سن ازدواج

سن ازدواج، مجوز قانونی و شرعی ازدواج و تشکیل خانواده در سن خاص.

سن ازدواج، متاثر از عوامل مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و روانشناختی است. این سن در هر جامعه‌ای با توجه به شرایط خاص آن تعیین می‌شود. در ایران، میانگین سن ازدواج در حال حاضر برای زنان 26.5 سال و برای مردان 30.7 سال است. افزایش سن ازدواج، پیامدهای منفی مانند کاهش فرزندآوری، افزایش روابط نامشروع، تنهایی و مشکلات روانی را به دنبال دارد. راهکارهای متعددی برای کاهش سن ازدواج وجود دارد که از جملۀ آنها می‌توان به ترویج ازدواج آسان، تغییر نگرش‌ها و تسهیل شرایط ازدواج اشاره کرد.

مفهوم‌شناسی

سن ازدواج از منظر قانون، سنی است که در آن افراد به‌طور رسمی مجاز به تشکیل خانواده و ازدواج می‌شوند. این سن با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در قوانین هر کشور تعیین می‌شود.

در اسلام، سن بلوغ برای دختران 9 سال قمری و برای پسران 15 سال قمری مشخص شده است. با رسیدن به این سن و با رعایت شرایط دیگر مانند رشدیافتگی، افراد از نظر شرعی مجاز به ازدواج هستند. همچنین ازدواج قبل از این سن به شرایط خاصی از قبیل رعایت مصلحت طفل، ممنوعیت روابط زناشویی و اعمال حق فسخ نسبت به عقد، مشروط شده است.

از نظر اجتماعی، عوامل متعددی مانند شرایط اقتصادی، هنجارها و فرهنگ هر جامعه بر سن ازدواج تاثیرگذار هستند. در جوامع گذشته، ازدواج در سنین پایین‌تر رواج بیشتری داشته است، در حالی که با رواج زندگی ماشینی و مدرن‌ترشدن جوامع، تمایل به ازدواج در سنین بالاتر غالب شده است.

از دیدگاه روانشناسی، ازدواج، علاوه بر بلوغ جنسی، نیازمند بلوغ فکری،‌ اقتصادی و عاطفی است و افراد باید از نظر روانی برای پذیرش تعهدات و مسئولیت‌های زندگی مشترک آماده باشند.

تاریخچه سن ازدواج

در جهان

در جوامع اولیه، ازدواج اغلب در سنین پایین و با هدف افزایش نسل و افزایش قدرت اقتصادی انجام می‌شد. به‌عنوان مثال در برخي كشورهاي اروپايي مانند ايرلند، دختران در ده‌سالگي ازدواج مي‌كردند. خواستگاري دختربچه‌ها از همان كودكي نزد ساكنان استراليا رايج بود. پيش از ورود سفيدپوستان به اين منطقه، خواستگاري و ازدواج از هشت تا چهارده سالگي رخ مي‌داد. در آفريقا و كشورهايي چون ناميبيا و اوگاندا، دختران و پسران در آغاز جواني ازدواج مي‌كردند و تجرد در آنجا و همچنين نزد ساكنان آفريقاي جنوبي رايج نبود. در یونان و روم باستان، زنان در اواخر نوجوانی تا بیست‌سالگی ازدواج می‌کردند، در حالی که در برخی فرهنگ‌های دیگر، ازدواج در سنین پایین‌تری انجام می‌شد. در اروپای قرون وسطی، کلیسا نقش مهمی در تنظیم ازدواج داشت و سن قانونی را 12 سال برای زنان و 14 سال برای مردان تعیین کرد. با ورود به دوران مدرن، سن ازدواج به‌دلیل تغییرات در نگرش‌ها نسبت به استقلال و خودمختاری زنان و افزایش روابط آزاد، به‌تدریج افزایش یافت. امروزه، در برخی کشورها، مانند نیجر، سن قانونی ازدواج برای دختران 15 سال است، در حالی که در کشورهای دیگر، مانند ایالات متحده، 18 سال است.

