه‌ای باشد که حداکثر اضطراب را ایجاد کند. از آنجا که روش حساسیت‌سازی نهان به‌صورت خیالی صورت می‌گیرد از روش شرطی‌سازی انزجارآور عملی‌تر بوده و در هر موقعیتی و بدون نیاز به امکانات خاصی قابل اجرا است. همچنین به‌دلیل استفاده نکردن از وسایلی مانند شوک برقی یا داروهای بدبو و تهوعآور، این روش از روش شرطی‌سازی انزجارآور اخلاقی‌تر است.[۱۳]
تأثیر روش انزجاردرمانی
تأثیر روش درمانی انزجارآور برای رفتارهای نامطلوب مختلف یکسان نبوده است. نتایج بعضی پژوهش‌ها نشان داده که این روش برای درمان انحرافات جنسی بهترین نتایج را داشته است؛ اما در درمان مصرف الکل و سیگار کمتر از نیمی از مراجعان توانستند تا حدود یک سال پس از درمان، از مصرف الکل و سیگار خودداری کنند. از این‌رو لازم است برای این موارد جلسات شرطی‌سازی انزجارآور گاهی تکرار شود. همچنین مراجعان پس از انزجاردرمانی، مراقبت‌های لازم را داشته و از قرارگرفتن در کنار محرک‌های رفتار انحرافی پرهیز کنند برای مثال به پاتوق استعمال دخانیات نروند.[۱۴]
شرایط استفاده از محرک آزارنده
1-شیوۀ تنبیه مثبت (محرک آزارنده) آخرین راهکار در اصلاح رفتار فرد بوده[۱۵] و استفاده از آن برای شرایطی است که استفاده از محرک غیر آزارنده، مؤثر و یا ممکن نباشد.[۱۶] روان‌شناسان به‌صورت معمول این روش را در رفتارهایی توصیه می‌کنند که درمان آن سخت است. توصیۀ بعضی محققان این است که درصورت امکان تنبیه منفی (محروم‌کردن یا جریمه‌کردن)، تنبیه منفی اولویت دارد.[۱۷]
2- دقت در انتخاب محرک آزارنده؛ محرک‌ها در موقعیت‌های متفاوت برای افراد مختلف، ممکن است به گونۀ متفاوتی تأثیر بگذارد. به‌عنوان مثال، محرک آزارندۀ «سرزنش» ممکن است در یک موقعیت برای دانش‌آموزی محرکی آزارنده اما در موقعیتی متفاوت برای دانش‌آموز دیگری، تقویت‌کننده باشد.
3- اگر رفتار مشکل‌آفرین بلافاصله بعد از اجرای روش انزجاردرمانی اصلاح نشد باید نسبت به آن روش ارزیابی صورت گیرد. ممکن است آن محرک برای فرد مورد نظر آزارنده نبوده و یا شدت محرک آزارنده کافی نبوده و یا اینکه محرک تقویت‌کنندۀ قوی‌تر در کنار محرک آزارنده حضور داشته است.[۱۸]
4- در صورتی‌که درمانگر از روش انزجاردرمانی استفاده می‌کند باید با آگاهی و رضایت فرد انجام شود و اگر کودک یا بزرگسال عقب‌ماندۀ ذهنی است از سرپرست او اجازه گرفته شود. همچنین باید مراقبت کرد تا استفاده از محرک آزارنده منجر به صدمۀ فرد نشود.[۱۹]
انزجاردرمانی از نظر آموزه‌های دینی
در تربیت دینی، بعضی محرک‌های آزارنده برای اصلاح رفتار، مطرح شده است. سرزنش از مواردی است که نقش محرک آزارنده را در انزجاردرمانی ایفا می‌کند،[۲۰] در وجود انسان نیز نفس لوامه قرار دارد که هنگام رفتار اشتباه، فرد را ملامت می‌کند[۲۱] و در قرآن به آن اشاره شده است.[۲۲] همچنین یاد مرگ از مواردی است که در آموزه‌های دین به آن توصیه شده و امام علی در یکی از خطبه‌های خود در نهج‌البلاغه، به انسان‌ها توصیه کرده که هنگام تصميم بر كارهاى زشت، یاد مرگ کنند.[۲۳]
انزجاردرمانی در سبک زندگی ایرانی
