خلیل‌الله خلیلی

خلیل‌الله خلیلی، شاعر و سیاست‌مدار معاصر افغانستان.

خلیل‌الله خلیلی، مشهورترین شاعر معاصر افغانستان است. در اشعار خلیلی، مضامین مرتبط با بیداری اسلامی و پایداری، مانند آرمان فلسطین، انترناسیونالیسم اسلامی، آزادی‌خواهی، استعمارستیزی و دعوت مسلمانان به ‌اتحاد و پرهیز از تفرقه از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

کودکی و نوجوانی

خلیل‌الله خلیلی در 1286ش در «باغ شهرآراء»، از مناطق «کابل» پایتخت افغانستان به دنیا آمد. پدر وی معروف به «مستوفی ‌الممالک»، در دوران حکومت «حبیب‌اللّه‌ خان» چندین سال «نایب سالار نظامی» بود. خلیل‌اللّه تا سال پنجم دبستان در کابل تحصیل کرد. در یازده‌سالگی، پدر وی به‌دستور «امان‌اللّه خان» به قتل رسید و خلیل‌اللّه در دوازده‌سالگی، به قلعۀ صدق‌آباد که متعلق به دایی‌ وی «عبدالرحیم خان» بود، تبعید شد و دو سال در تبعید به سر برد. خلیلی تحصیلات خود را به‌صورت غیررسمی ادامه داد و زبان عربی، فقه، تفسیر، ادبیات، منطق و حدیث را به‌صورت پراکنده آموخت. وی شعر و ادب فارسی را از «ملک‌الشعرای بی‌تاب» (شاعر، ادیب‌ و صوفی‌ مشهور افغانستان)‌ آموخت و پس از آن، برای امرار معاش چند سالی در مکتب‌خانۀ «میر بَچَه‌کُوت» کابل تدریس کرد.

جوانی

خلیل‌الله خلیلی در جوانی به سیاست روی آورد و در دورۀ «امان‌اللّه خان»، حسابدار وزارت مالیه شد و همچنین در مقام منشی مخصوص آن وزارت، کار کرد. خلیلی مدتی در شغل حسابدار ولایت بلخ فعالیت کرد و در 1307ش، بعد از کناره‌گیری امان‌اللّه خان از قدرت، در دوران حکومت کوتاه «حبیب‌الله کلکانی»، همچنان حسابدار و نیز والی (استاندار) ولایت بلخ بود. در دوران حکومت «محمدنادر شاه»، خلیلی به شغل معلمی روی آورد و چندبار زندانی شد. در زمان سلطنت «محمدظاهر شاه» مورد توجه قرار گرفت و سیزده سال در دفتر صدراعظم، خدمت کرد. در 1324ش به‌دلیل مخالفت با شاهزاده «کِنِر» یک‌سال‌ونیم در کابل، زندانی شد. وی سپس، به‌عنوان تبعیدی به قندهار رفت و یک‌سال‌ونیم در کارخانۀ قند آن‌جا به‌کار پرداخت و پس از مدتی، در دورۀ نخست‌وزیری «شاه‌ محمودخان»، به کابل برگشت و نیابت (جانشینی) دانشگاه کابل را به‌عهده گرفت.

مسئولیت‌ها و فعالیت‌ها

1. سردبیری در کابینۀ «شاه محمودخان» در 1328ش؛
2. وزیر مطبوعات در کابینۀ شاه‌‌ محمودخان از 1331 تا 1332ش؛
3. منشی دارالانشای مجلس عالی وزیران برای مدتی؛
4. مشاور مطبوعاتی ظاهرشاه، با رتبۀ وزیر در 1332ش؛
5. نمایندگی مجلس در دورۀ نخست‌وزیری «محمدیوسف» از 1342 تا1344ش؛
6. عضو کمیسیون مشورتی دربارۀ متن قانون اساسی جدید در اواخر 1342ش؛
7. رهبری تشکل سیاسی و ضدکمونیستی «جبهۀ ملی» در دهۀ چهل هجری شمسی؛
8. تأسیس حزب وحدت ملی که به حزب «زرنگار» معروف شده بود؛
9. عضویت در مجلس شورای ملی (وُلِسی جِرگَه) در 1344ش؛
10. سفیر در کشورهای عربستان سعودی و عراق و سفیر «آکردیته» (سفیر سیار) در سوریه، اردن، کویت، قطر، ابوظبی و بحرین.

