کمانچه

پرونده:کمانچه.jpg

کمانچه، از سازهای موسیقی اصیل ایرانی.

کمانچه، از سازهای اصیل ایرانی با قدمت بسیار بوده و در موسیقی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. کهن‌ترین گونۀ کمانچه، غیژک / قیچک است که ایرانیان پیش از دوران اسلامی، آن را به‌کار می‌گرفتند و امروزه نیز در سیستان و بلوچستان ایران و برخی مناطق شمال افغانستان، پرکاربرد است. ویولن، نسخه پیشرفته کمانچه به‌شمار می‌رود. مهارت ساختن و نواختن ساز كمانچه در فهرست میراث فرهنگی ناملموس جهان به ثبت رسیده است.

معرفی

کمانچه، ساز مشهور ایرانی، دارای سه یا چهار سیم و کاسه‌ای کوچک بوده و با کمانه نواخته می‌شود. برخی، کاسة کمانچه را از پوست جوز هندی می‌سازند و با پوست حیوانات می‌پوشانند. کمانچه در نقاط دیگری مانند مصر نیز کاملا مورد توجه است، ولی عموم صاحب‌نظران مصری و عرب، این ساز را ایرانی می‌دانند. گونۀ بزرگ‌تر کمانچه با نام غیژک / قیچک در موسیقی سنتی افغانستان بسیار رایج است. در هند پایة کمانچه را از چوب یا عاج استولی و در غرب از آهن می‌سازند. کمانچه‌ها در مصر دارای دو سیم است. نخستین نشانه‌های تاریخی کمانچه درسدة چهارم هجری در کتاب الکبیر اثر ابونصر فارابی دیده شده‌ است؛ وی در این کتاب از کمانچه با نام عربی رباب یاد کرده است. کمانچه از سازهای اصلی موسیقی ایران در دوران صفویه و قاجاریه به‌شمار می‌آمد. در دورة صفویه وسیله‌ای که با آن کمانچه را می‌نواختند کمان نامیده می‌شد که پس از ورود ویولون به ایران به‌نام فرانسوی آرشه تغییر پیدا کرد. در یکی از نقاشی‌های عمارت هشت بهشت اصفهان که از دورة صفویه به‌جا مانده است تصویر بانویی در حال نواختن کمانچه به‌چشم می‌خورد.

پرونده:اجزای-کمانچه.jpg

تصویری از اجزای کمانچه

ساختار کمانچه

ساخت کلی کمانچه از فلز، استخوان، پوست و چوب است. طول آن از پایة فلزی تا قسمت بالای سرپنجه 75 تا 80 سانتی‌متر است. اجزای کمانچه عبارت‌اند از: کاسة طنینی از جنس چوب، پوست کاسه از جنس پوست آهو، بره و بز یا ماهی، خرک از جنس استخوان یا چوب، 4 سیم، دسته از چوب گردو، سرپنجه از جنس چوب، چهار عدد گوشی به‌شکل زوج، شیطانک، سیم‌گیر از جنس فلز یا چوب، پایه و آرشه از جنس چوب با کمی انحنا.

نواختن کمانچه

نوع نواختن کمانچه متفاوت است و این تفاوت در حالت اجرا، نشستن و نواختن نوازنده دیده می‌شود. در گذشته نوازنده بر روی زمین مانند حالت تشهد در نماز می‌نشست و کمانچه را عمود و صاف نزدیک زانوی چپ قرار می‌داد و شروع به نواختن می‌کرد و برای استفاده از سیم‌های مختلف، ساز را روی پایه می‌چرخاند؛ اما امروزه نوازنده بر روی صندلی می‌نشیند، ساز را یا روی پای چپ و یا بین دو پا به‌حالت کج می‌گیرد و برای استفاده از سیم‌های مختلف، زاویة دست راست خود را تغییر می‌دهد. متداول‌ترین کوک کمانچه آن است که سیم‌های اول و دوم نسبت به‌هم فاصلة چهارم یا پنجم دارند و سیم سوم یک اکتاو بم‌تر از سیم اول، و سیم چهارم یک اکتاو بم‌تر از سیم دوم است. امروزه کمانچه مانند ویلن کوک و انگشت‌گذاری می‌شود.

