حرز
حرز؛ تعدادی از آیات، اذکار، اوراد و ادعیه که برای حفظ جان و مال خوانده شده یا حمل می‌شوند.
حِرز، پناهی در باور مسلمانان است که قابل دیدن نبوده و برای دوری از هر نوع دشمن از جن، انسان، شیطان، سلطان، بلایا و بیماری‌ها استفاده می‌شود. فرد، با انجام برخی از آداب و مناسک، در آن حرز قرار گرفته و گاهی علاوه بر خود، خانواده، اموال و بستگان خود را نیز محافظت می‌کند. باور به حرز، از دیرباز در میان مردم ایران رواج داشته و آداب و روش‌های متفاوتی در آن وجود دارد.
واژه‌شناسی
حرز در لغت به‌معنای تخمین، تقدیر، اندازه‌کردن، حدس و گمان، حفظ و نگاه‌داشتن،[۱] جای استوار و پناهگاه[۲] و «مکان امن» است.[۳] حرز، در سال‌های نخست ظهور اسلام، به هر مکان امنی گفته می‌شد که فرد با استفاده از آن، از تعرض دشمن[۴] و نیز تمام گزندها و خطرها مصون بماند.[۵] این مصونیت، گاهی حاصل قراردادی اجتماعی (مانند شهر مکه که بر اساس باور عمومی به قداستِ این مکان، تمام انسان‌ها و حیوانات در آن از امنیت برخوردار هستند)[۶] و گاهی نیز متأثر از ویژگی‌هایی خاص (مانند پناهگاه‌هایی در دل کوه)[۷] بوده است.
انواع حرز
بسیاری از اعمال و آداب مسلمانان همچون قربانی کردن،[۸] حج رفتن،[۹] صدقه دادن،[۱۰] عقیقه دادن برای نوزاد،[۱۱] کمک کردن به فقیر،[۱۲] همراه داشتن تربت امام حسین،[۱۳] همراه داشتن عصایی از درخت بادام تلخ در سفر،[۱۴] حک کردن برخی اذکار بر روی نگین انگشتری،[۱۵] انگشتر عقیق در دست راست کردن،[۱۶] طیف گسترده‌ای از کارهای خیر هستند که به‌عنوان حرز برای آدمی، معرفی شده‌اند.
علاوه بر اعمال مذکور، برخی از الفاظ و اذکار مانند «گفتن لا إلهَ إلا الله»[۱۷] و «لا حَولَ و لا قُوّةَ إلا بالله»،[۱۸] همراه داشتن اسامی الهی،[۱۹] آیاتی از قرآن کریم (مانند آیة‌الکرسی،[۲۰] آیۀ «وَ اِن یَکاد»[۲۱]) و برخی از دعاها نیز به‌عنوان حرز به‌کار می‌روند.[۲۲]
ویژگی‌ها
تفاوت‌ها
هر حرز، از نظر کاربرد، متن دعا و آداب مخصوصِ آن با دیگر انواع حرز متفاوت است. برخی از انواع دعاهای مخصوص حرز را تنها باید خواند که این خوانِش گاهی با آدابی مخصوص همراه است.[۲۳] بعضی از انواع دعاهای حرز نیز باید نوشته شوند[۲۴] که گروهی از آنها را پس از نوشته‌شدن بر موضع خاصی مانند بازو بسته؛[۲۵] برخی دیگر نیز باید برای مدت زمان خاصی[۲۶] یا در پوششی از یک مادۀ خاص مانند نقره،[۲۷] همراه فرد باشند. همچنین، گسترۀ پناه‌بخشی حرزها متفاوت است؛ برای مثال، حرز، گاهی تنها روی یک نفر،[۲۸] گاهی برای فرد و خانوادۀ او و گاهی نیز برای یک منطقه، أثرگذار است.[۲۹]
شباهت‌ها
حرزها، در برخی از موارد، دارای ویژگی‌های مشترکی نیز هستند:
- در دوره‌های زمانی مشخصی أثرگذار هستند؛[۳۰]
- بیشتر حرزها، منسوب به پیامبر، امامان شیعه، صحابه و بزرگان دینی هستند.[۳۱]
حجم حرزها
تعداد کلمات در دعاهای مخصوص حرز بین 50 تا 400 کلمه بوده و در برخی موارد به 1000 کلمه نیز می‌رسند؛ برای مثال، «حرز خدیجه» از جمله حرزهای کوتاه است که از چند کلمه تجاوز نمی‌کند؛[۳۲] اما حرزهای منسوب به امام سجاد[۳۳] و امام صادق ،[۳۴] از جمله حرزهای مفصل و طولانی هستند.
