زن در دوره هخامنشیان
زنان در دورۀ هخامنشیان؛ جایگاه اجتماعی، خانوادگی و اقتصادی زنان در دورۀ هخامنشیان.
زنان در دورۀ هخامنشیان، سبک زندگی متناسب با زمان خود را داشته‌اند؛ حیا، عفاف و پای‌بندی به اصول خانواده و حریم‌های اجتماعی، بخشی مهم از سبک زندگی زنان در دورۀ هخامنشیان بوده است. آنها در امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز مشارکت داشتند و در کنار فرزندپروری و خانه‌داری، به امور مختلف دیگری از کارگری ساده تا فرماندهی ناوگان جنگی اشتغال داشتند. در عین حال زنان با مشکلاتی فرهنگی و حقوقی نیز مواجه بوده‌اند.
جایگاه زن در آموزه‌های مذهبی هخامنشیان
حیات اجتماعی و سیاسی زن، همواره تحت تأثیر باورهای دینی بوده است. در دورۀ هخامنشیان، مردم با الهام از اندیشه‌ها و باورهای دینی نیاکان خود، برای زن ارزشی الهی قائل بوده و باور به ایزدبانوانی همچون آناهیتا، نشانۀ ارزش زن و جایگاه والای او در آن دوران است.[۱] همچنین در آموزه‌های دینی اوستایی، کوچک شمردن زنان، کرداری زشت و از روی نادانی بوده و از گناهان بزرگ شمرده می‌شد.[۲]
جایگاه حقوقی و سیاسی زنان در دورۀ هخامنشیان
زنانِ پادشاهان هخامنشی، نقشی برجسته در امور سیاسی داشته و در منابع یونانی از آنها به‌عنوان افرادی مداخله‌گر و فتنه‌جو یاد شده است که مدام در حال توطئه‌چینی و نیرنگ بودند.[۳] براساس اسناد ایرانی اما زنان درباری بسیار قدرتمند، جنگجو و دوست‌دار ایران بوده‌اند.[۴] همچنین، در دورۀ هخامنشیان، زنان دارای شخصیت حقوقی مستقل و اموال شخصی بوده‌اند.[۵] در برخی منابع یونانی، به اموال و املاک زیاد زنان درباری ایران اشاره شده که آزادانه توسط خود آنها اداره می‌شده است.[۶]
جایگاه اجتماعی زنان در دورۀ هخامنشیان
کارشناسان معتقدند که در روزگار هخامنشیان، زنان عادی و طبقات پایین جامعه از آزادی‌های بیشتری نسبت به زنان طبقۀ اشراف برخودار بودند. آنها با آزادی در جامعه رفت‌وآمد کرده و با توجه به مهارت‌ها و استعدادهای خود، جذب فعالیت‌های اقتصادی دلخواه خود شده و در انتخاب همسر نیز آزاد بودند؛ اما زنان درباری اجازۀ رفت‌وآمد آزادانه در میان مردم و حق انتخاب همسر به سلیقۀ خود را نداشتند.[۷] بر اساس یافته‌های برخی پژوهشگران، با اجرای قوانین کوروش، زن از منزلت اجتماعی و ثبات جایگاه برخوردار بود و آوازۀ آن به دیگر اقوام در سراسر جهان رسیده بود. در آن دوره، انتقال سلطنت از پادشاه به دختر، موضوعی شناخته‌شده و پذیرفته‌شده بود. همچنین زنان دارای مشاغل مختلفی بودند و هنگام بارداری از حقوق مضاعف و پاداش فرزندآوری برخوردار می‌شدند. حتی قوانین دینی اجازه می‌داد که زنان به بالاترین مقام مذهبی یعنی «زوت» برسند.[۸]
ازدواج زنان در دورۀ هخامنشیان
قرارداد ازدواج، در دورۀ هخامنشیان، به‌صورت معمول بین شوهر و خانوادۀ عروس منعقد شده و با شرح تعهد شوهر به زن آغاز می‌شد. پس از موافقت خانوادۀ عروس، برخی تعهدات و شرایطی که مدنظر خواستگار بوده، قید شده و در نهایت هدایایی به عروس و خانوادۀ او داده می‌شد. در آن روزگار، بازۀ سنی مشخصی برای ازدواج وجود نداشته و دختر و پسر با رسیدن به بلوغ، می‌توانستند ازدواج کنند. در دورۀ هخامنشیان، عموم دختران در انتخاب شوهر آزادی عمل داشته، دیدن چهرۀ زن به‌منظور پسندیده شدن جایز بوده و دادن جهیزیه برای دختران مرسوم بوده است. در مقابل، زنان درباری، منتقل‌کنندگان خون و وارثین «فَره» پادشاهی بوده و سلطنت هر مردی، تنها از طریق ازدواج او با یکی از شاه‌دخت‌های اصیل پارسی صورت می‌گرفت، بنابراین آنها گاهی با ازدواج‌های دستوری و متفاوتی مواجه بودند.[۹]
همچنین، در صورت خیانت زن به شوهر، مرد حق داشت تا همسر خود را کشته و در صورت ازدواج مجدد مرد، زن حق داشت مبلغ معینی را از همسر خود مطالبه کرده یا به خانۀ پدری خود بازگردد.[۱۰]
