بست
بست؛ شهری باستانی در ولایت هلمند افغانستان.
بُسْت شهری قدیمی و باستانی در محل تلاقی دو رود هیرمند و اَرْغَنداب در جنوب‌غربی افغانستان است كه خرابه‌های آن، امروزه در نزدیکی شهر لشگرگاه، مركز ولایت هلمند باقی مانده است.
نام‌گذاری
جغرافی‌دانان باستان از بست با نام‌های بستیاد، دزلوتیا، بستیگیا، دزلنگا، بیسپو پولیس و بیات یاد کردهاند. جغرافی‌دانان مسلمان و سیاحان فرنگی آن را به‌نام‌های بُست، بِست، قلعۀ بِست، قلعۀ بُست و کلۀ بُست ضبط کردهاند.[۱]
برخی دیگر نیز نام آن را برگرفته از نام اوستايى بُسْته وئيرى، پسر زرير و برادرزادۀ گشتاسب دانستند که در فروردين يشت، بستورى يا بُستور آمده است.[۲]
تاریخچه
بنای بُست را به گودرز، جد مادرى گرشاسب، پدر زن جمشيد نسبت می‌دهند. برخی دیگر بانی آن را بُستور پسر زرير، برادرزادۀ پادشاهِ کیانی «گشتاسب» پدر اسفندیار می‌دانند و واژۀ بُست را برگرفته از نام بُستور خوانده‌اند.[۳]
آثار باستانی کشف‌شده مثل سفالینه‌‌ها، صَنَمَک‌های گِلین، مُهرهای حکّاکی شده و سکه‌هایی متعلق به 500 سال ق.م، تا 500م، از بُست متعلق به عصرهاى متوالى هخامنشى، اشكانى، كوشانى، ساسانى و هفتالى است.[۴] به‌همین دلیل، قدمت این شهر را به 500 سال قبل از میلاد نسبت می‌دهند.
بست در دورۀ هفتالیان جزء قلمرو آنها به شمار می‌رفت. اردشير بابكان (۲۲۶ – ۲۴۱م) سيستان و از جمله بست را به قلمرو دولت ساسانيان افزود. در سال ۴۸۴م اخشنور هفتالی پس از شکست پیروز پادشاه ساسانی، بست دوباره به قلمرو هفتالیان درآمد. هرچند، بار دیگر در زمان خسرو انوشيروان از هفتالیان بازپس گرفته شد.[۵] در ایام ضعف دولت ساسانی در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم میلادی، بست تحت سلطۀ ملوک محلی بوده است.[۶] بست در زمان خلافت عثمان، توسط ربيع بن زياد فتح شد.[۷]
جمعیت‌‌شناسی
ساکنین
- ساکنان بومی (فارس‌ها): افرادی که از زمان ساخت شهر بست در آن‌جا سکونت داشتند.[۸]
- ترک‌ها: ترکان خُلُّج یا خَلَج که بیشتر دامدار و کوچنشین بودند.[۹]
- عرب‌ها: با فتح بست، به این شهر آمدند و از دو قبیلۀ بنوتمیم و بکر بن وائل بودند.[۱۰]
- غلامان: از زمان غزنویان به این شهر آمدند و بخش عمدۀ آنها، اهالی سرزمین غور بودند.[۱۱]
- عیاران: جوانمردانی که از افراد پایین جامعه بودند و گاه به یاری امرا برخاسته و گاه به دسته‌های مخالف آنها می‌پیوستند.[۱۲]
دین و مذهب
پیش از اسلام پیرو ادیانی چون زردتشتی، بودایی، مسیحیت و هندو بودند. پس از ظهور اسلام و فتح بست، پیرو مذاهب گوناگونى چون حنفی، شافعى، زيدى، خوارج و شیعۀ جعفری بود. جمعیت شیعیان آن به حدی بود که پس از واقعۀ عاشورای سال ۶۱ق، همراه با مردم شهرهاى سيستان، دست به شورش زدند و والی آن عبّاد بن زیاد مجبور شد حکومت را رها و فرار کند. مردم بست و سيستان هيچگاه على‌بن ابیطالب را بر منابر سبّ نكردند.[۱۳]
زبان
زبان عربی به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی در سیستان و بست به کار گرفته شد؛ اما زبان فارسی نیز در این مناطق از بین نرفت و به حیات خود ادامه داد.[۱۴] با توجه به وجود ترکان خَلَج در بست و اطراف، زبان ترکی نیز در این منطقه، رواج داشته است.[۱۵]
