تفکر باینری

تفکر باینری؛ دیدگاه سیاه و سفید یا صفر و یکی در اندیشورزی یا مشاهده.

تفکر باینری، آدمی را در بررسی‌ها یا مشاهدات، به‌سوی دیدگاه صفر و یکی سوق می‌دهد و ملزم به انتخاب یکی از دو گزینۀ سیاه و سفید می‌کند. این طرز تفکر، بسیاری از مسائل میانی را نادیده گرفته و تنها گاهی برای پردازش ایده‌ها و موقعیت‌های پیچیده کاربرد دارد.

مفهوم‌شناسی

تفکر باینری، به‌معنای داشتن دیدگاه صفر و یک نسبت به تمامی امور و مسائل زندگی است. در این دیدگاه، هیچ حد وسطی وجود نداشته و در جامعه، به بروز مشکلات بسیاری منجر می‌شود. امروزه، نگرش انسان‌ها به بسیاری از حقایق، به‌صورت سیاه و سفید بوده و همه‌چیز را از دریچه «با ما» یا «علیه ما» توصیف می‌کند. انسان‌ها، افراد یا عقاید موافق را دوست داشته و افراد و عقاید مخالف را به کلی رد می‌کنند. به‌همین دلیل، بسیاری، تفکر باینری را از جمله موانع پیشرفت معرفی کرده‌اند که آدمی را از رسیدن به درجات بالای تفکر و اعتقاد باز می‌دارد. از سوی دیگر، تفکر باینری به آدمی کمک می‌کند تا احساس اطمینان کرده و با حذف تمامی موارد میانی، خود را از ترس و استرسِ عدم قطعیت دربارۀ مسائل رها سازد. تفکر باینری از این منظر، شیوه‌ای برای ساده‌سازی امور پیچیده است، اما در بیشتر قضاوت‌ها و تصمیمات خود، مغلطۀ دوراهی کاذب موجب می‌شود که گزینه‌های پیش‌ رو، کمتر از تعداد واقعی به نظر آید. این شیوه از تفکر در علوم نظری همچون ریاضیات و علوم کامپیوتر استفاده می‌شود، اما در علوم انسانی که مرز مطلق و روشنی میان «خوب» و «بد» یا «حق» و «باطل» ترسیم نمی‌شود تفکر باینری جایگاهی ندارد. براساس این تفکر، افراد همه چیز را در نهایت خود دیده و اغلب از کلماتی همچون «هرگز»، «همیشه»، «غیرممکن»، «همه»، «هیچ»، «ابدا» و «نمی‌توانم» استفاده می‌کنند.

نشانه‌ها و نمونه‌ها

افرادی که به تفکر باینری مبتلا هستند، ممکن است در نهایت به برخی بیماری‌های روانی و اختلالات شخصیتی مانند اختلال شخصیت مرزی نیز دچار شوند. همچنین سیاه و سفید دیدن همه‌چیز، به مشکلات بین‌فردی، بی‌ثباتی عاطفی و رفتاری منتهی خواهد شد. تفکر باینری باعث درگیری و احساس آشفتگی شده، آرامش درونی فرد را مختل کرده و سازگاری با دیگران را تضعیف می‌کند. ترس از رها شدن و تنها ماندن، از مهمترین مشکلات این افراد بوده و در بیشتر مواقع، احساس اضطراب در آنها به خشم تبدیل می‌شود؛ برای مثال، فرد دارای تفکر باینری ممکن است در ابتدا، همکار جدید خود را فردی شگفت‌انگیز، بدون نقص و بهتر از هر همکار دیگری دیده اما با گذشت زمان، او را فردی مخالف خود یافته و با او به شیوه‌ای ناامیدکننده و از روی خشم رفتار کند. این افراد، ممکن است به‌صورتی ناگهانی، عشق و علاقۀ خود را به چیزها و افراد از دست داده، در نقطۀ مقابل قرار گرفته و از آنها متنفر شوند. علاوه بر آن، در برخی موارد، تفکر باینری می‌تواند با خریدهای ناگهانی و عدم قضاوت متعادل در محل کار و زندگی شخصی، مشکلات مالی جدی را برای فرد به‌وجود آورد.

معایب

در دنیای امروزی، در صورتی که انسان‌ها قادر نباشند تا برای هر مسئله‌ای، راه‌حل‌های ممکن را دیده و نیز در هر موقعیتی، تمامی جوانب را بررسی کنند، فرصت‌های بسیاری را در زندگی از دست خواهند داد. در این دنیای مدرن، پیچیدگی‌ها، تغییرات و تحولات ریز و درشتی وجود داشته و امکان دسته‌بندی تمامی آنها در دو گروه مطلق وجود ندارد. کارشناسان معتقدند که بسیاری از مسائل، مشکلات شناختی، معرفتی، ارتباطی و عاطفی در انسان‌ها مربوط به‌همین نگاه سفید مطلق یا سیاه مطلق است. این طرز تفکر که با حس کمال‌گرایی و ایده‌آل‌نگری همراه است، باعث می‌شود تا آدمی، دیگران را با کوچک‌ترین خطا یا مسائل را با کوچک‌ترین اشکال، حذف کرده و پس بزند.