در ایران

تاریخچه سن ازدواج در ایران فراز و نشیب‌های زیادی را طی کرده است. متون تاریخی و سفرنامه‌ها نشان می‌دهد که سن ازدواج در ایران قدیم و در میان همه طبقات، اعم از شهری و روستایی پایین بوده است؛ اما از سال ۱۳۴۵ روند افزایش سن ازدواج سرعت گرفت و با وجود این‌که ۴۷ درصد دختران ۱۵-۱۹ در سال ۱۳۴۵ش ازدواج کرده بودند این رقم در سال ۱۳۵۵ش به ۳۴ درصد تقلیل یافت. این رقم به ۳۲٫۵ درصد در سال ۱۳۶۵ش و به ۱۸ درصد در سال ۱۳۷۵ش کاهش یافت. سن ازدواج در سال 1375ش، برای زنان، ۲۲٫۴ سال و برای مردان، ۲۵٫۶ سال بود؛ این عدد در سال ۱۳۸۱ش در زنان به ۲۳٫۲ و در مردان به ۲۵٫۹ افزایش یافت. روند تصاعدی سن ازدواج ادامه پیدا کرد و در کل کشور در سال ۱۳۹۷ش به عدد ۲۴٫۴ در زنان و ۲۹٫۲ در مردان رسید. این آمار در سال ۱۴۰۲ به‌طور میانگین در کل کشور در زنان ۲۶٫۵ سال و در مردان ۳۰٫۷ سال ثبت شده است. میانگین سن در اولین ازدواج، در مناطق شهری به‌طور معمول بیشتر از مناطق روستایی است، اما سن ازدواج در روستاها نیز افزایش پیدا کرده است.

قانون سن ازدواج در ایران

قانون مدنی مصوب سال ۱۳۱۳ش، سن ازدواج برای دختران را ۱۵ سال و برای پسران را ۱۸ سال تعیین کرد. در قانون حمایت خانواده، مصوب ۱۳۵۳ش، سن ازدواج برای دختران، به ۱۸ سال و برای پسران به ۲۰ تغییر کرد و فقط با گواهی دادگاه، سن ازدواج برای دختران می‌توانست به ۱۵ سال تقلیل پیدا کند. در اصلاحات قانون مدنی در سال ۱۳۶۱ش، قانون منع ازدواج قبل از بلوغ برداشته شد و با رعایت مصلحت توسط ولی طفل، مجاز دانسته شد. در سال ۱۳۸۱ش، بر لزوم اخذ مجوز دادگاه برای ازدواج کودکان تأکید و برای تخلف‌کننده از این قانون، مجازات قانونی در نظر گرفته شد. در سال ۱۳۹۶ش تغییری در قانون سن ازدواج داده شد و ازدواج دختران قبل از ۱۳ سال تمام شمسی و پسران قبل از ۱۶ سال تمام شمسی ممنوع می‌شد و طی تبصره‌ای قید شد که عقد ازدواج بین ۱۳ تا ۱۶ سال برای دختران و ۱۶ تا ۱۸ سال برای پسران منوط به اذن ولی و رعایت مصلحت و تشخیص دادگاه خواهد بود. در حال حاضر و پس از تغییرات دیگری که انجام شد، سن قانونی ازدواج برای دختر، ۱۳ سال تمام شمسی و برای پسر، ۱۵ سال تمام شمسی است.

عوامل افزایش سن ازدواج

عوامل افزایش سن ازدواج در جوامع مختلف، از جمله ایران، نقش دارند که به‌برخی از آنها اشاره می‌شود:

تغییر در سبک زندگی

سبک زندگی خانواده‌ها در ایران تحت تاثیر تحولات مختلفی از جمله تغییر الگوی مصرف، افزایش سطح انتظارات، تجمل‌گرایی و اثرپذیری از فرهنگ غربی قرار گرفته است. این تغییرات، تمایل به ازدواج و فرزندآوری را در بین جوانان کاهش داده و آنها را به سمت زندگی مجردی و آزاد سوق داده است. عوامل متعددی مانند ترویج فرهنگ غربی از طریق رسانه‌ها، ورود ارزش‌های بیگانه به جامعه و ناسازگاری آنها با فرهنگ اسلامی - ایرانی، زمینه‌ساز این تغییرات شده‌اند. این تغییرات، نهاد خانواده را با چالش‌های جدی از جمله تغییر در نوع انتخاب همسر، فرزندآوری، سن ازدواج و فاصله سنی زن و مرد مواجه کرده است.