اشتغال زنان در دورۀ هخامنشیان
بر اساس برخی گزارش‌های تاریخی، در دورۀ هخامنشیان، زنان همانند مردان دارای اشتغال بودند و در مواردی مانند کشاورزی و سنگ‌سابی، کارهای سخت‌تر توسط زنان انجام می‌شد. برخی مورخان معتقدند که به احتمال زیاد، صیقل نهایی نقش برجسته‌های سنگی کار زن‌ها بوده است. همچنین، زنان پس از زایمان، به‌مدت 6 ماه مرخصی با حقوق داشته و علاوه بر آن، پاداش تولد فرزند نیز به آنها داده می‌شد و پاداش تولد نوزاد پسر بیشتر از دختر بوده است. کارهایی همچون خیاطی نیز بیشتر توسط زنان انجام می‌شد. در کارگاه‌های درباری نیز همواره سرپرستی و مدیریت با زنان بوده است.[۱۱]
نقش و جایگاه خانوادگی زنان در دورۀ هخامنشیان
زنان در دورۀ هخامنشیان، علاقۀ بسیاری به فرزند و خانواده داشته و تنها در بند مسائل شخصی خود نبودند.[۱۲] در آن دوران، مقایسۀ شمار نوزادان پسر و دختر حکایت از آن دارد که نوزادان دختر، کشته نمی‌شدند و در برخی تصاویر برجای‌مانده از آن دوران، اهمیت جایگاه فرزند دختر همانند پسر نشان داده شده است.[۱۳] همچنین به‌ازای هر فرزندی که به دنیا می‌آمد، جیرۀ مازادی به مادر او تعلق می‌گرفت.[۱۴] در فضای خانوادگی و عمومی، احترام به مادر به‌صورت کامل توسط ایرانیان اجرایی شده و حتی پادشاهان بزرگ نیز هنگام غذا خوردن و حضور بر سر سفره، زیردست مادران خود می‌نشستند.[۱۵]
حریم زنان ایرانی در دورۀ هخامنشیان
در آثار هنری عمومی دورۀ هخامنشیان، تصویر زن دیده نمی‌شود. کارشناسان، علت این امر را احترام به زنان دانسته و معتقدند که مردان به‌دلیل احترام به همسر، مادر و دختران خود، حتی حاضر نبودند تا کسی تصویر آنها را در نقوش ثبت‌شده ببیند.[۱۶] این در حالی است که در برخی منابع یونانی، گاهی موضوعات نادرستی دربارۀ زندگی زنان در ایران باستان ارائه کرده‌اند؛ آنها، سفرهای شاهدخت‌ها و شاه‌بانوان دودمان سلطنتی با ارابه‌های پوشیده که به‌منظور آسایش و امنیت بیشتر زنان بودند را نشانه‌ای از سختگیری مردان ایرانی نسبت به زنان خود و گرفتن آزادی آنها می‌دانستند.[۱۷] علاوه بر آن، پادشاهان ایرانی، دوست نداشتند تا همسران خود را در مجالس میگساری‌ها و رفتارهای مستانه ببینند؛ این مراسم‌ها، همواره بدون حضور همسران پادشاهان برگزار می‌شد.[۱۸]
پوشش زنان در دورۀ هخامنشیان
برخی کارشناسان، اولین حضور چادر در پوشش زنان ایران را مربوط به دورۀ هخامنشیان دانسته‌اند. این پوشش توسط زنان بلندپایه و درباری استفاده می‌شد. همچنین، زنان درباری از نقاب برای حضور در فضاهای عمومی استفاده می‌کردند. زنان، همچنین از پیراهن‌های بلند و ساده یا گاهی چین‌دار و آستین کوتاه نیز استفاده می‌کردند. برخی از زنان، چادری مستطیل‌شکل را بر روی تمامی لباس‌های خود انداخته و در زیر آن، پیراهن و یک دامن بلند در زیر آن یا پیراهنی به بلندی مچ پای خود می‌پوشیدند.[۱۹] زنان دورۀ هخامنشیان، برخلاف یونانیان، به برهنگی و تن‌نمایی علاقه‌ای نداشته و آن را زشت و ناروا می‌دانستند. به‌همین دلیل، آنها همواره جامه‌هایی بلند، گشاد و چین‌دار بر تن کرده و برجستگی‌های طبیعی اندام خود را نیز در لباس پنهان می‌کردند. همچنین، پوشیدن جامه‌های رنگارنگ و گلدار در آن روزگار رایج بوده و برخی از زنان، لباس‌های خود را با نقش‌ونگارهای هنری آراسته می‌کردند.[۲۰]
زنان نامدار در دورۀ هخامنشیان
از جمله زنان قدرتمند و تأثیرگذار بر تاریخ ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ماندان: یا «ماندانا»، دختر «آژی دهاک» آخرین پادشاه مادها و مادر کوروش هخامنشی است. کارشناسان، ماندانا را در تربیت و نیز انتقال قدرت به کوروش بسیار تأثیرگذار می‌دانند. او، نخستین مدرسۀ جمعی را بنا کرده، دروس مرتبط با حقوق و قانون، سوارکاری، تیراندازی و نبرد را در آن تعلیم داده و به فرزند خود نیز آموخت که پایه و اساس ظلم را ویران کند.