آثار حرز
حرزهای مختلف، با توجه به متن دعایی که در آنها بیان می‌شود، دارای خواصی ویژه هستند که از آن جمله می‌توان به دفع بلا؛ دورشدن از نگاه و زبان سوء دشمن؛ دفع شر مردم، سلاطین، شیاطین، جنیان و غولان؛ حفظ از فریب و دشمنی و فساد؛ حفظ از جراحت و غرق‌شدن؛ حفظ از هلاکت قتل و انتقام؛ حفظ از بیماری و ناخوشی؛ حفظ از شکست‌خوردن؛ حفظ آبرو؛ حفظ از فقر و گرسنگی؛ حفظ از وسوسه و نقصان در دین؛ افزایش قدرت و نیروی شخصی؛ حفظ از هر بدی و ترس؛ دفع چشم‌زخم؛ دفع سحر و طلسم؛ آرامش و رفع اضطراب اشاره کرد.[۳۵]
تفاوت حرز با تعویذ و حجاب
کارشناسان بر این باورند که مفاهیمی همچون حرز، دعا و تعویذ، با یکدیگر پیوند داشته و مرز مشخصی برای تفکیک آنها وجود ندارد. در برخی از کتب حدیث، بخش حرزها و تعویذها در یک باب و یک ردیف قرار گرفته‌اند.[۳۶] گروهی از پژوهشگران معتقدند که تعویذ، تنها شامل خواندنی‌ها و نوشتنی‌ها (مانند اسامی اعظم الهی، اذکار و دعاها) می‌شود، در حالی که حرز گاهی شامل اشیاء نیز می‌شود.[۳۷]
واژۀ «حجاب» نیز در برخی از منابع به‌معنای پوشش و حائلی میان دو چیز است.[۳۸] بنابراین، به حرزی که برای دفع آفات و چشم‌زخم استفاده می‌شود، حجاب می‌گویند.[۳۹]
حرز در قرآن و احادیث
واژۀ حرز، در قرآن کریم نیامده، اما در برخی احادیث شیعه و سنی به آن اشاره شده است؛[۴۰] مانند احادیثی از انس بن مالک[۴۱] و امام علی[۴۲] که در آنها، به کاربرد حرز توسط پیامبر، امامان، صحابه و تابعان اشاره شده است.
حرز در میان شیعیان
تعداد زیادی از حرزها، عوذه‌ها و دعاها در میان مردم شیعه، در سراسر جهان، وجود دارد که همین نشان از رایج بودن حرز در میان شیعیان است. بسیاری از این حرزها، در کتب مختلف دعا و حدیث ثبت شده‌اند.[۴۳]
حرز در ادبیات
مولانا در شعر خود حرز را حدس، ترجمه کرده است:[۴۴]
| گوش را رهن معرف داشتن | آیت محجوبی است و حرز و ظن |
سوزنی، از جمله شاعرانی است که از واژه حرز بهره گرفته است:[۴۵]
| مهتران از بحر حرز مال خود سازند گنج | او ز حرز مال باشد روز و شب در احتراز |
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ حرز، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ حرز، وب‌سایت واژه‌یاب.
- ↑ خلیل بن احمد، العین، ۱۹۸۰م، ج3، ص157.
- ↑ شریف رضی، المجازات النبویة، بی‌تا، ص19.
- ↑ خلیل بن احمد، العین، ۱۹۸۰م، ج3، ص157؛
جوهری، صحاح، ۱۳۷۶ق، ذیل واژۀ حرز. - ↑ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ج15، ص14.
- ↑ طبری، تفسیر، ۱۴۱۵ق، ج10، ص199.
- ↑ طبرانی، المعجم الاوسط، ۱۴۱۵ق، ج8، ص176.
- ↑ اذرعی، بشارة المحبوب، ۱۴۲۲ق، ص۷۶.
- ↑ شیخ‌بهایی، کشکول، ۱۴۱۸ق، ج2، ص66.
- ↑ ابن‌حاج، المدخل، ۱۴۰۱ق، ج3، ص294.
- ↑ هناد کوفی، الزهد، ۱۴۰۶ق، ج1، ص350.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، 1378-1382ش، ج6، ص74-75.
- ↑ ابن‌بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۳۶۸ش، ج2، ص270.
- ↑ ابن‌بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۳۶۸ش، ص180.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۹۲ق، ص۸۶ و ۸۸.
- ↑ ابن‌رجب، کلمة الاخلاص، ۱۳۹۹ش، ص۶۳.
- ↑ ابن‌بسطام، طب الائمة (ع)، ۱۳۸۵ق، ص۳۹.
- ↑ ابـوطالب مکـی، قـوت القلوب، ۱۴۲۶ق، ج1، ص79.
- ↑ سوره بقره، آیه 255.
- ↑ سوره قلم، آیه 51-52.
- ↑ مهروش، «حرز»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ راوندی، الدعوات، ۱۴۰۷ق، ص۶۱-۶۲.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۹۲ق، ص418.
- ↑ ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱4ق، ص8.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، بی‌تا، ج1، ص297.
- ↑ بحرانی، مدینة المعاجز الائمة الاثنى عشر (ع)، ۱۴۱۵ق، ج7، ص366.
- ↑ ابن‌حبان، صحیح، ۱۴۱۴ق، ج3، ص132.
- ↑ غزالی، احیاء علوم الدین، بی‌تا، ج2، ص253.
