خویشتن‌داری جنسی

خویشتن‌داری جنسی؛ پرورش، مدیریت و پاسخ عفیفانه به‌غریزۀ جنسی.

خویشتن‌داری، فضیلت‌ اخلاقی است که مدیریت غریزۀ جنسی را در کسانی که توان و شرایط ازدواج را ندارند، عهده‌دار است. از این مقوله در آموزه‌های دینی به «استعفاف» و به صورت کلی‌تر به «تقوا» تعبیر شده که روش‌هایی مانند کنترل نگاه، مدیریت دوستی‌ها، کنترل رفتار و حرکات، کنترل تفکر و خیالات، ریاضت، ایجاد مشغولیت و در نهایت استعفاف و پیشه‌کردن پاکی را ارایه کرده است.

مفهوم‌شناسی

افلاطون خویشتن‌داری را حاکمیت عقل بر قوای شهوت و غضب دانسته و از آن به‌ نظم و هماهنگی درونی آدمی یاد کرده است. خویشتن‌داری عامل نیرومندی است که انسان‌هارا در برابر تمایلات نفسانی، ناملایمات زندگی، فشارهای روحی و روانی و رفتارهای مخل سلامت نفس محافظت کرده و از بالاترین اهداف فکر و عمل اخلاقی شمرده شده است. مفهوم «تقوی» نزدیک‌ترین کلید‌واژه است که محتوای خویشتن‌داری را در آموزه‌های دینی بازتاب می‌دهد و ناظر به پرهیز از هر عمل زشتی است که خداوند از آن نهی کرده است. این مفهوم عام، شامل خویشتن‌داری جنسی با عنوان «استعفاف» نیز می‌شود.

اهمیت

خویشتن‌داری و استعفاف در امور جنسی، از جایگاه مهم و برجسته‌ای در فرهنگ اسلامی و آموزه‌های دینی برخوردار است. خویشتن‌داری تمایلات جنسی را کنترل و تعدیل کرده، انسان‌ها را از پلیدی و طغیان شهوت مصون می‌دارد. به باور کارشناسان، خویشتن‌داری در رساندن انسان به‌نتایج مطلوب دارای اهمیت فوق العاده است. اگر در انجام امور، احساسات بر عقل، غالب شود، به‌صورت طبیعی، منطق و محاسبه کمرنگ می‌شود. دور شدن از خویشتن‌داری، شعور، عزت‌ نفس و نوع قضاوت را با ‌خطر مواجه می‌کند. خویشتن‌داری، اهمیت خود را در گزینش سبک زندگی و به‌ویژه مدیریت بدن، نشان می‌دهد. بدن در رویکرد مادی‌گرا یک سرمایۀ نمادین و اجتماعی در جهت تمایز، تجارت و نمایش، دانسته می‌شود؛ اما در سبک زندگی دینی، بدن یک سرمایۀ حقیقی و ابزار کمال حقیقی و معنوی انسان شمرده می‌شود. تأکید اصلی دین بر زیبایی باطنی و نیز آراستگی، نشاط و شادابی فردی و اجتماعی، امنیت روانی، ایجاد پرهیز از تنفر‌آفرینی اجتماعی، احترام به‌ دیگران، حفظ حیا و عفت خانوادگی و استعفاف است، اما سبک زندگی مادی بر خودنمایی، دلربایی و آلودن دیگران به تباهی‌های اخلاقی، آزادی جنسی و اباحی‌گری تأکید دارد.

پرورش غریزۀ جنسی

غریزۀ جنسی در وجود انسان، در مرتبۀ پس از میل به‌ خوردن و آشامیدن و در دستۀ نیازهای اولیه قرار می‌گیرد. این غریزه شامل مجموعه‌ای از نیازها، احساسات و توانمندی‌های بدنی و روانی بوده و آثار روانی، عاطفی، اخلاقی، معنوی و اجتماعی فراوانی به‌دنبال دارد. پرورش غریزۀ جنسی شامل اقداماتی می‌شود که از دوران اولیۀ زندگی انسان در جهـت رشد متعادل و مناسب انگیزۀ جنسی انجام شده و هـدف آن کمـک بـه تکامل رفتارهاي جنسی، اجراي وظایف جنسی، تـداوم و بقـاي نسـل و رسـیدن بـه آرامش در زندگی است. متفکران مسلمان در تبیین روش تربیت جنسی، در دورۀ کودکی بر اختفا، در دورۀ نوجوانی بر کنترل و در دورۀ جوانی بر جهت‌دهی میل جنسی در مسیر ازدواج تأکید داشته و بعد از ازدواج، به تحکیم روابط و استواری خانواده و حقوق و تکالیف اعضای آن نسبت به‌هم توجه کرده‌اند. از این منظر، غریزۀ جنسی نقش‌های زیر را ایفا می‌کند:

1. تشکیل خانواده؛
2. تکثیر نسل بشری؛
3. ایجاد آرامش در خانواده پس از ازدواج.