مهاجرت

پس از کودتای کمونیستی 7 ثور (اردیبهشت) 1357ش و سپس اشغال رسمی افغانستان به‌دست اتحاد جماهیر شوروی در 6 دی 1358ش، خلیلی نیز مانند گروه‌های زیادی از مردم افغانستان آواره شد و مدتی در «نیوجرسی» آمریکا اقامت کرد. وی در اواخر عمر به «پیشاور» و «اسلام‌آباد» در پاکستان رفت و در آنجا با مجاهدان افغانستانی همراه شد و برای آزادی کشور فعالیت کرد.

سیرۀ عملی و اخلاقی

خلیل‌الله خلیلی متدین و آزادی‌خواه بود و به پیشگامان نهضت‌های دینی و آزادی‌خواه شرق مانند «سیدجمال‌الدین اسدآبادی» و «محمد اقبال لاهوری» علاقه‌مند بود و در اشعار خود تلاش‌های آنان در بیداری مسلمانان را می‌ستود. او دوست‌دار تجدد در زندگی مردم و حکومت افغانستان بود.

اثرپذیری

خلیلی از قصیده‌سرایان خراسانی به‌ویژه «فرخی سیستانی»، «منوچهری دامغانی» و «مسعود سعد سلمان» تأثیر زیادی پذیرفت و از میان شاعران متأخر و از نظر محتوایی تحت تأثیر «اقبال لاهوری» بود.

سبک شعری

خلیلی بیشتر به سبک خراسانی شعر می‌گفت و گاهی نیز به سبک عراقی گرایش پیدا می‌کرد. شعرهای خلیلی در قالب‌های گوناگون قصیده، غزل، مثنوی، دوبیتی، قطعه، مسدس، مخمس و ترکیب‌بند است.

جایگاه ادبی

1. شاعر ملی افغانستان

خلیلی، در قلمرو زبان فارسی در پنجاه‌سال اخیر، از شاعران طراز اول شعر سنتی محسوب می‌شود و به‌همین دلیل، به «شاعر ملی» و »ملک‌الشعرای» افغانستان مشهور شده است.

2. شاعر بیداری اسلامی و مقاومت

خلیلی در سروده‌های خود به مسائل سیاسی، ملی، بین‌المللی و اسلامی به‌ویژه مسئلۀ فلسطین و مقاومت مردم افغانستان در برابر شوروی سابق، توجه خاصی داشت و همانند اقبال لاهوری دلیل ضعف مسلمانان را خودباختگی و عدم اتحاد می‌دانست و آنها را به وحدت و همدلی فرا می‌خواند. از این جهت به شاعر بیداری اسلامی و مقاومت مشهور شده است.

شهرت جهانی

اشعار خلیلی در ایران، پاکستان، هند، تاجیکستان، مصر، ایتالیا و فرانسه ترجمه و چاپ شده است. مجموعه‌ای از رباعیات وی را «سید احمدحسین مرونی»، سفیر یمن، به عربی و «علاءالدین حمودی جبّوری» به انگلیسی ترجمه کرده‌اند.

ایران‌دوستی

خلیلی ایران را دوست میداشت و با مشاهیر علم و ادب ایرانی هم‌عصر خود، از جمله «علی‌اصغر حکمت»، «محمدتقی بهار»، «بدیع‌الزمان فروزانفر»، «حبیب یغمایی» و «رهی معیری»، نامه‌نگاری و مشاعره داشت. او دوبار به ایران سفر کرد و اشعاری در وصف ایران و شهرهای آن سرود.

