سنتور
سنتور؛ از قدیمی‌ترین و کامل‌ترین سازهای زهی ـ کوبه‌ای ایرانی.
سنتور، سازی زهی، سیمی، رشته‌ای، کهن[۱] و کامل است که به‌شکل ذوزنقه بوده و سیم‌هایی بر روی آن کشیده‌اند. این ابزار موسیقی، به‌وسیلۀ دو مضراب یا زخمۀ چوبی و نازک نواخته می‌شود.[۲] نوازندۀ سنتور را «سنتورزن» می‌خوانند.[۳]
واژه‌شناسی
واژه سنتور، که از زبان آرامی گرفته شده، در فارسی کهن به میانه، کینور یا کَنّار[۴] و در عربی نیز به «السنطور» معروف است.[۵] گاهی، در زبان‌های فارسی، ترکی و عربی، این واژه را با حروف «صاد» و «طا» نیز نوشته‌اند.[۶] پژوهشگران، دلیل نام‌گذاری سنتور را مشابهت شکل ظاهری این ابزار موسیقی به کِشتی و تور ماهیگیری و نیز نزدیکی صدای آن به برخورد امواج با صخره‌ها دانسته‌اند. گروهی، نام این ساز را به «شاهان‌تور» می‌شناسند.[۷]
پیشینه
تصاویر و سنگ‌تراشه‌هایی از دوران آشوریان و بابلیان (669 پیش از میلاد) بر جای مانده که در آن تصویرِ ابزاری به‌شکل ذوزنقه همانند سنتور به چشم می‌خورد. هرچند، تاریخ دقیق اختراع این ساز مشخص نیست، اما شواهد نشان می‌دهند که ایرانیان پیش از اسلام با این ساز آشنا بوده و آن را «کونار» می‌خواندند.[۸]
همچنین، اختراع سنتور در برخی از منابع کهن به زکریای رازی[۹] یا ابونصر فارابی[۱۰] نسبت داده شده است. برخی، از سازی کهن به نام «یاتوقان» سخن گفته‌اند که شباهت‌هایی به سنتور امروزی دارد. منابع بسیاری نیز به استفاده از این ساز در نواحی شرقی و دربار غزنویان اشاره کرده‌اند.[۱۱] سنتور، در طول تاریخ، بیشتر به‌عنوان سازی مجلسی در نظر گرفته شده است. پس از بنیان مدرسۀ دارالفنون، استقبال از این ساز کهن، به‌دلیل ورود سازهای غربی، بسیار کم‌رنگ شد. برخی از سنتورزنان، در آن دوران، تلاش می‌کردند تا با ساز پیانو، صدای سنتور را تقلید کنند.[۱۲] بسیاری از کارشناسان، رونق دوبارۀ این ساز اصیل و ایرانی را مدیون برنامۀ گل‌ها در رادیو ایران می‌دانند. در آن زمان، بسیاری از نوازندگان مشهور سنتور، از جمله رضا ورزنده، به این برنامه دعوت شده و به اجرای آثار موسیقی سنتی و سنتور می‌پرداختند.[۱۳]
ساختمان
سنتور، ابزاری به‌شکل ذوزنقه و از جنس چوب است. بلندترین ضلع آن در حدود 70 تا 100 سانتی‌متر و کوتاه‌ترین آن بین 30 تا 40 سانتی‌متر طول دارد. دو ضلع کناری سنتور در حدود 35 تا 40 سانتی‌متر و ارتفاع جعبۀ طنینی سنتور نیز بین 5 تا 10 سانتی‌متر است.[۱۴]
جعبۀ سنتور توخالی بوده و روی آن، در دو ردیف (سمت چپ و راست جعبه)، قطعات چوبی به نام خَرَک قرار گرفته‌اند. از روی هر خرک، 4 رشته سیم هم‌کوک عبور می‌کنند که هر کدام به گوشی معینی پیچیده می‌شوند.[۱۵] سنتور در مجموع، هفتاد و دو سیم دارد که به کوک‌شدن نیاز دارند. ضربه‌های مداوم مضراب‌ها و نیز تأثیر رطوبت و حرارت بر روی چوب و سیم‌ها، از جمله عوامل ناکوک شدن سیم‌های سنتور هستند.[۱۶]