از جمله مشکلات تفکر باینری، عدم دقت است. در این جهان، همواره مناطق خاکستری وجود داشته که در تمامی موضوعات، برجسته هستند، اما تفکر باینری تمامی این مناطق برجسته و مهم را نادیده می‌گیرد. از دیگر مشکلات تفکر باینری می‌توان به درگیر شدن آدمی به فرضیات اشاره کرد. کارشناسان معتقدند که با این شیوۀ تفکر، آدمی تصور می‌کند که تجربیات جدید خود را می‌تواند در جعبه‌ها، سطل‌ها، برچسب‌ها و کلیشه‌های قدیمی جای دهد. علاوه بر آن، تفکر باینری آدمی را به درگیری و جدایی می‌کشاند. با قرار دادن تمامی مسائل در دسته‌های از پیش تعیین‌شده، فرضیاتی ساخته می‌شوند که کنجکاوی خاصی دربارۀ آنها وجود نداشته و در نتیجه افراد با تفکر باینری هیچ تلاشی برای شناخت سایر ابعاد شخصیتی یکدیگر نکرده و جدایی را انتخاب می‌کنند. بنابراین، تفکر باینری را نوعی جادۀ خطرناک می‌دانند که به اظهارات نژادپرستانه و ارتباطات سطحی منجر خواهد شد.

روش‌های پیشگیری از تفکر باینری

کارشناسان، برخی راهکارها را برای جلوگیری از تفکر باینری عنوان کرده‌اند:

1. امتحان کردن چیزهای جدید: رفتن به مکان‌های جدید و امتحان کردن چیزهای جدید به افراد فرصت می‌دهد تا کمی از زندگی پیچیده و نامرتب امروزی دور بوده و خود را در موقعیت‌هایی قرار دهند که با ایده‌ها و دیدگاه‌های جدید مواجه شوند. یاد گرفتن زبان جدید، شرکت کردن در کلاسی جدید، پیدا کردن سرگرمی جدید و سفر کردن از آن جمله هستند.
2. آشنا شدن با افراد جدید: آشنایی با انسان‌های جدید از فرهنگ‌ها، نژادها، مذاهب و پیشینه‌های متفاوت، آدمی را به چالش کشیده و او را به فکر کردن در مورد ایده‌های جدید و خاص مجبور می‌کند.
3. پرورش کنجکاوی: سؤال پرسیدن و پرورش حس کنجکاوی واقعی به افراد کمک می‌کند تا به تعامل با دیگران نزدیک شده و به بخش‌های میانی و خاکستری نیز توجه کنند.
4. گوش دادن با ذهن باز: واکنش‌های اولیۀ افراد در بیشتر مواقع، نمونه‌هایی از تفکر باینری آدمی به‌شمار می‌روند. به‌همین دلیل، افراد باید سرعت خود را کاهش داده، قبل از نتیجه‌گیری سریع کمی مکث کرده، فکر کافی داشته و چیزها را به دسته‌های وسیع‌تری تقسیم کنند. برای این کار، فرد باید تلاش کند تا خوب گوش داده و به‌جای تلاش برای جمع‌آوری اطلاعات و دسته‌بندی سریع آنها به موارد محدود، ذهن خود را باز نگه دارد تا به تصویری وسیع‌تر دست یابد.
5. ایجاد همدلی: پذیرش این حقیقت که همۀ انسان‌ها به‌صورت یکسانی فکر و احساس نمی‌کنند، به ایجاد همدلی منجر می‌شود. کارشناسان معتقدند که همدلی واقعی با حس شرم و قضاوت ناسازگار بوده و از ارج نهادن به تجربیات و حقایق دیگران و نیز دستیابی به دیدگاه‌های متعدد ناشی می‌شود.
6. اثر دانینگ-کروگر: اثر دانینگ- کروگر زمانی رخ می‌دهد که فرد اطلاعات کمی دربارۀ موضوعی داشته و نسبت به تخصص خود در آن موضوع، احساس اطمینان کاذب پیدا کند. امروزه، با استفاده از تلفن‌های هوشمند، افراد به‌راحتی می‌توانند به اصول اولیۀ هر موضوعی دسترسی پیدا کرده و نسبت به درک خود از بسیاری از مسائل، اعتماد به نفس بیش از حد داشته باشند. این در حالی است که فروتن ماندن و احساس نیازمندی به کسب آگاهی بیشتر، به آدمی فرصت می‌دهد تا بیشتر آموخته، تنها فرضیات را در نظر نگرفته و کلی‌گویی و در نتیجه تفکر باینری را از خود دور کنید.
7. در آغوش گرفتن عدم اطمینان: آدمی به‌منظور رهایی از تفکر باینری باید روزانه به خود یادآور شود که جهان بسیار پیچیده بوده و هیچ‌کسی به اندازه‌ای که فکر می‌کند، نمی‌داند. هرچند، پذیرش این موضوع می‌تواند انسان را با استرس مواجه کند اما استقبال از آن در نهایت به رشد فکری می‌انجامد.
8. تفکر طیف کامل: برای دستیابی به تفکر طیف کامل، انسان باید فعالانه به‌دنبال پیچیدگی‌ها و مناطق خاکستری بوده، سرعت خود را کم کرده، بیشتر آموخته و اجازه دهد تا در هر زمینه، حقایق بیشتری نسبت به آنهایی که عادت کرده، کشف کند. این روند، به‌مرور زمان، به آدمی فرصت می‌دهد تا از تفکر باینری فاصله گرفته و تفکری کامل را به‌دست آورد.
9. تمرکز بر ویژگی‌های مثبت خود: فکر کردن به توانمندی‌ها و ویژگی‌های مثبت خود، به‌صورت روزانه یا هرشب باعث می‌شود تا انگیزۀ لازم برای تفکر مثبت نسبت به خود را به‌دست آورده و باور کند که هیچ‌کسی برای انجام کاری، صد در صد کامل نیست. این باور، انگیزۀ تکرار کارهای خوب را در آدمی تقویت کرده و از بهترین راه‌های غلبه بر تفکر باینری به‌شمار می‌رود.

