صبر ایوب

صبر ایوب؛ مَثل قرآنیِ مشهور برای شکیبایی در ناملایمات و سختی‌های زندگی.
صبر ایوب در فرهنگ عامۀ ایرانیان به شکیبایی ایوبِ پیامبر در برابر بلاها و امتحان‌های الهی اشاره دارد که در قرآن و روایات زیادی به آن اشاره شده است. بردباری ایوب به حدی بوده است که نماد و الگوی صبر و استقامت به شمار می‌رود و به‌عنوان یک مَثل، نکتۀ آموزنده‌ای را در بر دارد و در عین کوتاه‌بودن، گویا و روشن است.

مفهوم‌شناسی

صبر در لغت به‌معنای بردباری و شکیبایی است و در علم اخلاق به آرامش و طمأنینه در رویارویی با سختی‌های زندگی گفته می‌شود. در روایات اسلامی صبر انواع و اقسامی دارد، مانند صبر بر اطاعت، صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. در قرآن کریم نیز به صبر در برابر مصیبت‌ها و گناهان تأکید زیادی شده است و به افراد صابر بشارت داده شده که پاداش آنها خارج از حد شمارش است. علمای اخلاق نیز صبر را زمینه‌ساز دستیابی انسان به صلاح و کمال و رهایی از نفسانیت دانسته‌اند و آن را از نشانه‌های مؤمنان حقیقی برشمرده‌اند. مؤمنان حقیقی هرگز برای از دست دادن نعمت‌ها ناراحت نمی‌شوند و هنگام وارد شدن مصیبت به خود یادآوری می‌کنند که از خدا هستند و به سوی خدا بازمی‌گردند. آنها بر این باورند که فراوانی نعمت و یا از دست دادن نعمت‌ها، زودگذر بوده و هر دو حالت، وسیلۀ رسیدن انسان به کمال هستند، بنابراین در هر وضعیتی شاکر خدا هستند. ایوب نیز به‌عنوان یکی از پیامبران الهی که در چارچوب شریعت ابراهیم، مردم را به یکتاپرستی دعوت می‌کرد، هنگام ابتلا به انواع سختی‌ها در زندگی مانند از دست دادن مال، فرزندان و سلامتی، آن را آزمون الهی دانسته و شکیبایی بسیار پیشه کرد. صبر او در برابر این مصیبت‌ها و سربلندی وی در آزمون الهی، زبانزد همگان شد و مَثل «صبر ایوب» در فرهنگ مسلمانان و به‌ویژه ایرانیان، رواج یافت.

ریشه تاریخی ضرب‌المثل صبر ایوب

نام ایوب چهار بار در قرآن آمده است. ایوب که پیامبر خدا بود در قرآن با سه ویژگی شکیبایی (صبر)، بندگی شایسته (عبودیت) و بازگشت پیاپی به خدا (أوّاب) ستوده شده است. نام «ایوب» به‌معنی کسی است که در تمام حالات به رازونیاز با خدا می‌پردازد. ایوب از نوادگان اسحاق و ابراهیم، در زندگی دارای مال و منال زیادی بود و از ثروتمندان عصر خود به حساب می‌آمد. او همسر خوبی داشت و صاحب ده فرزند بود. سفرۀ اطعام او برای یتیمان و نیازمندان همیشه گسترده بود و از صلۀ ارحام و سر زدن به اقوام خود نیز غافل نبود. او این‌گونه شکر نعمت‌های فراوانی که خدا به او ارزانی داشته بود را به‌جا می‌آورد. بر اساس برخی روایات، ابلیس به مقام او در پیشگاه الهی حسودی کرد و شکرگزاری او را به‌دلیل نعمت‌های فراوانش دانست و از خدا خواست که نعمت‌ها را از او بستاند تا میزان شکرگزاری واقعی ایوب مشخص شود. او مطمئن بود که ایوب با از دست‌دادن نعمت‌های خدا ناسپاسی خواهد کرد. خداوند که از قوت ایمان ایوب آگاه بود این درخواست شیطان را پذیرفت تا دیگران نیز از کمال ایمان ایوب، آگاه شوند. در ابتدا خدا ثروت و سپس فرزندان او را گرفت، اما شکر و سپاس‌گزاری ایوب بیشتر شد. سپس شیطان از خدا خواست تا سلامتی او را بگیرد و مطمئن بود با گرفتن سلامتی، ایوب به درگاه الهی شکایت و ناشکری خواهد کرد. پس از آن ایوب دچار بیماری سختی شد به‌طوری که مردم، وی را از شهر دور کردند تا خود درگیر بیماری نشوند. در این میان همسر مهربانش همراه او بود و از وی پرستاری می‌کرد. سال‌ها گذشت، اما ایوب از شکرگزاری خدا غافل نشد. شیطان از راه همسر ایوب هم تلاش کرد تا شکیبایی او را بشکند، اما باز هم نتوانست. روزی چند تن از اصحاب ایوب به دیدن او رفته و از مشاهدۀ وی در آن وضعیت متأثر شده و از او خواستند که اگر گناهی مرتکب شده به آن اعتراف کند تا آنها از خدا برای وی تقاضای بخشش کنند. ایوب به آنها یادآوری کرد که لحظه‌ای از یاد و اطاعت خدا غافل نبوده و مرتکب گناهی نشده است. وی در آن لحظات سخت با خدای خویش نیایش کرد و از او خواست که با مهر و رحمت خویش، وی را نجات دهد. خدا دعای او را مستجاب کرد و تمام نعمت‌های گرفته شده به او برگردانده شد. ثروت و فرزندان و سلامتی از دست‌رفته‌اش به او بازگشت و رنج و سختی او پایان یافت. برخی دوران سختی ایوب را هفت سال دانسته‌اند. ایوب بعد از سربلندی در آزمون الهی، سرزنش دوست و دشمن را از سخت‌ترین و آزاردهنده‌ترین لحظات زندگی خویش عنوان می‌کرد.