گوشی‌های سنتور، از جنس آلیاژ مس یا آهن و در برخی موارد از جنس نقره تهیه می‌شوند. سوراخ‌های تعبیه‌شده روی سنتور نیز برای ایجاد ارتباط هوای درون و بیرون از سنتور بوده و صدا را رساتر می‌کنند.[۱۷]
سیم‌های سنتور به دو گروه تقسیم می‌شوند: زرد و سفید. سیم‌های زرد که روی خرک‌های سمت راست تعبیه شده‌اند، برای ایجاد صدای بم و سیم‌های سفید که روی خرک‌های سمت چپ قرار گرفته‌اند، برای تولید صداهای زیر استفاده می‌شوند. هر سنتور دارای 9 خرک است که این تعداد در گذشته 12 عدد بوده است.[۱۸]
مضراب‌های این ابزار موسیقی نیز از جنس چوب بوده و دارای طولی در حدود 20 سانتی‌متر هستند.[۱۹] هر مضراب از چهار قسمت عمده تشکیل شده که شامل سر مضراب، ساقه، حلقه و دم هستند. در گذشته، مضراب‌ها بدون نمد بودند اما امروزه، به آنها نمد می‌چسبانند تا صدای لطیف‌تری به سنتور بدهد.[۲۰]
بخشی از ساز که سیم‌ها پس از سیم‌گیر و گوشی‌ها روی آن قرار می‌گیرند «شیطانک» نام دارند.[۲۱]
انواع
استفاده از سنتور سُل‌کوک یا سنتوری که دارای 9 خرک باشد، در ایران بسیار رایج است. این سنتور در نوازندگی‌های گروهی و ارکستر نیز نسبت به سایر انواع آن مناسب‌تر است.[۲۲] سنتوری که دارای 10 خرک است، نسبت به سنتور 9 خرک تکامل‌یافته‌تر بوده اما برای استفاده در نوازندگی‌های گروهی، به‌ویژه در ارکستر دارای نواقصی است.[۲۳]
از دیگر انواع سنتور نیز می‌توان به سنتور کروماتیک (سنتور 7 خرک)، سنتور باس (برای نواختن صدای بم) و سنتور 11 خرک (سنتور چپ‌کوک) اشاره کرد.[۲۴]
سنتور در میان اقوام ایرانی
در مناطق شمالی ایران، مانند کتول در مازندران، نوعی موسیقی معروف به موسیقی گودار وجود دارد که از قدمتی بسیار برخودار است. در این موسیقی، از سنتور در کنار تنبک، تار و سرنا استفاده می‌شود. این سبک موسیقی، از انواع موسیقی‌های شاد و بانشاط شمالی است که در ادبیات این منطقه نیز وارد شده است؛ برای مثال، شیخ محمدعلی بیّنات، در وصف این موسیقی گفته است:[۲۵]
| ز تار و تنبک و سنتور و سرنا | فکنده آتشی بر پیر و برنا |
در تهران، همزمان با اواخر دورۀ قاجار، نوعی موسیقی به نام موسیقی مطربی رواج داشت که خود دارای شاخه‌های مختلفی است. مطربان، از برخی ابزارهای موسیقی همچون تار، سه‌تار، کمانچه و سنتور استفاده می‌کردند. در کنار این نوازندگی، گاهی ترانه‌هایی نیز با مضامین انتقادی و اجتماعی خوانده می‌شدند.[۲۶]
مکاتب سنتورنوازی در ایران
برخی از موسیقی‌دانان، از جمله کیومرث پیرَگلو، به‌معرفی مکاتب سنتورنوازی در ایران از قاجاریه تا زمان کنونی پرداخته‌اند. آنها، در مجموع، دو مکتب قدیم (قاجار) و جدید را برای این سازِ موسیقی معرفی کرده و تفاوت آنها را در نُت، آموزش و آهنگسازی دانسته‌اند. پژوهشگران، مکاتب و گروه‌های دیگری را نیز معرفی کرده‌اند که از دو مکتب اصلی مذکور تأثیر پذیرفته‌اند. یک مکتب که به‌صورت منفرد معرفی شده، در عین تأثیرپذیری از یکی از دو مکتب قدیم و جدید، روش شخصی خود را در نوازندگی سنتور در پیش گرفته و خود را از دو مکتب مذکور، متمایز کرده است. دو گروه دیگر از سنتورزنان نیز معرفی شده‌اند که به سنت‌گرایان سده بیستم و مدرنیست‌های سده بیستم معروف بوده و متأثر از مکتب قدیم سنتورنوازی هستند.[۲۷]