تمایل آدمی به تفکر باینری

در این جهان، فکر کردن به پیچیدگی‌های زندگی بسیار دشوار بوده و رخدادهایی همچون همه‌گیری‌های جهانی، ناآرامی‌های نژادی و آینده و بقای آدمی، او را بر آن می‌دارد تا به تفکر باینری متمایل شود. از آن‌جایی که بیشتر انسان‌ها بر این باورند که هیچ‌کسی، همه‌چیز را نمی‌فهمد، در نتیجه مغز آنها به‌منظور داشتن احساس بهتر، از میانبر استفاده کرده، چیزها را به دو دستۀ کلی صفر و یک تقسیم‌بندی کرده و در نهایت به تفکر باینری تبدیل می‌شود.

تفکر باینری در ایرانیان

بسیاری بر این باورند که تفکر باینری در کشورهایی شبیه به ایران، پررنگ بوده و حضوری مستمر در فرهنگ ایرانیان داشته است. از جمله دلایل این حضور می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. حاکمیت اسطوره‌ها: ایدۀ بنیادین اسطوره‌های ایرانی، آفرینش جهان بر دو پایۀ خیر و شر بوده که همین موضوع نقطۀ شروع شکل‌گیری تفکر باینری در میان ایرانیان است. در نتیجه، مردم ایران، در مواجه با هر پدیده یا شخصی، آن را به یکی از این دو جهان اهورایی (آفرینندۀ جهان ایزدان) و اهریمنی (آفرینندۀ جهان دیوان) منصوب می‌کنند.
2. پیشینیۀ استبداد در جامعۀ ایران: تاریخ استبداد در جامعۀ ایران، از دوران باستان تا دنیای معاصر، پرورش‌دهندۀ تفکر باینری در میان ایرانیان بوده است. در جوامع استبدادی، پیش‌فرض بنیادین این است که یک فرد، یا مستبد زمان را می‌پذیرد و خودی می‌شود، یا نپذیرفته و دشمن شناخته می‌شود. علاوه بر آن، این پیشینه به شکل‌گیری دوگانه‌های دیگری نیز منجر می‌شود که از آن جمله می‌توان به فرهنگ حاکم و رعیت، فرمانبردار و گردن‌کش، حکیم و جاهل اشاره کرد. در این جامعه، افراد، با تفکر باینری تلاش می‌کنند در موقعیت‌های مختلف شفاف نبوده، واقعیت‌های موجود را پنهان کرده، دیگران را همواره در شرایط ابهام نگه داشته و به تعارف و رودربایستی رو آورند.
3. زندگی در دنیای مدرن و فردگرایی ناشی از آن: کارشناسان، این عامل را از جمله عوامل همه‌شمول دانسته و بر این باورند که در دنیای مدرن، از افراد خواسته می‌شود تا سنت‌ها و بایدها و نبایدها را کنار گذاشته و با تفکر و تعقلِ خود، بایدها و نبایدهایی را شکل داده و براساس آنها انتخاب، تصمیم‌گیری و در نهایت، اقدام کنند. در این دنیای مدرن، آدمی مسئول تمامی اقدامات خود است؛ زیرا نه تقدیری وجود دارد که پیامدهای تصمیمات خود را به گردن آن بیندازد و نه سنتی که بار تمامی این اتفاقات را به‌دوش بکشد. به‌همین دلیل، بار سنگین تمامی این تصمیمات بر دوش خود انسان افتاده و او ترجیح می‌دهد که مفاهیم و موقعیت‌ها را ساده‌سازی کند تا از فشار ناشی از آن بکاهد. تفکر باینری نیز از همین مکانیسم ساده‌سازی نشأت می‌گیرد.

