خوشحال خان ختک

خوشحال‌خان ختک؛ سردار مبارز، ادیب و شاعر نامی افغانستان.

خوشحال‌خان خَتَک، رئیس یکی از قبایل پشتون به نام خَتَک است. وی اگرچه بیشتر عمر خود را در جنگ سپری کرد، اما به دو زبان پشتو و فارسی اشعار زیادی با مضامین اخلاقی، پارسایی، مدح پیامبر و اهلبیت سروده است.

تولد و کودکی

خوشحال‌خان ختک، از قبیلۀ ختک پشتون، در 1022ق، در کوه‌پایه‌های هندوکش، در روستای اکوره نزدیک نوشهره به دنیا آمد و در زمان امپراتوری گورکانیان در کوهپایه‌های سلیمان، در استان مرزی شمال‌غربی پاکستان امروزی زندگی می‌کرد. جد خوشحال‌خان در زمان اکبرشاه گورکانی (963-1014ق)، امتیاز راه هند، خراسان و پل بر رود سند را به ‌اضافۀ املاک و مستغلات زیادی به‌دست آورد. این امتیازات و املاک نسل‌به‌نسل به پدر او و به خوشحال خان منتقل شد.

جوانی و ازدواج

ختک نخستین بار در 18 سالگی ازدواج کرد؛ پس از آن نیز او چندین بار ازدواج کرد و فرزندان زیادی حاصل ازدواج‌های مکرر او است که تا 60 پسر و دختر را برای او برمی‌شمارند. پدر او شهبازخان ختک، سال‌ها رئیس قبیلۀ ختک بود و به‌دستور شاه‌جهان (1037-1068ق) کشته شد. به این ترتیب ریاست قبیله به خوشحال‌خان در سن 28 سالگی رسید.

شعر خوشحال‌خان

شاعر بلندآوازۀ پشتون، مضامین مختلفی را به شعر درآورده است. قالب‌های شعری او قصیده، غزل، مثنوی، مخمس، ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، رباعی و قطعه را شامل می‌شود. نزدیک به یک هزار صفحه از دیوان او را منظومه‌هایی مانند اخلاق‌نامه، فضل‌نامه، سوات‌نامه، طب‌نامه، فراق‌نامه، خط‌نامه، نام حق، بازنامه، فال‌نامه، و فارسی‌وینا، تشکیل داده است.

سبک شعری

ختک در سرودن شعر، سبک مستقلی داشت، اما از سبک شعری سعدی، حافظ و صائب نیز پیروی کرده است. خوشحال‌خان، که به‌عنوان پدر ادب پشتو نیز از او یاد شده است، زبان پشتو را وسعت و غنای بیشتری داد و انواع قالب‌های شعری را به ادب پشتو اضافه کرد. صنایع ادبی در شعر او به‌گونۀ جذابی مراعات شده است. همچنین کاربرد خیال در شعر خوشحال‌خان نسبت به پیشینیان دارای برتری‌هایی است.

درون‌مایه شعری

احساسات ملی

شعر ختک بازتاب‌دهندۀ افکار و احساسات ملی، روح آزادگی و تسلیم‌ناپذیری است. او با وارد کردن مفاهیم اخلاقی، فلسفی، اجتماعی، ملی، عشقی و فکاهی به شعر و ادب پشتو، ادبیات این زبان را تحت تأثیر قرار داد تا مردم را به آگاهی و اتحاد برساند، سپس آنها را به مبارزه علیه حاکم ستمگر فرا بخواند.

مدح پیامبر خدا و اهلبیت

قسمتی از اشعار خوشحال‌خان ختک، حاوی مدح و توصیف پیامبر خدا و اهل‌بیت است. بخش دیگری از اشعار او را اعتقادات، معارف اسلامی و احکام دینی شکل داده است. آخرین بخش از دیوان ختک به اشعار فارسی اختصاص دارد که تحت عنوان «خوشحال‌خان ختک فارسی وینا» آمده است و محتوای عرفانی، عشقی، شکایت از نفس و روزگار، ستایش خداوند و مدح پیامبر دارد.

ختک در اشعار پشتو اعتقاد و عشق خود را به پنج‌تن آل‌عبا و چهارده معصوم در باور شیعه، اظهار ساخته و ضمن قصیده‌ای نام‌های دوازده ‌امام شیعیان را بیان کرده است. او در انتهای قصیده‌ای دیگر که در مورد مذمت دنیا است، از مردی و مردانگی سخن به میان آورده و مردانگی را ویژۀ امام علی دانسته است:

راستی را پیشه کن وانگه دم مردی ‌بزن

مرد ‌اگر می‌بود در عالم چو شاه خیبر است

اثرپذیری از حافظ

ختک در اشعار فارسی بیش از هر شاعر دیگر از حافظ شیرازی تأثیر پذیرفته است. به‌طور مثال با توجه به این شعر حافظ:

شاهد آن نیست که مویی و میانی دارد		بندۀ طلعت آن باش که آنی دارد
در ره عشق نشد کس به یقین محرم راز		هر کسی بر حسب فکر گمانی دارد

ختک چنین سروده است:

هر که در کوچۀ آن ماه مکانی دارد		کفر محض است اگر میل جنانی دارد
گر نِیَم اهل وَرَع عیب من ای شیخ مکن		هر کسی در دل خود زعم و گمانی دارد

مکتب ادبی خوشحال‌خان

مکتب ادبی خوشحال‌خان ختک در قرن یازدهم هجری در مناطق پشتونخواه طرفدارانی پیدا کرد و تعدادی از شاعران پشتون دیگر مناطق نیز در شیوۀ سخن‌پردازی، کاربرد واژه‌ها، خیال‌پردازی و فکر از مکتب او پیروی کرده‌اند. اشرف‌خان هجری، سکندرخان ختک، عبدالقادرخان ختک و صدرخان ختک از جمله این شاعران هستند.

فعالیت‌ها

همکاری با گورکانیان

او در 1055ش، درجهت همکاری با سلسلۀ گورکانیان با هزاره‌ها و ازبک‌ها در منطقۀ بدخشان و بلخ وارد درگیری شد و یک‌سال بعد در جنگ با راجاسینک، در شمال هندوکش قلعۀ تاراگره را به تصرف خود درآورد. شاه‌جهان به پاس مبارزات او برای امپراتوری گورکانیان، تعدادی املاک به اضافۀ چهارهزار روپیه به ختک اهدا کرد.

مبارزه با گورکانیان

ختک بعدها برای مبارزه با امپراتوری گورکانیان و اورنگ‌زیب به قبیلۀ صافی پیوست. او با سرودن اشعار حماسی میان قبایل پشتون، روحیۀ مبارزه را در آنها زنده کرد و در مصاف با بابریان بارها شکست را بر آنها تحمیل کرد. پس از مدتی با توطئۀ دربار اورنگ‌زیب، برخی از سران جنگ‌جو مانند پسران خوشحال‌خان، مبارزه به سستی گرایید.

زندان

بعد از درگذشت شاه‌جهان، به دستور داراشکوه؛ پسر شاه‌جهان املاک اهدایی از ختک پس گرفته شد و در 1069ش، با به‌قدرت رسیدن اورنگ‌زیب با توطئۀ استاندار کابل سیدامیرخان، تمام امتیازات خوشحال‌خان از او گرفته شد و در 1074ش به‌مدت چهار سال در دهلی و ایالت راجپوتانا، در قلعه‌های گوالیار و رنتهمبور زندانی شد. در 1079ش با منسوب شدن مهابت‌خان به سمت استانداری کابل و پیگیری‌های او، ختک از زندان آزاد ولی به تبعید خانگی محکوم شد. خوشحال‌خان باید روزانه در دربار اورنگ‌زیب اعلام حضور می‌کرد.

درگذشت

بعد از این که مبارزین خوشحال‌خان در جنگیدن بی‌انگیزه شدند، ختک دست از جنگ کشید و در 1100ش از دنیا رفت و در شهر اکوره ختک به خاک سپرده شد. دولت افغانستان در سال 1372ش، روی قبر او مقبره‌ای ساخت. آخرین وصیت خوشحال‌خان ختک این بود که او را در جایی دفن کنند که گرد سم اسبان دشمن به قبرش نرسد. ==نمونه‌ای از شعر وی در مدح رسول خدا:==

شاه شاهان محمد عربی است		پاک پاکان محمد عربی است
نام او هم ز قاف تا قاف است		مرد مردان محمد عربی است
شهسواری که بر فلک تازد		به خدا آن محمد عربی است

همچنین او راجع به نفس نافرمان این‌گونه سروده است:

بر فراز چرخ بالا بر شده دشوار نیست		ترک دنیا واز بالا بر شده را شهپر است
نفس نافرمان درونم دیو بیرونم غنیم		از کجا یابم رهایی من که هر سو چنبر است

منابع

• «آشنایی بیشتر با خوشحال‌خان ختک، پشتون بلند‌آوازۀ فارسی‌گوی»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: 9 مارچ 2015م.
• اسلم‌بیگ، شکیل، «خوشحال‌خان خطک (ختک)»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 25 خرداد 1402ش.
• «بیوگرافی خوشحال‌خان ختک»، وب‌سایت یک‌رمان، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
• حسینی، منصور، «خوشحال‌خان ختک»، وبلاگ قلب آسیا، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
• «خوشحال‌خان ختک»، وب‌سایت ویکی‌جو، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
• قزلباش، علی کمیل، «پارسی‌سرای بلندنام پاکستان خوشحال‌خان ختک»، دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
• کهدویی، محمد‌کاظم، «خوشحال‌خان ختک پشتون فارسی‌گوی» در نشریۀ ادبیات تطبیقی، شمارۀ 3، سال 1389ش.