سنتور در سایر ملل
سنتور به‌عنوان سازی کهن و ایرانی، به کشورهای دیگر نیز راه یافته است. برای مثال، در چین سنتور را «یان_کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در آمریکا به «زیتر» معروف است. این ساز، در کشورهای دیگر با ساز ایرانی سنتور، تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارد.[۲۸]
نوازندگان مشهور
از قدیمی‌ترین اساتید سنتورزن می‌توان به محمدحسن خان (معروف به سنتورخان در عهد محمدشاه قاجار) اشاره کرد. شاگرد او، محمدصادق خان (مشهور به سرورالملوک) نیز از نوازندگان به‌نام در عهد ناصری (ناصرالدین‌شاه قاجار) بوده است. میرزا حبیب سماع، مهدی ناظمی (ماهرترین سازندۀ سنتور)،[۲۹] حاج محمدکریم خان، خاچیک، مارکار، کریم سرخوش،[۳۰] رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار و اردوان کامکار[۳۱] نیز از دیگر نوازندگان مشهور این ساز موسیقی هستند. همچنین، ارفع اطرایی به‌عنوان اولین بانوی مدرس سنتور در ایران و مؤلف آثاری بسیاری همچون بوی جوی مولیان، فرهنگ لغات موسیقی ایرانی و سنتور و ناظمی در این زمینه شناخته شده هستند.[۳۲]
پانویس
- ↑ حدادی، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایران، ۱۳۷۶ش، ص۳۲۵.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه سنتور، وبسایت واژه‌یاب؛ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه سنتور، وبسایت واژه‌یاب.
- ↑ ستایشگر، واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین، ج2، ۱۳۷۵ش، ج2، ص62.
- ↑ متون پهلوی، گردآوری جاماسب ـ آسانا، ۱۳۷۱ش، ص73؛
کریستن‌سن، ایران در زمان ساسانیان، ۱۳۴۵ش، ص۵۰۶. - ↑ محفوظ، حمعجم الموسیقی العربیة، ۱۳۸۴ق، ص۳۶.
- ↑ وجدانی، فرهنگ موسیقی ایرانی، ۱۳۷۶ش، ص416.
- ↑ نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، ۱۳۶۹-۱۳۷۱ش، ج2، ص400.
- ↑ «معرفی کامل سنتور و انواع این ساز ایرانی»، وبسایت نمناک.
- ↑ آثاری، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، ۱۳۸۱ش، ص۵۵۹.
- ↑ حسنی، تاریخ موسیقی، ۱۳۳۶ش، ج1، ص26.
- ↑ دورینگ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ۱۳۸۳ش، ص۸۴-۸۵.
- ↑ درویشی، دربارۀ هنر و ادبیات (گفت‌وگو)، ۱۳۷۳ش، ص۶۰.
- ↑ نصیری‌فر، گل‌های جاویدان و گل‌های رنگارنگ، ۱۳۷۳ش، ج1، ص35 و 37.
- ↑ ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۴۰۹.
- ↑ منصوری، سازشناسی، ۱۳۵۵ش، ص۳۱.
- ↑ آثاری، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، ۱۳۸۱ش، ص۵61.
- ↑ نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، ۱۳۶۹-۱۳۷۱ش، ج2، ص401.
- ↑ وجدانی، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، ۱۳۸۶ش، ج1، ص599.