تغییر نگرش‌ها

در گذشته، ازدواج به عنوان یک ضرورت و هنجار اجتماعی تلقی می‌شد، اما در حال حاضر، شاهد افزایش سن ازدواج و تغییر نگرش‌ها نسبت به این موضوع هستیم. بالابودن هزینه‌های آغاز زندگی، پیدا نکردن گزینه مناسب برای ازدواج و تغییر نگرش از ارزش‌های معنوی به ارزش‌های مادی از تغییرات نگرشی درباره ازدواج هستند.

افزایش سطح تحصیلات

با افزایش سطح تحصیلات، به‌طور خاص در بین زنان، تمایل به ازدواج در سنین بالاتر افزایش می‌یابد. زنان تحصیل‌کرده به دنبال فرصت‌های شغلی و استقلال اقتصادی بیشتر هستند و ممکن است ازدواج را به بعد از اتمام تحصیلات و یافتن شغل مناسب موکول کنند.

تغییر نقش زنان در جامعه

در گذشته، نقش زنان در جامعه عمدتاً به امور خانه‌داری و تربیت فرزندان محدود می‌شد؛ اما در حال حاضر، زنان تحت تأثیر جنبش‌های فمینیستی، به‌دنبال ایفای نقش‌های فعال‌تری در جامعه هستند و استقلال و خودکفایی بیشتری مطالبه می‌کنند. این امر ممکن است تمایل به ازدواج را در آنها به تعویق بیندازد.

افزایش فردگرایی

در جوامع فردگرا، افراد تمایل بیشتری به تمرکز بر نیازها و خواسته‌های خود دارند و ممکن است ازدواج را به‌عنوان عاملی برای محدودکردن آزادی‌های خود تلقی کنند.

فقر و بیکاری

فقر و بیکاری از جمله عواملی هستند که تمایل به ازدواج را کاهش می‌دهند. زمانی که افراد در تامین نیازهای اولیه زندگی خود مانند خوراک، پوشاک و مسکن مشکل داشته باشند، ازدواج به عنوان یک امر ثانویه تلقی می‌شود.

شاغل‌شدن دختران

دخترانی که شاغل می‌شوند، به واسطه استقلال مالی و رضایت شغلی که به دست می‌آورند، انگیزه کمتری برای ازدواج دارند. علاوه بر این، اشتغال می‌تواند منجر به افزایش تعداد خواستگاران و در نتیجه، عدم احساس نیاز به عجله در ازدواج شود. این موضوع، به‌ویژه در جوامع غربی، به طور فزاینده‌ای دیده می‌شود و پیامدهایی مانند افزایش سن ازدواج و یا حتی ماندن تا آخر عمر در وضعیت مجردی داشته است. در ایران نیز، این پدیده تا حدی مشاهده می‌شود و ممکن است در آینده چالش‌هایی را در زمینه ازدواج ایجاد کند.

هزینه‌های بالای ازدواج

افزایش هزینه‌های جهیزیه، برگزاری مراسم عروسی و سایر مخارج مرتبط با ازدواج، تمایل به تشکیل خانواده را در افراد، به خصوص جوانان، کاهش می‌دهد. ترویج ازدواج آسان، پرهیز از چشم‌وهم‌چشمی و تجملات از راهکارهایی است که موجب کاهش هزینه‌های ازدواج و افزایش تعداد ازدواج می‌شود.

بی‌ثباتی شغلی

برخی افراد به جهت اینکه شغل ثابت و مطمئنی ندارند، ازدواج خود را به تأخیر می‌اندازند. تصویب و اجرای قوانین حمایت از کار، پایین‌آوردن انتظارات و تغییر نگرش به مقوله کار و زندگی به‌عنوان راهکارهای حل این مشکل پیشنهاد شده است.

کاهش نرخ باروری

کاهش نرخ باروری در طولانی‌مدت منجر به کاهش تعداد افراد در سن ازدواج در جامعه می‌شود و به‌نوبه خود، سن ازدواج را افزایش می‌دهد.

افزایش مهاجرت

مهاجرت جوانان از مناطق روستایی به شهرها ممکن است منجر به افزایش سن ازدواج شود. زیرا در شهرهای بزرگ، یافتن شغل و مسکن مناسب دشوارتر است و هزینه‌های زندگی بالاتر است و افراد تمایل کمتری به ازدواج دارند.