جغرافیا
موقعیت جغرافیایی
شهر بُست در ساحل چپ رود هیرمند و در ملتقاى این رود با رود ارغنداب در جنوب‌غربی افغانستان نزدیک شهر لشکرگاه مركز ولایت هلمند، واقع شده است.[۱۶] شهر بست به‌دلیل قرار گرفتن بین سه شهر هرات، زرنج و غزنه و وجود رودهای هیرمند و اَرْغَنداب از اهمیت خاصی برخوردار بود.[۱۷] همچنین به‌دلیل قرار گرفتن در مسیر کاروان‌‌های تجاری که به هند می‌رفتند[۱۸] به «دروازۀ هندوستان» یاد می‌شود.[۱۹]
آب‌وهوا
آب‌وهوای بست خوب و دارای دو فصل گرما و سرما است.[۲۰]
منابع آبی
بست دارای دو رود هیرمند و ارغنداب است که در یک فرسخی بست با هم یکی شده و به‌سوى مرز جنوب‌غربى میان ایران و افغانستان جارى مى‌شود.[۲۱]
اقتصاد
محصولات کشاورزی
دو رود هیرمند و ارغنداب تأثیر بسیاری در سرسبزی، آبادانی و شکوفایی کشاورزی و اقتصاد شهر بست داشتند. محصولاتی همچون خرما، انگور، غله، سدر، ریحان، زردآلو، خربزه، تربُزَه (هندوانه)، سیب، گلابى و زعفران در آن برداشت می‌شد.[۲۲]
صنعت و تجارت
کارگاههاى صنعتى از جمله ابریشمبافى در نزدیکی بازارها رونق داشت. صنعت مسگرى و خشک کردن میوه نیز وجود داشت. نمک استحصال‌شده، کرباس و صابون نیز در بست تولید می‌شد و ساختن البسۀ نمدى نیز در این شهر رایج بود.[۲۳] کالاهایی مانند روسری، لباس‌های کتانی، انواع دستمال، کنف، ابریشم، نخود، گندم، جو و ارزن به آن وارد شده و برده‌های ترک و غیرترک، تجهیزات و لباس‌های زرهی و سلاح از این شهر به هند و مناطق دیگر صادر می‌شدند.[۲۴]
فرهنگ‌وهنر
آداب‌ورسوم
سبک زندگی، لباس و البسۀ مردم به اهل عراق شباهت داشت. آنها، افرادی سخاوتمند بودند که به‌طور منظم و در مناسبتهاى مختلف چون روز جمعه و ماه رمضان به مستمندان، پول یا کالا اهدا می‌کردند.[۲۵]
براى ازدواج، در بست، قانون اسلامى رعایت مىشد و از گرفتن چهار زن دائمى فراتر نمىرفت. ازدواج فقط در بین افراد قبیله مجاز بود. بین مردم و حتى دبیران و دیوانسالاران، فال زدن، رایج بود.[۲۶]
مشاهیر
ابوسلیمان خطابی فقیه و ادیب و محدث، ابوالفتح بستی، دبیر، شاعر و وزیر سبکتکین و محمود غزنوی، ابو نصر عُتبی، ابن حبان بستی، مظفر بن طاهر بستی و ابوبکر بستی.[۲۷]
آموزش
- کتابخانه و مدرسه ابن‌حبان بُستی: کتابخانه‌ای که طبق وصیت بستی، بعد از مرگ او به‌صورت مدرسه درآمد و شاگردان فقه و حدیث در آن‌جا فرا می‌گرفتند.[۲۸]
- مسجد جامع: محلی که به‌عنوان تعلیم و تعلّم هم از آن استفاده می‌شد و بسیاری از علمای آن دوره، به آن رفت‌وآمد داشتند.[۲۹]
گردشگری
در شهر بست و اطراف آن، حدود ۵۰ اثر تاریخی، قبل و بعد از اسلام را می‌توان مشاهده کرد.[۳۰] برخی از آنها عبارتند از: ۱. طاق آجری بُست: این طاق مربوط به یک رواق است و یادگار تاریخی مسجد عظیمی است که در دورۀ غوریان یا غزنویان ساخته شده است.[۳۱] ۲. لشکری‌بازار: اردوگاهی به بزرگی یک شهر کوچک در فاصلۀ نُه کیلومتری شهر بست[۳۲] که بقايای كاخ مسعود غزنوی در آن کشف شده است.[۳۳]
تخریب بست
بست چندین مرتبه ویران شده است: ۱. سلطان علاءالدين حسين غوری، در سال ۵۴۴ق؛[۳۴] ۲. امیر تیمور در سال ۷۸۵ق؛ ۳. نادرشاه افشار در ۱۱۵۰ق.[۳۵]
بست در اشعار شاعران