رویکردهای مدیریت غریزۀ جنسی

1. رویکرد تفریطی

برخی باور دارند که نباید در امور و مسایل جنسی گرفتار شده و درصدد پاسخ به آن برآمد. این دسته، از مسایل جنسی به‌عنوان یک شرم یاد کرده و پرهیز از ازدواج را در راستای خویشتن‌داری، توصیه می‌کنند. در این روی‌کرد اشـتیاق به لذایذ جسمانی و میل به‌ بقا، پیروی از هوس‌ها و لـذت‌ها و شـهوت‌پرسـتی‌ها، دلیل رنج بشر دانسته می‌شود.

2. روی‌کرد افراطی

برخی به آزادی غریزۀ جنسی باور دارند و به ارضاي کامل غریزۀ جنسی از هر طریقی حتی خارج از چارچوب خانواده و ازدواج، توصیه می‌کنند. اخلاق جنسی در این رویکرد به «ولنگاري جنسی» نزدیک می‌شود. عقاید افرادي مانند زیگموند فروید روان‌کـاو اتریشـی و برترانـد راسـل فیلسـوف انگلیسـی را از عوامل زمینه‌سـاز ایـن دیـدگاه شمرده است. فروید معتقد است که اگر غریزۀ جنسی به‌خوبی برآورده شود، هیچ مشکلی روانی و حتی جسمی برای انسان پدیدار نمی‌شود. برتراند راسل بر آزادی روابط جنسی به‌عنوان یک اصل ضروری، تکیه کرده و اخلاق جنسی مبتنی بر احساس شرم، احترام، عفت و پاک‌دامنی زن، غیرت ناموسی مرد و مذهبی بودن ازدواج را مانع روابط جنسی دانسته و خواهان برچیده شدن آن‌ها شده است.

3. رویکرد اعتدالی

آموزه‌های اسلام با میانه‌روی در ‌مدیریت غریزۀ جنسی، نه تفریط و سرکوب غریزۀ جنسی را مورد توجه قرار داده و نه آزادی روابط جنسی را به مصلحت بشر دانسته است. باورهای دینی ارضاي غریزۀ جنسی را امری لازم شمرده و در چارچوب ازدواج شرعی و قانونی توصیه کرده است.

راه خویشتن‌داری از نظر اسلام

آموزه‌های اسلامی و رویه‌های عملی مسلمانان، جهت رسیدن به استعفاف، روش‌ها و رویه‌های گوناگون دینی ارایه داده است که عمل به این دستورالعمل‌ها، جامعۀ بشری را از اباحی‌گری جنسی نجات داده و پاسخ به‌غریزۀ جنسی را قاعده‌مند می‌کند.

1. کنترل دوستی‌ها

اثرپذیری از دوست، نقش مؤثری در مدیریت و کنترل غریزۀ جنسی دارد. انسان به‌صورت طبیعی نیازمند دوست و مونس است و خوشبختی او در معاشرت با دیگران کامل می‌شود. انسان در این ارتباطات، تجربیات زندگی را از دیگران می‌آموزد و خاطرات، گفتارها، شیرینی‌ها و تلخی‌های زندگی را با آنها مبادله می‌کند و در این تبادل اطلاعات، به‌سمت مرجحات و خصلت‌های رفتاری، اخلاقی و جنسی دوستان خود کشیده می‌شود. به همین دلیل، آموزه‌های دینی از دوستی‌های غیر شرعی نهی کرده است. قرآن مردان و زنان را از ارتباط عاطفی و جنسی نامشروع و پنهانی با جنس مخالف برحذر داشته است.

2. کنترل نگاه

قرآن کریم به فروبستن چشم از نگاه به‌نامحرم حکم کرده است. این امر از مصادیق خویشتن‌داری و مدیریت غریزۀ جنسی در آموزه‌های دینی و رویه‌های اجتماعی جامعۀ بشری شناخته شده است.

3. کنترل رفتار

کنترل صدا و گفتار و توصیه به ‌سخن‌گفتن به‌صورت موقر و معروف، کنترل زینت‌ها و استفاده‌نکردن تحریک‌آمیز از آنها، پاکدامنی، حفظ اسرار خانواده و تواضع در برابر همسر، مورد توصیه و تأکید آموزه‌های دین اسلام قرار گرفته است.