چالش‌های افزایش سن ازدواج

افزایش سن ازدواج پیامدهای منفی متعددی را به دنبال دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

کاهش فرزندآوری

ازدواج در سنین بالاتر، به‌طور طبیعی سن باروری را کاهش می‌دهد. این امر می‌تواند منجر به کاهش نرخ باروری و افزایش سالمندی جمعیت شود. کاهش فرزندآوری پیامدهای منفی متعددی برای جامعه به‌دنبال دارد که از جملۀ آنها کمبود نیروی کار جوان، افزایش بار مالی بر روی سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی و رفاهی و به‌طور کلی، برهم خوردن تعادل جمعیتی است.

افزایش روابط نامشروع

به تعویق افتادن ازدواج ممکن است افراد را به سمت روابط نامشروع و خارج از چارچوب خانواده سوق دهد. این امر می‌تواند به بارداری‌های ناخواسته، سقط جنین، بیماری‌های مقاربتی و مشکلات خانوادگی منجر شود.

افزایش تنهایی و ایجاد مشکلات روانی

افراد تنها در سنین بالاتر، به دلیل عدم تجربه زندگی مشترک و تشکیل خانواده، ممکن است بیشتر در معرض افسردگی، اضطراب و تنهایی قرار بگیرند. این احساس تنهایی می‌تواند منجر به گوشه‌گیری، انزوای اجتماعی و حتی مشکلات روحی و روانی جدی‌تر شود.

سخت‌گیری در انتخاب

افراد با افزایش سن، تجربیات و دیدگاه‌های بیشتری در زندگی کسب می‌کنند. این امر ممکن است منجر به افزایش معیارها و انتظارات آنها در انتخاب همسر شده و یافتن فردی که تمام این معیارها را به‌طور کامل داشته باشد، دچار چالش کند.

راهکارهای کاهش سن ازدواج

ترویج ازدواج آسان

یکی از راهکارهای مؤثر برای کاهش سن ازدواج، ترویج فرهنگ «ازدواج آسان» است. این امر به معنای ساده‌گرفتن تشریفات و مقدمات ازدواج، پرهیز از تجملات و تمرکز بر اصل ازدواج و تشکیل خانواده به‌جای ظواهر و چشم‌وهم‌چشمی است. فرهنگ‌سازی، تغییر نگرش‌ها و کاستن از هزینه‌های غیرضروری ازدواج از راهکارهای تحقق ازدواج آسان است.

تغییر نگرش‌ها

یکی از راهکارهای کاهش سن ازدواج، تغییر نگرش جامعه نسبت به ازدواج است. نگرش‌هایی که ازدواج را مانع استقلال فردی می‌داند، یا ازدواج بدون تجملات را نمی‌پذیرد و ازدواج در سنین پایین را دارای ریسک طلاق برمی‌شمارد، مانع ازدواج بوده و موجب افزایش سن ازدواج می‌شود. آموزش و اطلاع‌‌رسانی، ترویج الگوهای موفق و استفاده از ظرفیت رسانه‌های ارتباط جمعی از راهکارهای تغییر نگرش عنوان شده است.

تسهیل شرایط ازدواج

تسهیل شرایط ازدواج، به‌معنای فراهم‌آوردن تمهیدات و اقداماتی است که ازدواج را برای جوانان آسان‌تر می‌کند. این امر شامل اقدامات مختلفی در سطوح مختلف از جمله اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و قانونی می‌شود. ارائه وام و تسهیلات ازدواج، ایجاد اشتغال، همیاری در هزینه‌های ازدواج، تشویق به زندگی در کنار خانواده، کنترل مهاجرت روستاییان به شهرها، ترویج مشاوره پیش از ازدواج و آموزش مهارت‌های زندگی از راهکارهای تحقق این هدف، شمرده شده است.