به نظر کارشناسان، در کنار نوازش و محبت به فرزند، گاهی روش تنبیه مثبت برای اصلاح برخی از رفتارهای فرزند به‌صورت موردی ضرورت می‌یابد؛ از آنجا که پدر به‌دنبال سعادت فرزند خود است، این مؤاخذه در حقیقت، لطف مخفی پدر در حق فرزند دانسته می‌شود.[۲۴] سعدی نیز در بوستان می‌گوید «گرش دوست می‌داری به نازش مدار». از این رو تَشَر و خشم از موارد ضروری در تربیت فرزند است. البته تنبیه در آموزه‌های دینی در حکم یک دارو است نه غذا؛ و قرار نیست فرزند تا آخر عمر از این دارو استفاده کند. از این رو باید مراقبت شود تا به تدریج این دارو از فرزند گرفته شود.[۲۵] علاوه‌بر آنکه، امام علی در روایتی از تکرار عتاب نهی کرده و و آن را سبب بی‌ارزش‌شدن یا بی‌اثر شدن آن دانسته است.[۲۶] همچنین در تنبیه باید احترام و کرامت فرزند رعایت شود نه اینکه شخصیت فرزند شکسته شود و لازم است مراقبت شود تا حرمت بین والدین و فرزندان از بین نرود.[۲۷] تنبیه فرزند به قصد اصلاح رفتار، در دستورات دین، داراى مراتبى از کم به زیاد است مانند تذکر لسانى، اخم‌كردن، قهر كوتاه‌مدت؛ اگر با مرتبۀ پایین‌تر، رفتار فرزند اصلاح می‌شود نباید از مرحلۀ بالاتر استفاده کرد. تنبیه بدنی بالاترین مرحله است که در مواردی استثنایی، پدر یا ولى طفل می‌تواند استفاده کند و البته مقدار این تنبیه نیز باید رعایت شود و بدن فرزند بر اثر ضربه، سرخ و كبود نشود. بعضی روايات، تنبيه بدنى را تا قبل از هفت‌سالگى، جايز ندانسته است.[۲۸]
انزجاردرمانی خود
از این روش در اصلاح رفتار خود نیز استفاده شده است؛ همچنان‌که بعضی علمای اخلاق از این روش برای اصلاح رفتار و ترک گناه استفاده کرده‌اند. برای مثال نذر می‌کردند و یا با خداوند عهد می‌بستند که در صورت ارتکاب گناه، کاری را انجام دهند تا تنبیهی برای ترک آن رفتار بوده باشد.[۲۹]
پانویس
- ↑ سیف، تغییر رفتار و رفتاردرمانی نظریه‌ها و روش‌ها، ۱۳۹۲ش، ص۲۴۴.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص196.
- ↑ «روش‌های تشویق و تنبیه مثبت دانش‌آموزان ابتدایی»، وب‌سایت دانوش.
- ↑ «بیزاری‌درمانی چیست و در درمان چه اختلالاتی استفاده می شود؟»، وب‌سایت دکتر مجازی.
- ↑ قمری کیوی و دیگران، «اثربخشی روش‌های درمان‌شناختی و انزجاری بر علایم اختلال وسواس فکری- عملی»، 1394ش، ص445.
- ↑ تقوی سوره برق و نویدی پشتیری، «مقایسه اثربخشی روش دستگاه الکتروشوک RT-901 بر ترک اعتیاد و بررسی میزان این اثربخشی با سطح تاثیر روش متادون درمانی»، 1400ش، ص27.
- ↑ سیف، تغییر رفتار و رفتار درمانی نظریه‌ها و روش‌ها، ۱۳۹۲ش، ص246.
- ↑ « درمان هم‌جنس‌گرایی و هم‌جنس‌خواهی با هشت روش کمکی»، وب‌سایت دکتر نجفی توانا.
- ↑ زارعی توپخانه، کنترل غرائز جنسی،1390ش، ص54.
- ↑ باقرزاده شهیدی و دیگران، «گزارش یک مورد اثر انزجار درمانی در بیمار مبتلا به اختلال تبدیلی همراه با اختلال خلقی و وسواسی جبری»، 1392ش، ص314.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص195.
- ↑ قهاری و ضرغامی، درمان اعتیاد: راهنمای درمانگر، ۱۳۹۶ش، ص۱۴۹.
- ↑ سیف، تغییر رفتار و رفتار درمانی نظریه‌ها و روش‌ها، ۱۳۹۲ش، ص248-249.
- ↑ سیف، تغییر رفتار و رفتار درمانی نظریه‌ها و روش‌ها، ۱۳۹۲ش، ص246-247.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص199.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص151.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص199.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص201.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص202-203.
