خانواده در آموزه های اسلامی

خانواده در آموزه‌های اسلامی؛ برنامه جامع اسلام برای رسیدن به خانواده مطلوب.

خانواده، نهادی است که سابقه‌ای به قدمت تاریخ زندگی بشر در زمین دارد. خانواده از دو رکن اصلی زن و مرد تشکیل شده و از نظر اسلام محبوب‌ترین بنای اجتماعی‌ است. اسلام شاخص‌هایی را برای خانواده مطلوب مطرح کرده و برنامه‌هایی برای تعامل همسران با یکدیگر و با فرزندان ارائه داده است. همچنین اسلام آموزه‌هایی برای تحکیم خانواده و نیز راهکارهایی برای حل اختلاف آنها بیان کرده است.

مفهوم‌شناسی

خانواده در لغت به معنای اهل خانه، خاندان و دودمان است و در اصطلاح، به مجموعه افرادی گفته می‌شود که با هم ارتباط سببی، نسبی یا فرزندخواندگی دارند و زیر یک سقف زندگی می‌کنند. خانواده، کوچک‌ترین و یگانه سازمان اجتماعی بادوام و همگانی بشر است.

تاریخچه

قدمت تشکیل خانواده به اندازه خلقت انسان و پیدایش حضرت آدم و حوا است. خانواده در طول تاریخ بشر، به شکل‌های گوناگون «گروه‌های مختلط»، «خانواده‌های پدرسالاری با چند زن»، «مادرسالاری» و «مرکب از پدر و مادر و بچه‌ها» وجود داشته و در ایران دارای اشکال زیر بوده است:

1. خانواده هسته‌ای: شامل زن و شوهر بدون فرزند یا با فرزندان ازدواج نکرده؛
2. خانواده گسترده: پدر و مادر همراه فرزندان ازدواج کرده؛
3. خانواده زن و شوهری با ملحقات: اعضای اصلی خانواده همراه با خویشاوندان دیگر؛
4. خانواده از هم پاشیده: خانواده‌ای فاقد یکی از دو عضو اصلی.

جایگاه خانواده در اسلام

خانواده، در نظر پیامبر اسلام، محبوب‌ترین بنای اجتماعی‌ نزد خداوند متعال است. تشکیل خانواده از نظر اسلام، گرایشی فطری با هدف رسیدن به آرامش است که با ازدواج محقق می‌شود؛ ازدواج، سنت پیامبر اسلام است و ارضای غریزه جنسی، تأمین نیاز زوج‌خواهی، آرامش، خوش‌خلقی، پرورش جوان‌مردی، دوری از لغزش‌ها، جلب یاری خداوند و در نهایت رسیدن به کمال از آثار فردی تشکیل خانواده است. همچنین افزایش جمعیت، سازندگی جامعه، جلوگیری از فساد و انتقال فرهنگ و تمدن از طریق تربیت فرزند، بخشی از فواید اجتماعی آن است.

شاخص‌های خانواده مطلوب

خانواده مسلمان، خدامحور، ولایت‌مدار و معادباور است؛ اعضای آن اهل علم و تقوا هستند و تعلیمات اسلام را در جهت تحکیم خانواده به کار می‌بندند؛ آرامش، شادمانی، حس رضایت‌مندی همراه با تدبیر، عقلانیت و مدارا بر محیط خانواده مسلمان حاکم است و همه‌ی اعضای خانواده از حقوق متقابل برخوردار هستند.

تعامل همسران با یکدیگر

زن عنصر اصلی خانه، امانت الهی، مظهر زیبایی، محبوبیت و ظرافت و برای اعضای خانواده تکیه‌گاه روحی و معنوی است؛ مرد مظهر اعتماد، نقطه اتكا و سرپرست امور خانواده است. ارضای نیازهای جنسی همسر و حفظ همسر از انحرافات جنسی، تربیت فرزندان و حسن معاشرت از تکالیف مشترک زوجین؛ تأمین امنیت و نیازهای مالی از وظایف اختصاصی مرد و اطاعت از همسر از وظایف اختصاصی زن است.

تعامل فرزندان و والدین

خانواده مسلمان، فرزند صالح را گلی از گل‌های بهشت می‌داند؛ اهل محبت و نیکی کردن به فرزند است؛ دعایش می‌کند؛ برای زیاد کردن روزی‌اش تلاش می‌کند؛ او را به نیکویی تربیت می‌کند؛ حلال و حرام الهی را به او آموزش می‌دهد؛ نامی نیکو برایش برمی‌گزیند و در انجام کارهای پسندیده یاری‌اش می‌کند. در مقابل، فرزندان نیز والدین را اطاعت می‌کنند؛ اهل شکرگزاری، فروتنی، مهربانی، احسان، دعا و احترام به والدین هستند.