منابع

• انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، بی‌تا.
• آیت‌اللهی، زهرا، «سن ازدواج دختران»، وب‌سایت مجله فقه، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، تاریخ بازیابی: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• بی‌دال، گوردون، «ازدواج زودرس و فقر در آیند»، وب‌سایت National Library Of Medicine، تاریخ درج مطلب: آگوست ۲۰۱۰م.
• «تاریخچه سن ازدواج در ایران»، وب‌سایت حقوق مدیا، تاریخ درج مطلب: ۶ خرداد ۱۴۰۲ش.
• حاجیان، زهره، «فصل تنهایی‌ها/ افزایش سن ازدواج دختران تبدیل به یک آسیب اجتماعی می‌شود»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران، تاریخ درج مطلب: ۲۸ مهر ۱۳۹۵ش.
• حسین‌پور، سیدروح‌الله، «سن ازدواج، عوامل افزایش و راهکارهاى کاهش آن (بخش چهارم)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۹ اسفند ۱۳۹۷ش.
• رجبی، عباس، «عوامل افزايش سن ازدواج و راهبردهاي کاهش آن»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• رحمانی‌پور، ریحانه و همکاران، «عوامل تأثیرگذار بر افزایش سن ازدواج جوانان»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ش.
• رشوند سرخکوله، مرجان و وجدانی، فاطمه، «مطالعۀ رابطۀ فردگرایی و برابری جنسیتی با ارزش ازدواج (مورد مطالعه: دختران ازدواج‌نکردۀ 20 تا 34 سالۀ شهر تهران)»، در مجله علوم اجتماعی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۹۹ش.
• رئوفی، مریم، «بلوغ عقلی و عاطفی هم برای ازدواج لازم است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مهر ۱۳۹۲ش.
• سالاری‌فر، محمدرضا، «بلوغ‌های هشت‌گانه ازدواج موفق کدامند؟»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۲۶ تیر ۱۴۰۰ش.
• «سن ازدواج در ایران چقدر است؟/ بهبود نرخ ازدواج در بهار ۱۴۰۲»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۴۰۲ش.
• شجاعی، محمدصادق، «تحلیل روانشناختی افزایش سن ازدواج و نقش آن در انحرافات اخلاقی جوانان»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
• شریعتی، الهام و همکاران، «بررسی فقهی_حقوقی سن ازدواج در حقوق ایران»، در فصلنامه مطالعات زن و خانواده، پژوهشکده زنان، دانشگاه الزهرا (س)، دوره ۸، شماره ۳، ۱۳۹۹ش.
• علاسوند، فریبا، «سن ازدواج از ديد اسلام»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۹ خرداد ۱۳۹۶ش.
• «عوامل افزایش سن ازدواج و راهبردهای کاهش آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۸ آبان ۱۳۹۰ش.
• فولادی، محمد، «عوامل فرهنگی افزایش سن ازدواج»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۲۹ آذر ۱۳۹۴ش.
• کاظمی‌پور، شهلا، «تحول سن ازدواج زنان در ایران و عوامل جمعیتی مؤثر بر آن»، در مجله پژوهش زنان، شماره ۳، پیاپی ۱۰، ۱۳۸۳ش.
• کنعانی، محمدامین، «پیوند سنت و نوسازی در افزایش سن ازدواج»، در مجله انجمن جمعیت‌شناسی ایران، شماره ۱، ۱۳۸۵ش.
• مانیان، حسن، «تأخیر ازدواج (علل و راه کار)»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۶ شهریور ۱۳۹۱ش.
• محمودیان، حسین، «سن ازدواج در حال افزایش‏: بررسی عوامل پشتیبان»، در نشریه نامه علوم اجتماعی، دوره ۱۱، شماره ۴ (پیاپی ۲۴)، ۱۳۸۳ش.
• مطهری، مرتضی، «امدادهای غیبی در زندگی بشر»، در مجموعه آثار مطهری، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، امدادهای غیبی در زندگی بشر، بی‌تا، بی‌جا.
• «میانگین سن ازدواج عروس و دامادهای ایرانی/خزان زندگی در فصول سرد سال بیشتر است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۳۹۷ش.
• میرمعینی، نصرت‌الله، «وسواس در انتخاب با بالارفتن سن ازدواج»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ مهر ۱۳۹۹ش.
• هاپکینز، ام کی، «سن دختران رومی در ازدواج»، وب‌سایت Taylor Francis Online، تاریخ درج مطلب: ۹ نوامبر ۲۰۱۱م.
• «همسریابی، سخت‌ترین مرحله ازدواج/ افزایش سن ازدواج و سخت‌شدن معیارهای انتخاب»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۴۰۰ش.