تفکر باینری در جامعه مسلمان

کارشناسان دینی بر این باورند که گروه موسوم به «خوارج» نمونۀ بارز افکار صفر و یکی یا باینری در میان مسلمانان هستند. خوارج معتقد بودند که هرکسی که با آنها می‌جنگد کافر بوده و از آن‌جایی که آنها مسلمان هستند، بنابراین جبهۀ حق از آنِ آنها بوده و هر فردی که در گروه مقابل قرار بگیرد، جبهۀ باطل است. آنها، دنیا و آخرت خود را در جنگ دیده و بر این باور بودند که تنها جنگیدن با کفار، آخرت را برای آنها به ارمغان آورده و دنیا نیز با کسبِ غنایم جنگی، تأمین خواهد شد. کارشناسان معتقدند که هرچند خوارج در جنگ نهروان شکست خوردند، اما به‌صورت کامل از بین نرفته و این تفکر ادامه پیدا کرده است. این جریان خطرناک تکفیری با تفکراتی خشک، متعصب و خشن هنوز هم در بخش‌هایی از جهان حضور داشته و ریختن خون مردم حتی گروه‌هایی از مسلمانان را مباح می‌دانند.

تفکر باینری در خانواده

نگاه صفر و یکی یا همان تفکر باینری در خانواده، به‌ویژه رابطۀ زناشویی ممکن است نتایج فاجعه‌باری را به‌همراه داشته باشد. کارشناسان، صفر و یکی دیدن رابطه را از مهمترین خطاهای شناختی زن و شوهر می‌دانند که بر روابط خانوادگی و همسران سایه افکنده است که از آن جمله می‌توان به جملاتی همچون «آدم‌ها از همان ابتدا باید از هر نظر با یکدیگر جور باشند و در غیر این صورت باید به رابطه پایان دهند»؛ یا «زن و مرد خوب و موفق هرگز با یکدیگر دعوا و اختلافی ندارند» اشاره کرد. براساس این دیدگاه، آدم‌ها، نه یک طیف رفتاری بلکه دو نقطۀ رفتاری در نظر گرفته می‌شوند که میان آنها خلأی وجود دارد. این در صورتی است که هر اندازه، زن و شوهر از تفکر باینری فاصله بگیرند، به کانون‌های اختلاف نزدیک‌تر شده و در نتیجه رابطۀ سالم‌تری را تجربه خواهند کرد. همسران موفق، کسانی هستند که حتی در صورت اختلاف، تلاش می‌کنند تا نقاط خاکستری را نیز دیده، دعواهای خود را منطقی‌تر حل کرده و با سعۀ صدر و واقع‌بینی آنها را حل‌وفصل کنند.

منابع

• «اختلال شخصیت مرزی و تفکر دوگانه»، وب‌سایت مجلۀ محلۀ روان‌شناسان، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• تبریزی، آیدین، «از نگاه صفر و صدی رها شویم»، خبرگزاری جوان آنلاین، تاریخ بارگذاری: 17 خرداد 1396ش.
• «چگونه از تفکر باینری دوری کرده و واضح‌تر فکر کنیم؟»، وب‌سایت هفت گنج، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1403ش.
• «چه اشکالی داره سیاه و سفید فکر کنیم؟»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1403ش.
• حسینی، زهرا، «تفکر باینری چیست و چگونه می‌توانیم از آن اجتناب کنیم؟»، وب‌سایت دیجی رو، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1403ش.
• «خوارج دچار نگاه‌های صفر و صدی شده بودند»، خبرگزاری مهر، تاریخ بارگذاری: 14 بهمن 1402ش.
• «در جهان باینری جایی برای پژوهش نیست»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 22 آذر 1401ش.
• «مغلطۀ باینری»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 3 اردیبهشت 1403ش.
• «صفر و صدی دیدن مسائل، خطایی بزرگ در تفکر»، وب‌سایت نظم فکری، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1403ش.
• گلشنی، فاطمه و دیگران، «اثربخشی رفتار درمانی دیالکتیکی در درمان اختلال شخصیت مرزی»، نشریۀ تحقیقات روانشناختی، دورۀ 2، شمارۀ 5، 1389ش.