- ↑ ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۴10؛
وجدانی، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، ۱۳۸۶ش، ج1، ص599. - ↑ «معرفی کامل سنتور و انواع این ساز ایرانی»، وبسایت نمناک.
- ↑ ملاح، فرهنگ سازها، ۱۳۷۶ش، ص۴10.
- ↑ آثاری، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، ۱۳۸۱ش، ص۵60.
- ↑ آثاری، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، ۱۳۸۱ش، ص۵61.
- ↑ آثاری، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، ۱۳۸۱ش، ص۵61.
- ↑ جاوید، آشنایی با موسیقی نواحی ایران، ۱۳۸۶ش، ص164.
- ↑ جاوید، آشنایی با موسیقی نواحی ایران، ۱۳۸۶ش، ص19.
- ↑ «روایت مکتوب از مکاتب سنتورنوازی ایران»، وبسایت نیوزین، تاریخ بازدید: 27 مرداد 1401ش.
- ↑ «معرفی کامل سنتور و انواع این ساز ایرانی»، وبسایت نمناک.
- ↑ آثاری، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، ۱۳۸۱ش، ص۵61-564.
- ↑ نصیری‌فر، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، ۱۳۶۹-۱۳۷۱ش، ج2، ص325.
- ↑ «معرفی کامل سنتور و انواع این ساز ایرانی»، وبسایت نمناک.
- ↑ «معروف‌ترین اساتید و نوازندگان سنتور، از قاجار تا به امروز»، وبسایت پژوهشکده سنتور.
منابع
- آثاری، مهدی، هویت موسیقی ملی ایران و سازها از آغاز تا امروز، تهران، دهخدا، ۱۳۸۱ش.
- جاوید، هوشنگ، آشنایی با موسیقی نواحی ایران، تهران، سوره مهر، ۱۳۸۶ش.
- حدادی، نصرت‌الله، فرهنگ‌نامۀ موسیقی ایران، تهران، توتیا، ۱۳۷۶ش.
- حسنی، سعدی، تاریخ موسیقی، تهران، صفی علیشاه، ۱۳۳۶ش.
- درویشی، محمدرضا، دربارۀ هنر و ادبیات (گفت‌وگو)، به‌تحقیق ناصر حریری، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۳ش.
- دورینگ، ژ، سنت و تحول در موسیقی ایرانی، ترجمۀ سودابه فضائلی، تهران، توس، ۱۳۸۳ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1401ش.
- «روایت مکتوب از مکاتب سنتورنوازی ایران»، وبسایت نیوزین، تاریخ بازدید: 27 مرداد 1401ش.
- ستایشگر، مهدی، واژه‌نامۀ موسیقی ایران‌زمین، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۵ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1401ش.
- کریستن‌سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ غلامرضا رشید یاسمی، تهران، صدای معاصر، ۱۳۴۵ش.
- متون پهلوی، گردآوری جاماسب ـ آسانا، ترجمۀ سعید عریان، تهران، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش.
- محفوظ، حسینعلی، معجم الموسیقی العربیة، بغداد، بی‌نا، ۱۳۸۴ق.
- «معرفی کامل سنتور و انواع این ساز ایرانی»، وبسایت نمناک، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1401ش.
- «معروف‌ترین اساتید و نوازندگان سنتور، از قاجار تا به امروز»، وبسایت پژوهشکده سنتور، تاریخ بازدید: 26 مرداد 1401ش.
- ملاح، حسینعلی، فرهنگ سازها، تهران، کتابسرا، ۱۳۷۶ش.
- منصوری، پرویز، سازشناسی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵ش.
- نصیری‌فر، حبیب‌الله، گل‌های جاویدان و گل‌های رنگارنگ، تهران، نگاه، ۱۳۷۳ش.
- نصیری‌فر، حبیب‌الله، مردان موسیقی سنتی و نوین ایران، تهران، راد، ۱۳۶۹-۱۳۷۱ش.
- وجدانی، بهروز، فرهنگ جامع موسیقی ایرانی، تهران، گندمان، ۱۳۸۶ش.
- وجدانی، بهروز، فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۶ش.