فرخی سیستانی در اشعار خود توجه شایانی به بست دارد. مطلع قصیدۀ معروف او چنین است:
| چون بسیج راه کردم سوی بُست از سیستان | شب همی تحویل کرد از باختر بر آسمان |
پانویس
- ↑ «بست»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۶.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۰.
- ↑ «بست»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ «شهر بست»، ویکی‌فقه.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۱۶.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲- ۱۷۳.
- ↑ عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۶۹.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۶-۸۷.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۸۸.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۶.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷۲-۱۷۴.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۸۸.
- ↑ همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «شهر بست»، ویکی‌فقه.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۴.
- ↑ عظیمی، افغانستان و نقاط شگفت انگیز آن، ۱۳۹۰ش، ص۵۲۶.
- ↑ همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۴۰-۲۴۱.
- ↑ عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۷.
- ↑ عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ عالمی، جغرافیاى تاریخى شهر بُست از آغاز تا دوره معاصر، بخش اول، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ غلامی، بست در گذر زمان، ۱۳۹۶ش، ص۹۷.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۹.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۹۹.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۱۸.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۲۲۱.
- ↑ قاموس جغرافیایی افغانستان، ۱۳۳۵ش، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۱.
- ↑ همدانی، «بست»، وب‌سایت مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ عالمی، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، ۱۳۹۶ش، ص۱۷.
منابع
- «بست»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۴۰۱ش.
- حبیبی، عبدالحی، جغرافیای تاریخی افغانستان، کابل، میوند، چ۳، ۱۳۸۲ش.
- «شهر بست»، ویکی‌فقه، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۳۹۵ش.
- عالمی، سید محمدرضا، تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چ۱، ۱۳۹۶۶ش.
- عالمی، سید محمدرضا، «تاریخ شهر بست از ورود اسلام تا دوره معاصر، بخش اول»، پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: ۱۲ اسفند ۱۴۰۱ش.
- عظیمی، محمدعظیم، افغانستان و نقاط شگفت‌انگیز آن، کابل، الهدی، ۱۳۹۰ش.
- غلامی، زهرا، بست در گذر زمان (از غزنویان تا تیموریان)، مشهد، جالیز، ۱۳۹۸ش.
- قاموس جغرافیایی افغانستان، به اهتمام محمدحکیم ناهض، کابل، انجمن آریانا دایره المعارف، ۱۳۳۵ش.
- همدانی، علی‌کرم، «بست» در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، آخرین بروزرسانی: ۲۷ خرداد ۱۳۹۹ش. رده مکان‌های دیدنی افغانستان