آثار

از وی بیش از 57 اثر در موضوعات عرفان، ادب و تاریخ به‌صورت نظم و نثر و به زبان‌های فارسی و عربی به‌جای مانده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

1. هرات؛
2. شرح احوال حکیم سنایی‌ غزنوی؛
3. از بلخ تا قونیه؛
4. ایاز از نگاه صاحبدلان؛
5. از سجاده تا شمشیر؛
6. آرامگاه بابُر؛
7. بهشتی که در آتش سوخت؛
8. پیام سلطان محمود؛
9. پیوند دل‌ها؛
10. سلطنت غزنویان؛
11. از محمود تا محمود؛
12. سرود شهیدان؛
13. زمرد خونین؛
14. لیمگان عیاری از خراسان؛
15. ابنبطوطه فی ‌افغانستان؛
16. به بارگاه سعدی؛
17. غوث الاعظم؛
18. قهرمان کوهستان؛
19. نمازعاشقان؛
20. درویشان چرخان؛
21. ترجمه تفسیر مولانا شبیر احمد؛
22. پنجشیر و قهرمان مسعود؛
23. دیوان خلیلالله خلیلی.

دیوان خلیل‌الله خلیلی تاکنون در چند نوبت به چاپ رسیده است؛ کامل‌ترین آن دیوان شعرهای وی است که در سال 1385ش با تلاش «محمدکاظم کاظمی» شاعر برجستۀ افغانستانی در ایران منتشر شده است. بسیاری از مقالات ادبی، تاریخی، سیاسی و انتقادی وی نیز به‌صورت پراکنده در نشریات افغانستان، ایران، پاکستان، ترکیه، عراق، عربستان، کویت، سوریه و مصر به چاپ رسیده‌ است.

نوآوری

خلیل‌الله خلیلی اولین شاعری بود که «شعر نو» را در 1318ق با سرودن شعر «سحر در دامن کوه» وارد افغانستان کرد و سپس این قالب شعری با تلاش «یوسف آیینه»، «سلمان لایق»، «بارق شفیعی» و «واصف باختری» در این کشور گسترش پیدا کرد.

درون‌مایه‌های شعری

1. بیداری اسلامی

اتحاد بین‌المللی کشورهای اسلامی (انترناسیونالیسم اسلامی)، بازگشت به‌ خویشتن، انتقاد از سیاست‌پیشگان و دعوت به دانش‌اندوزی و پیشرفت، عمده‌ترین مضامین مرتبط به‌ بیداری اسلامی در اشعار خلیل‌الله خلیلی است.

2. سیاسی و اجتماعی

مضامین سیاسی اجتماعی مانند ستایش آزادی و آزادگی، مبارزه با استبداد، انتقاد از بی‌عدالتی‌های اجتماعی و مفاسد اقتصادی، در دیوان وی دیده می‌شود.

3. پایداری

خلیل‌الله خلیلی، در دوران اشغال افغانستان توسط شوروی سابق، از شاعران پیشتاز در عرصۀ شعر پایداری افغانستان شناخته می‌شود که مضامین نفی سلطه و دخالت بیگانگان، دعوت به‌ اتحاد و مبارزه با تفرقه، ستایش مجاهدان و رزمندگان، بیان مصائب و دشواری‌های جنگ و بیان مشکلات مهاجرت، عمده‌ترین مضامین پایداری در سروده‌های این بخش از زندگی وی است.

4. وطن‌دوستی

خلیل‌الله خلیلی، به افغانستان عشق می‌ورزید و مفهوم وطن‌دوستی در اشعار وی بسامد فراوانی دارد. برای مثال اوج مضامین وطن‌دوستی در این شعر وی انعکاس پیدا کرده است:

داند خدا كه بعد خدا مي‌پرستمت		هان ای وطن مپرس چرا می‌پرستمت
ذرات هستيَم ز تو بگرفته است جان		با صدهزار جان همه جا مي‌پرستمت
در نيمه شب كه باز كند آسمان درش		با صدهزار دست دعا مي‌پرستمت
با آن همه مصيبت و زندان كه ديده‌ام		با گونه‌گونه جور و جفا می‌پرستمت
ارباب جاه در خور تعظيم نيستند		از ياد قوم برهنه‌پا می‌پرستمت
در تنگنای زندگی و خوابگاه قبر		در عالم فنا و بقا می‌پرستمت
هم با صرير خامه و هم با زبان دل		هم آشكار هم به خفا می‌پرستمت

درگذشت

خلیلی در 14 اردیبهشت 1366ش در اسلام‌آباد پاکستان درگذشت و جسد وی را در گورستان مهاجران افغانستانی مقیم پیشاور دفن کردند و سپس پيكر او در نهم خرداد ۱۳۹۱ش، بعد از ۲۵ سال به كابل منتقل و در محوطۀ دانشگاه كابل در کنار قبر «سید جمال‌الدین» به‌خاک سپرده شد.