درون‌مایه دینی ضرب‌المثل صبر ایوب

حضرت محمد و امام صادق در روایت‌هایی ایوب را بردبارترین مردم معرفی کرده‌اند که در روز قیامت برای سایر مردم در اعتراض به سختی‌ها در دنیا و افتادن در دام شیطان، به‌عنوان حجت و دلیل شناخته می‌شود. همچنین امام صادق، ابتلای حضرت ایوب را به گناه مرتبط ندانسته و صبر و شکیبایی او در این بلاها و تحمل سرزنش دیگران توسط او را ستوده است. در روایت دیگری نیز دلیل ابتلای ایوب به بلا و مصیبت را عبرت برای دیگران دانسته شده تا افراد فقیر، بیمار و ضعیف را تحقیر یا سرزنش نکنند.

کارکرد ضرب‌المثل صبر ایوب

با توجه به سرگذشت ایوب پیامبر و صبر او در برابر مرگ عزیزان، فقر و بیماری، گله و شکایت نکردن از سختی‌ها و مصیبت‌ها، توکل‌کردن به خدا و همواره به یاد او بودن و شکر او را گزاردن، صبر او زبانزد خاص و عام شد و ایوب پیامبر به‌عنوان الگویی در شکیبایی و شکرگزاری در رنج و نعمت، دارایی و نداری، تندرستی و بیماری برای همگان تبدیل شد. به‌کارگیری مَثل «صبر ایوب» نزد افرادی که دچار درد و رنج عظیمی در زندگی شده‌اند، آنها را به صبری مانند صبر ایوب دعوت می‌کند که سرانجام آن، سعادت انسان و خشنودی پروردگار خواهد بود. همچنین ضرب‌المثل صبر ایوب در مورد کسانی به‌کار می‌رود که در سختی‌ها و ناملایمات زندگی به اصطلاح امروزی کم نمی‌آورند و به جای گله و شکایت از مشکلات پیش‌آمده، با استقامت و منحرف نشدن از راه مستقیم به‌دنبال یک راهکار مناسب برای حل مسائل و مشکلات خود هستند و به مسیر خود ادامه می‌دهند. برای نمونه فردی که دچار مشکلات مالی می‌شود نباید برای برطرف کردن مشکلات خود دست به دزدی بزند، بلکه برعکس باید تلاش خود را بیشتر کند تا به موقعیت بهتر مالی دست یابد.

صبر ایوب در ادبیات فارسی

ضرب‌المثل صبر ایوب در اشعار فارسی کاربرد زیادی داشته است که پیوند عمیق این ضرب‌المثل با فرهنگ عامه را نشان می‌دهد. امیر معزی شاعر پارسی‌گوی ایرانی در دوران سلجوقیان چنین سروده است:

حلم باید مرد را تا کار او گیرد نظام		صبر باید تا ببیند دوست دشمن را به‌ کام
عادت ایوب و ابراهیم صبر و حلم بود		شد به صبر و حلم پیدا نام ایشان از انام

سنایی نیز این‌گونه سروده است:

ضربت گردون دون آزادگان را خسته کرد		کو دل آزاده‌ای کز تیغ او مجروح نیست
در عنا تا کی توان بودن به امید بهی		هر کسی را صابری ایوب و عمر نوح نیست

و باز هم چنین سروده:

ایوب با چندین بلا، کاندر بلا شد مبتلا

پیوسته این بودش دعا: الصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَج

وحشی بافقی نیز در مورد صبر ایوب بیت زیر را سروده است:

چند گویی قصۀ ایوب و صبر او بس است

بیش از این ما صبر نتوانیم آن ایوب بود

منابع

• قرآن کریم.
• امیر معزی، محمد، قصاید، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• جرجانی، حسین بن حسن، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• «حضرت ایوب»، وب‌سایت نور هدایت، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• خمینی، سید روح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1394ش.
• «داستان صبر ایوب»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• «داستان قرآنی؛ صبر ایوب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1390ش.
• «دعای حضرت ایّوب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1387ش.
• رجبی، طاهره، «صبر ایوب»، مجله بشارت، سال سیزدهم، شماره 79، 1389ش.
• رسولی محلاتی، سیدهاشم، تاریخ انبیا، قم، علمیه اسلامیه، 1359ش.
• رضایی‌خواه، نرجس، «صبر در سیره بزرگان»، وب‌سایت پژوهش استان مرکزی، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1398ش.
• «سرگذشت حضرت ایوب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1385ش.
• سعیدی، اعظم، «پیام‌های زندگانی حضرت ایوب برای نسل امروز»، تحقیق پایانی سطح دو، مدرسه علمیه نرجس، 1388ش.
• سنایی، دیوان اشعار، ترجیعات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• سنایی، دیوان اشعار، قصاید و قطعات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، مصحح علی‌اکبر غفاری، قم، جامع مدرسین، 1362ش.
• «صبر ایوب»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 10 اسفند 1399ش.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• «گذری بر ضرب‌المثل‌های فارسی لطایف و حکایات»، مجله طوبی، شماره 5، 1385ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
• «معنی ضرب‌ا‌لمثل صبر ایوب داشتن»، مجله اینترنتی ماگرتا، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• نصیرالدین طوسی، محمد، اوصاف الاشراف، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1373ش.
• وحشی بافقی، دیوان اشعار، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.
• «ویژگی‌ها و صفات و فضایل حضرت ایوب»، وب‌سایت مؤسسه فرهنگی هنری جام طهور، تاریخ بازدید: 5 شهریور 1403ش.