سازندگان و نوازندگان کمانچه

با ورود ویولن، اگرچه توجه نوازندگان ایرانی به کمانچه کمتر شد، اما این ساز همچنان در موسیقی ایرانی، زنده است و علاقمندان خاص خود را دارد. ابراهیم قنبری‌مهر (1307-1401ش) و قدرت‌الله کردی (متولد 1330ش) از سازندگان نامدار کمانچه در دورۀ معاصر هستند. همچنین در ادامه راه نوازندگان معروف دوره‌های صفویه و قاجاریه که وصف آنها در آثار مستشرقان نیز آمده است، در دورۀ معاصر نیز نوازندگانی مانند رضاخان باربد، علی‌اصغر بهاری، محمد مقدمی، علی‌اکبر شکارچی، مهدی آذر سینا، هادی منتظری، درویش‌رضا منظمی، داوود گنجه‌ای و محمد مقدسی، کمانچه می‌نوازند.

انواع کمانچه در ایران

کمانچه در ایران به‌دلیل تنوع اقوام ایرانی، متنوع است؛ برای مثال، کمانچه از سازهای اصلی قوم ترکمن به‌حساب می‌آید وکمانچة ترکمن کوچک‌ترین کمانچة ایرانی محسوب می‌شود. کاسة کمانچة ترکمن کوچک‌تر و در ساخت آن از پوست نوعی سگ‌ماهی استفاده شده است. کمانچة آذری با کاسه‌‌ای بزرگ‌تر و سیم‌های فنری ساخته می‌شود، دستة این نوع کمانچه کوتاه‌، یک‌تکه و از جنس چوب گردو است و پوست ضخیمی بر روی آن کشیده می‌شود. این تفاوت‌های ساختاری موجب شده تا صدای آن ‌به‌نسبت کمانچه‌های دیگر بم‌تر شود. کمانچة لری که تال هم نام دارد، در دو شکل ساخته می‌شود یک نوع آن دارای کاسة پشت بسته و مدور و نوع دیگر آن کاسة پشت باز و مخروطی شکل است. گونه‌ای از کمانچه که غیژک نامیده می‌شود، در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان بیشتر رواج دارد و گاه این ساز را برای معالجة امراض، می‌نوازند. در افغانستان نیز از قیچک در مجالس عروسی و مراسم‌های شادی استفاده می‌کنند. امروزه استفاده از کمانچه در ایران کاهش یافته و ویولن به‌عنوان کمانچة فرنگی، جای آن را گرفته است.

ثبت جهانی

مهارت ساختن و نواختن ساز كمانچه، در كمیتة بین‌المللی یونسكو برای پاسداری از میراث‌ فرهنگی ناملموس در 1396ش به‌ثبت جهانی رسیده است.

منابع

• «آشنایی با ساز کمانچه»، وب‌سایت فرهنگ‌سازان معاصر، تاریخ درج مطلب: 10 بهمن 1400ش.
• «آشنایی کامل با ساز قیچک یا غژک»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1401ش.
• «انواع کمانچه و خصوصیات آنها»، وب‌سایت شهرآوا، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• «تاریخچة ساز کمانچه»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ بازدید: 24 آبان 1402ش.
• حسن‌نیا، محسن، «موسیقی ایرانی، ویولن یا کمانچه»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1396ش.
• سارانی، پریوش، «آشنایی با ساز کمانچه میراث ناملموس ایران در یونسکو»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1400ش.
• «سرگذشت و پیشینة ساز کمانچه و کمانچه‌کشی»، خبرگزاری کار ایران، تاریخ درج مطلب: 28 فروردین 1398ش.
• سعیدی، علی‌رضا، «ابراهیم قنبری‌مهر هنرمند پیشکسوت سازسازی درگذشت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1401ش.
• «دیروز و امروز کمانچه»، وب‌سایت روزنامة خراسان، تاریخ بازدید: 24 آبان 1402ش.
• «روش کوک کمانچه در دستگاه‌های ایرانی»، وب‌سایت آموزشگاه موسیقی فردوس، تاریخ بازدید: 24 آبان 1402ش.
• رهبر، ایلناز و دیگران، «سازهای موسیقی دورة صفوی به روایت کمپفرو شاردن»، نشریة هنرهای زیبا، شمارة 41، 1389ش.
• «قدرت اللَّه کردی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1390ش.
• «کمانچه، نوای تاریخ و فرهنگ لرستان»، وب‌سایت ادارة کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان لرستان، تاریخ درج مطلب 17 اسفند 1399ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• منظمی، درویش‌رضا، «تاریخچة کمانچه»، نشریة هنرهای زیبا ، شمارة 12، 1381ش.
• «هنر ساختن و نواختن کمانچه (۱۳۹۶)»، کمسیون ملی یونسکو- ایران، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1396ش.