راهکارهای تحکیم خانواده

مهم‌ترین عوامل مؤثر در تحكيم خانواده عبارت‌اند از: رضايت‌مندی زوجين و خانواده‌های‌شان از ازدواجی که صورت می‌گیرد؛ آشنايي اعضاي خانواده با حقوق و وظايف خود؛ درک متقابل یکدیگر؛ حفظ حرمت و شخصيت افراد؛ تقویت روحیه‌ی صبر، عفو، صداقت، رازداري، وفاداري، مهرورزی و قناعت؛ برقراری رابطة مطلوب با والدین همسر.

راهكارهاى حل اختلافات خانوادگى

گاهی روابط عاطفى زن و مرد به علت رفتارهاي نامناسب، مانند پرخاشگرى یا بى‌اعتنايى سرد مى‌شود. در اين صورت صلح بهترین راه حل است و همسران نباید با بروز یک رفتار نامناسب، همه جنبه‌هاى مثبت روابط را زير سئوال ببرند؛ بلکه می‌توانند با مدارا، رفع سوءتفاهم‌ها، پذيرش عذر‌خواهی و گذشت از خطاها مشكلات را حل کنند. گاهی زن وظايف همسري را رعایت نمی‌کند؛ در این صورت مرد می‌تواند براي حل مشكل، مراحلی را برای متنبه کردن زن در پیش بگیرد. گاهی مرد وظايف همسري را رعایت نمی‌کند؛ در این صورت زن می‌تواند براي حل مشكل با نصيحت كردن مرد یا کمک گرفتن از متخصصان و مراجع قانونى مشكل را حل كند. گاهی اختلاف طوری است که ترس جدایی وجود دارد؛ در این صورت لازم است؛ یک نفر از طرف مرد و یک نفر از طرف زن بین آن دو داوری کنند.

منابع

• قرآن.
• بازیار اصفهانی و دیگران، «مدیریت ارتباط با خانواده اصلی و خانواده همسر از دید مشاوره»، فصلنامه فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده، شماره 28، 1398ش.
• بهرامی، سیده زهرا و نمازی، اسماعیل، «عوامل تحكيم بنيان خانواده از ديدگاه اسلام»، کنگره بین‌المللی علوم اسلامی و علوم انسانی، 1395ش.
• بوالحسنی، رحمان و عظیمی‌زاده، احمد، «الگوی سبک زندگی خانواده مسلمان با بهره‌گیری از سبک زندگی خانواده امیر المؤمنین»، چهارمین کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشه دینی، 1397ش.
• تقوی، محمدرضا و دیگران، «الگوی جامع خانواده تراز در اندیشه اسلامی»، فصلنامه فرهنگی - تربیتی زنان و خانواده، شماره 38، 1396ش.
• جعفری، عابده‌بتول، «وظایف زوجین نسبت به یکدیگر»، نشریه پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره 10، 1390ش
• حسین‌پور، روح‌الله، «نظر اسلام در حل اختلافات خانوادگی»، راسخون، 1397ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، بازدید: 19 آذر 1401ش.
• شریفی، عنایت‌الله و لطفی، مهرعلی، «سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنت پیشوایان معصوم »، پژوهش‌نامه معارف قرآنی، شماره 14، 1392ش.
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، 1372ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، سایت واژه‌یاب، بازدید: 24 آذر 1401ش.
• غفرانی، محمد، «اسلام و خانواده»، نشریه مکتب اسلام، شماره 74، 1354ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
• محقق‌ داماد، سيد مصطفي‌ و دیگران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج: 18 دی 1398ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
• مکارم ‌شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1371ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، بازدید: 16 آذر 1401ش.
• نهج البلاغه، قم، امیر المؤمنین، 1393ش.
• یوسفیان، نعمت‌الله، «ويژگى‌هاى خانواده برتر در اسلام»، شمیم خانواده، بازدید: 2 آذر 1401ش.
• «شکل‌ها و نقش‌های خانوادگی»، پیام زن، شماره 177، 1385ش.
• «راه‌كارهاى حل اختلافات خانوادگى بر اساس تعاليم اسلام»، وب‌سایت راسخون، بازدید: 1 آذر، 1401ش.
• «تاریخچه تشکیل خانواده»، مجله ویستا، بازدید: 23 آذر 11401ش.