4. تقویت اراده

در آموزه‌های دینی به کم‌خوری، ورزش و مصرف انرژی، روزه‌گرفتن، تقویت ایمان و عزت نفس و پرهیز از گوشه‌گیری و خلوت، در جهت خویشتن‌داری توصیه شده است.

5. تفریحات سالم

بیکاری و نداشتن برنامۀ سالم تفریحی، خاستگاه بسیاری از ناهنجاری‌های جنسی است. با غنی‌سازی اوقات فراغت، برنامه‌ریزی دقیق کاری و تفریحی و مشارکت در فعالیت‌های فرهنگی، هنری، سیاسی و ورزشی، تاب‌آوری در برابر فشارهای جنسی، افزایش می‌یابد.

6. کنترل فکر و خیال

تخیل در نوجوانان و جوانان مجرد، نیروی فعالی است که هرمنظرۀ دل‌ربا و صحنه‌های شهوت‌انگیز را در ذهن آنها دل‌انگیزتر جلوه داده و به سمت عملی‌کردن آن سوق می‌دهد. کنترل فکر و خیال، راهکار مناسبی برای خویشتن‌داری جنسی است.

7. ازدواج

ازدواج اساسی‌ترین راهکاری است که ادیان آسمانی و عرف عقلایی جهت مدیریت غریزۀ جنسی پیشنهاد کرده است. قرآن کریم حکم داده است که مردان و زنان بی‌همسر خود را همسر دهید و از فقر و تنگدستی نهراسید که خداوند از فضل خویش آنان را بی‌نیاز می‌کند.

منابع

• قرآن‌ کریم.
• اسلامیان، زهرا و دیگران، «بررسی و تحلیل ابعاد مختلف تربیت جنسی و مسایل اساسی مرتبط با آن»، مجموعه مقالات نهمین همایش ملی اشراق اندیشه مطهر، خانواده و تربیت جنسی، اردیبهشت 1394ش.
• «اندیشه‌های جدید غرب دربارۀ ازدواج»، وب‌سایت ادارۀ کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1402ش.
• پاک‌نیا، عبدالکریم، «مرزها و عوامل دوستی از منظر اهلبیت»، مجلۀ فرهنگ کوثر، 1384ش، شمارۀ 64.
• «خویشتن‌داری چیست؟»، وب‌سایت سایکومتریست، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• جناتی، اشرف، «الگوی ‌عفاف بر مبنای تحلیل محتوایی سورۀ نساء»، فصلنامۀ علمی- ترویجی در حوزۀ اخلاق، شمارۀ 37، پیاپی 60، تابستان 1399ش.
• سلطانی ‌کوهانستانی، مریم، «خویشتن‌داری و نقش آن درآرامش نفس از منظر افلاطون»، پژوهش‌های اخلاقی، سال7، شمارۀ1، پاییز1395ش.
• طباطبایی، محمدحسین، ترجمۀ تفسیر المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، قم، ترجمۀ جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چاپ پنجم، 1374ش.
• علی‌خانی، اسماعیل، «بدن در سبک زندگی دینی و سکولار»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال 13، شمارۀ پیاپی 50، بهار 1401ش.
• «غریزه»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• «کنترل فشارهای جنسی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 15 مرداد 1402ش.
• «کنترل و مدیریت غریزۀ جنسی»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان»، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1392ش.
• مروتی، سهراب و دیگران «نقد و بررسي سلسله مراتبي بودن نیازهاي انسان در نظريۀ مازلو؛ با رويكردي بر آيات قرآن كریم»، پژوهش‌هاي علم و دين، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، سال 4، شمارۀ 2، پاييز و زمستان 1392ش.
• مزیدی، محمد و خدمتیان، محمد، «الگوی تربیت جنسی با تکیه بر دیدگاه‌های اندیشمندان مسلمان»، دوفصلنامۀ تربیت اسلامی، سال 12، شمارۀ 25، پاییز و زمستان 1396ش.
• نصرتی، فاطمه و دیگران، «اثربخشی آموزش خود نظارتی با رویکرد مراقبۀ اسلامی برخویشتن‌داری دانشجویان دختر دانشگاه تهران»، مجلۀ پژوهش در دین و سلامت، دورۀ 6، شمارۀ 2، سال 1399ش.
• هاشمی، ریحانه و هاشمی‌زاده، سیدمحمدحسن، «مهارت‌های مهار غریزۀ جنسی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 31 مرداد 1393ش.