- ↑ ریموند میلتن برگر، شیوه‌های تغییر رفتار، ۱۳۹۱ش، ص199.
- ↑ مظاهری، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، 1386ش، ص118.
- ↑ سورۀ قیامت، آیۀ 2.
- ↑ «ترجمه و شرح خطبه 99 نهج البلاغه؛ بخش چهارم: یاد مرگ هنگام گناه»، وب‌سایت موسسه اهل‌البیت.
- ↑ حائری شیرازی، راه رشد، ج۳، ۱۴۰۲ش، ص24.
- ↑ حائری شیرازی، راه رشد، ۱۴۰۲ش، ج۳، ص۲۵ و 35.
- ↑ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، 1381ش، ص287.
- ↑ سعیدی، «ارزش‌های خانواده چطور حفظ می‌شود/ تنبیه سازنده به چه معناست»، خبرگزاری فارس.
- ↑ اعرافی، فقه تربیتی، 1395ش، ج 24، ص410-411.
- ↑ اسداللهی، «بزرگ‌ترین نذر، نذر بر ترک گناه است»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن.
منابع
- قرآن کریم.
- آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ترجمۀ مصطفی درایتی، مشهد، ضریح آفتاب، 1381ش.
- اسداللهی، مهدی، «بزرگ‌ترین نذر، نذر بر ترک گناه است»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: ۱۵ مهر ۱۳۹۳ش.
- اعرافی، علی‌رضا، فقه تربیتی، قم، موسسه فرهنگی هنری اشراق و عرفان، 1395ش.
- باقرزاده شهیدی، شهاب و دیگران، «گزارش یک مورد اثر انزجار درمانی در بیمار مبتلا به اختلال تبدیلی همراه با اختلال خلقی و وسواسی جبری»، مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی کاشان، دورۀ 17، شمارۀ 3، 1392ش.
- «بیزاری درمانی چیست و در درمان چه اختلالاتی استفاده می شود؟»، وب‌سایت دکتر مجازی، تاریخ بازدید: 27 دی 1402ش.
- «ترجمه و شرح خطبه 99 نهج البلاغه؛ بخش چهارم: یاد مرگ هنگام گناه»، وب‌سایت مؤسسه اهل‌البیت، تاریخ درج مطلب: 3 مهر 1395ش.
- تقوی سوره‌برق، جواد و نویدی پشتیری، شبنم، «مقایسه اثربخشی روش دستگاه الکتروشوک RT-901 بر ترک اعتیاد و بررسی میزان این اثربخشی با سطح تاثیر روش متادون درمانی»، نشریه علمی تخصصی شباک، دورۀ 7، شمارۀ 6، 1400ش.
- حائری شیرازی، محی‌الدین، راه رشد، قم، دفتر نشر معارف، ۱۴۰۲ش.
- «درمان هم‌جنس‌گرایی و هم‌جنس‌خواهی با هشت روش کمکی»، وب‌سایت دکتر نجفی توانا، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1402ش.
- «روش‌های تشویق و تنبیه مثبت دانش‌آموزان ابتدایی»، وب‌سایت دانوش، تاریخ بازدید: 27 دی 1402ش.
- زارعی توپخانه، محمد، کنترل غرائز جنسی، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1390ش.
- سعدی شیرازی، مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله، بوستان، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 4 بهمن 1402ش.
- سعیدی، زهره، «ارزش‌های خانواده چطور حفظ می‌شود/ تنبیه سازنده به چه معناست»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1401ش.
- سیف، علی‌اکبر، تغییر رفتار و رفتار درمانی: نظریه‌ها و روش‌ها، تهران، دوران، چ۱۸، ۱۳۹۲ش.
- قمری کیوی، حسین و دیگران، «اثربخشی روش‌های درمان شناختی و انزجاری بر علایم اختلال وسواس فکری- عملی»، تحقیقات علوم رفتاری، دورۀ 13، شمارۀ 3، 1394ش.
- قهاری، شهربانو و ضرغامی، مهران، درمان اعتیاد: راهنمای درمانگر، تهران، رشد، 1396ش.
- میلتن برگر، ریموند، شیوه‌های تغییر رفتار، ترجمه علی فتحی آشتیانی و هادی عظیمی آشتیانی، تهران، سمت، چ۱۴، ۱۳۹۱ش.
- مظاهری، حسین، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، تهران، ذکر، چ13، 1386ش.