افتخارات

1. دریافت نشان‌های مختلف

خلیلی در افغانستان نشان درجه‌ اول «معارف» (آموزش و پرورش) را دریافت کرد و از فرهنگستان فرانسه نیز نشان گرفت. وی عضو نویسندگان بین‌المللی آسیایی و آفریقایی و عضو افتخاری در فرهنگستان تاریخ افغانستان بود.

2. دعوت در نشست‌های ادبی

وی به‌دعوت نهادهای فرهنگی و ادبی کشورهای مختلف برای شرکت در همایش‌های بین‌المللی مربوط به زبان و ادب فارسی سفر میکرد.

خلیلی از نگاه شاعران و پژوهشگران ایرانی

1. نوشته‌ها و اشعار زیادی از چهره‌های مطرح ادبی ایران در تجلیل از وی و در تحلیل و نقد آثار او منتشر شده است که حکایت از تأثیر خلیلی و شناخت جامعۀ ادبی ایران از او دارد؛
2. «سیعد نفیسی» ادیب و پژوهشگر ایرانی بعد از ملاقات با خلیلی در افغانستان، وی را به اوصاف مردمی و مردانگی، کرامت نفس، دارای قریحۀ سرشار و روی ‌گشاده، شاعر کم‌نظیر، سخن‌سرای توانا و چیره‌دست توصیف کرده است؛
3. «بدیع الزمان فروزانفر» خلیلی را از دانشمندان عصر حاضر می‌داند و معتقد است که استادی و چیره‌زبانی وی در نظم فارسی، به‌روشنی آشکار است.

خلیلی و قصیده‌ای برای امام رضا

خلیلی در یکی از سفرهای خود به ایران در سال 1339ش که همزمان با میلاد امام رضا بود، این قصیده را برای امام هشتم شیعیان سرود:

فرخنده کشوری که تویی شهریار آن		آسوده مردمی که تویی غمگسار آن
گلزار شرق را نبود تا ابد خزان		ای رحمت خدا! چو تویی نوبهار آن
رخشنده خاتمی است در انگشت مرتضی		نازد به‌نام تو گهر آبدار آن
شادم زبخت خویش کز این آستان برم		امروز بر جبین ارادت غبار آن
تبریک عید مولد فرزند مصطفی		تا صبح حشر بس بودم افتخار آن
همسایگان کوی رضاییم، ای خدا!		رحمی نما به ما به‌ طفیل جوار آن
از ما درود باد به این مرجع امید		تا هست چرخ و گردش لیل و نهار آن

خلیلی و قصیده‌ای برای امام خمینی

خلیلی قصیده‌ای با عنوان «سرود شهیدان» برای امام خمینی سروده که در 1364ش در اسلام‌آباد منتشر شده است.

راز ماندگاری

خلیل‌الله خليلی از اولين سخن‌سرايانی بود كه بعد از تجاوز اتحاد شوروی سابق به افغانستان در كنار مردم قرار گرفت و با سروده‌های خود با درد و رنج مردم همراهی کرد و از این جهت، در یاد مردم ماندگار شد.

منابع

• چهرقانی، رضا و شفق، اسماعیل، «خلیلالله خلیلی؛ شاعر بیداری و پایداری»، مجلۀ ادبیات پارسی معاصر، سال چهارم، شماره 2، تابستان 1393ش.
• «خاکسپاری شاعر نام‌آور افغانستان در کنار مقبرۀ سیدجمال‌الدین اسدآبادی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1391ش.
• «خلیل‌الله خلیلی شاعر اهل سنت افغان و ارادتمند به امام رضا و امام خمینی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1391ش.
• ظهوری حسینی، سیدوحید، «خلیلی خلیل‌الله»، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• «یادبود از سی‌‌وچهارمین سال‌روز درگذشت خلیل‌الله خلیلی شاعر برجستۀ زبان فارسی در افغانستان»، وب‌سایت آی فیلم 2، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1400ش.
• «14 ثور سالگرد درگذشت شاعر شهير كشور استاد خليل‌الله خليلی»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1398ش.