- کاساندان: تنها همسر کوروش. او پس از پادشاه، نخستین فرد قدرتمند و سیاستمدار دربار هخامنشیان به‌شمار می‌رفت. کاساندان، پنج فرزند به‌نام‌های «کمبوجیه»، «بردیا»، «آتوسا»، «رکسانه» و «آرتیستونه» داشت که تمامی آنها در سرنوشت ایران تأثیرگذار بودند.
- آتوسا: دختر کوروش، همسر داریوش اول و مادر خشایارشا بود. آتوسا را بانویی زیبا، شاعر و ادیب معرفی کرده‌اند که به نوجوانان، ادبیات پارسی را تعلیم می‌داده است. او، به‌دلیل خرد و اندیشۀ نیکوی خود، همواره در مسائل مملکتی، مشاور پادشاه بوده و چندین نبرد بزرگ را به‌صورت شخصی فرماندهی کرده یا با نقشه‌های جنگی خود پیش برده است.
- آرتمیس: نخستین و تنها بانوی دریاسالار جهان که فرمان دریاسالاری خود را از خشایارشا دریافت کرد. او که همیشه مورد ستایش دوست و دشمن بود، در جنگ‌های بین ایران و یونان شرکت کرده و فرماندهی چندین کشتی جنگی را بر عهده داشت.[۲۱]
پانویس
- ↑ افخمی و دیگران، «مطالعۀ جایگاه زن در دورۀ هخامنشی و آشوری بر اساس شواهد باستان‌شناسی»، 1397ش، ص528.
- ↑ «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ ویسهوفر، ایران باستان، 1377ش، ص12.
- ↑ بروسیوس، زنان هخامنشی، 1381ش، ص22.
- ↑ «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ بروسیوس، زنان هخامنشی، 1381ش، ص165-236.
- ↑ «زنان دربار هخامنشی: از آتوسا دختر کوروش تا همسران دیگر داریوش+عکس»، وب‌سایت سیمرغ.
- ↑ «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «زنان دربار هخامنشی: از آتوسا دختر کوروش تا همسران دیگر داریوش+عکس»، وب‌سایت سیمرغ.
- ↑ احمد آزاد، کوروش کبیر ذوالقرنین، 1380ش، ص101.
- ↑ «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ بروسیوس، زنان هخامنشی، 1381ش، ص130.
- ↑ افخمی و دیگران، «مطالعۀ جایگاه زن در دورۀ هخمانشی و آشوری براساس شواهد باستان شناسی»، 1397ش، ص540.
- ↑ «جایگاه زنان در دورۀ هخامنشیان»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ بریان، امپراتوری هخامنشیان، 1385ش، ج1، ص440.
- ↑ بریان، امپراتوری هخامنشیان، 1385ش، ج1، ص430.
- ↑ «پوشش زنان در دوران هخامنشیان چگونه بود؟»، وب‌سایت بیتوته.
- ↑ ضیاء‌پور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، 1343ش، ص32-79؛
پوربهمن، پوشاک در ایران باستان، 1386ش، ص56-87. - ↑ «شگفتی‌های 6 زن قدرتمند ایرانی+ تصاویر»، خبرگزاری تسنیم.
منابع
- احمد آزاد، ابوالکلام، کوروش کبیر ذوالقرنین، ترجمۀ ابراهیم باستانی پاریزی، تهران، علم، 1380ش.
- افخمی، بهروز و دیگران، «مطالعۀ جایگاه زن در دورۀ هخامنشی و آشوری براساس شواهد باستان‌شناسی»، نشریۀ زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 10، شمارۀ 4، 1397ش.
- بروسیوس، ماریا، زنان هخامنشی، ترجمۀ هایده مشایخی، تهران، هرمس، 1381ش.
- بریان، پی یر، امپراتوری هخامنشیان، به ترجمۀ ناهید فروغان، تهران، فروزان روز، 1385ش.
- پوربهمن، فریدون، پوشاک در ایران باستان، تهران، امیرکبیر، 1386ش.
- «پوشش زنان در دوران هخامنشیان چگونه بود؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 17 خرداد 1402ش.
- «جایگاه زنان در دورۀ هخامنشیان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 15 بهمن 1399ش.
- «حقوق زنان در دورۀ هخامنشیان»، وب‌سایت بیتوته تاریخ بازدید: 17 خرداد 1402ش.
- «زنان دربار هخامنشی: از آتوسا دختر کوروش تا همسران دیگر داریوش+ عکس»، وب‌سایت سیمرغ، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1401ش.
- «شگفتی‌های 6 زن قدرتمند ایرانی+ تصاویر»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1396ش.
- ضیاء‌پور، جلیل، پوشاک باستانی ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا پایان شاهنشاهی ساسانیان، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1343ش.
- ویسهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، ققنوس، چ10، 1377ش.