- ↑ ابن‌بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۳۶3، ص174.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج91، ص366.
- ↑ ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱4ق، ص17؛ مجلسی، بحار الانوار، 1404ق، ج91، ص210-224.
- ↑ ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱4ق، ص23-28.
- ↑ ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱4ق، ص34-38؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج91، ص273-279.
- ↑ «حرز چیست؟»، وب‌سایت اسم اعظم.
- ↑ کلینی، اصول کافی، 1392ش، ج2، ص568؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج91، ص193-406.
- ↑ «حرز»، ویکی شیعه.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 1426ق، ج2، ص167.
- ↑ فؤاد افرام باستانی، فرهنگ لغت ابجدی، 1376ش، ص319.
- ↑ کلینی، اصول کافی، 1392ش، ج1، ص281 و ج2، ص221 و 519؛
ابن‌بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ۱۳۶8ش، ج1، ص152؛ طوسی، تهذیب الاحکام، 1378-1382ش، ج3، ص97. - ↑ علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، 1409ق، ج2، ص666-667.
- ↑ الرحمة فی الطب و الحکمة، منسوب به سیوطی، ۱۴۰۳ق، ذیل سورۀ اسرا، آیۀ 45؛ متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۰۹ق، ج2، ص666.
- ↑ ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱4ق، ص14-64 و 137-153 و 206-208؛ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج91، ص208-406 و ج92، ص209-279.
- ↑ مولانا، مثنوی معنوی، دفتر ششم، بخش 125، وب‌سایت گنجور.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ حرز، وب‌سایت واژه‌یاب.
منابع
- ابن‌بابویه، محمد، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، به‌تحقیق محمد مهدی حسن خرسان، قم، دار زین‌العابدین، ۱۳۶۸ش.
- ابن‌بسطام، عبدالله و حسین ابن‌بسطام، طب الائمة (ع)، نجف، نورالزهرا، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌حاج، محمد، المدخل، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۱ق.
- ابن‌حبان، محمد، صحیح، به‌تحقیق شعیب ارنؤوط، بیروت، بی‌نا، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌رجب، عبدالرحمان، کلمة الاخلاص، به‌تحقیق ناصرالدین البانی، بیروت، بی‌نا، ۱۳۹۹ش.
- ابن‌طاووس، علی، مهج الدعوات، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۱ق.
- ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، به‌تحقیق سمیر جابر، بیروت، دارالفکر، بی‌نا.
- ابـوطالب مکـی، محمد، قـوت القلوب، به‌تحقیق عاصم ابراهیم کیالی، بیروت، دار الرشد، ۱۴۲۶ق.
- اذرعی، عبدالرحمان، بشارة المحبوب، به‌تحقیق ایمن عبدالجابر بحیری، قاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۲ق.
- الرحمة فی الطب و الحکمة، منسوب به سیوطی، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۰۳ق.
- بحرانی، هاشم، مدینة المعاجز الائمة الاثنى عشر (ع)، به‌تحقیق عبادالله طهرانی، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۵ق.
- جوهری، اسماعیل، صحاح، به‌تحقیق احمد عبدالغفور عطار، قاهره، ۱۳۷۶ق.
- «حرز»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1401ش.
- «حرز چیست؟»، وب‌سایت اسم اعظم، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1401ش.
- خلیل بن احمد، العین، به‌تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بیروت، بی‌نا، ۱۹۸۰م.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1401ش.
- راوندی، سعید، الدعوات، قم، مؤسسه الامام المهدی علیه السلام، ۱۴۰۷ق.
- شریف رضی، محمد، المجازات النبویة، به‌تحقیق طه محمد زینی، قم، بصیرتی، بی‌تا.
- شیخ‌بهایی، محمد، کشکول، به‌تحقیق محمد عبدالکریم نمری، بیروت، مؤسسه ام القری للتحقیق و النشر، ۱۴۱۸ق.
- طبرانی، سلیمان، المعجم الاوسط، به‌تحقیق طارق بن عوض الله و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، دار الحرمین للطبااعه و النشر و التوزیع، ۱۴۱۵ق.
- طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، بیروت، بی‌نا، ۱۳۹۲ق.
- طبری، محمد، تفسیر، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف، 1378-1382ش.
- علی بن حسام الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوه سقا، بیروت، 1409ق.
- غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، قاهره، المکتبة التجاریة الکبرى، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارثقلین، 1392ش.
- فؤاد افرام باستانی، فرهنگ لغت ابجدی، تهران، اسلامی، 1376ش.
- متقی هندی، علی، کنز العمال، به‌تحقیق بکری حیانی و صفوت سقا، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1401ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1426ق.
- مولانا، مثنوی معنوی، دفتر ششم، بخش 125، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
- مهروش، فرهنگ، «حرز»، مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 13 شهریور 1401ش.
- هناد کوفی، الزهد، به‌تحقیق عبدالرحمان عبدالجبار فریوایی، کویت، دار الخلفاء للکتاب الاسلامی، ۱۴۰۶ق.