فرار از خانه

فرار از خانه؛ ترک اعتراضی خانه و خانواده از سوی فرزندان با هدف رهایی از تنگناها یا دوری از ناملایمات.

گریختن فرزندان از خانه به‌منظور ترک خانواده و بدون اجازۀ والدین یا وصی قانونی آنها که اصطلاحاً فرار از خانه نامیده شده، نوعی واکنش نوجوانان یا جوانان نسبت به شرایطی است که از نظر آنها نامساعد، غیرقابل تحمل و تغییرناپذیر انگاشته می‌شود. بسته به نظام ارزشی حاکم در هر جامعه این عمل می‌تواند نوعی هنجارشکنی و آسیب اجتماعی به‌شمار آید.

مفهوم‌شناسی

فرار از خانه، از نظر فرد فراری نوعی مکانیسم دفاعی به‌منظور کاهش ناملایمات زندگی و رهایی از محرک‌های آزاردهنده و زیان‌بار است که با هدف دست‌یابی به خواسته‌های مورد نظر و آرزوهای دور و دراز صورت می‌گیرد. البته از نظر جامعه این کار نه تنها راه‌حل نیست بکله زیان اور است.

آمار

بر اساس اعلام سازمان بهزیستی، سالانه بین 10 تا 15 درصد از دختران 14 تا 18 ساله از خانه‌های خود فرار می‌کنند. کارشناسان معتقدند اعدادی که به‌عنوان آمار دختران فراری در ایران اعلام می‌شود، آمار دخترانی است که خدمات دریافت کرده و به نوعی ساماندهی شده‌اند. بنابراین، اگر این آمار در شهر یا منطقه‌ای بیشتر باشد، به‌معنای تعداد بیشتر فرار دختران از خانه نیست.

پسران نیز در مواردی از خانه فرار می‌کنند، اما به‌دلیل حساسیت کمتر نسبت به پسران در این حوزه، آمار دقیقی از آن در دسترس نیست. در صورت فرار پسران از خانه، آنها را در مراکز کودکان کار و خیابان و مراکز نگهداری موقت، اسکان داده و در برخی موارد، به مراکز شبه خانواده می‌فرستند. کارشناسان معتقدند که پسران نیز در صورت فرار از خانه، در معرض انواع آسیب قرار می‌گیرند و خانواده‌ها باید نسبت به هر دو جنس پسر و دختر حساس باشند.

انواع فرار از خانه

متخصصان، انواع گوناگونی از فرار از خانه را معرفی کرده‌اند:

1. فرار واکنشی: در این حالت، فرار با هدف هشدار، استفاده می‌شود؛ مانند فرد نوجوانی که احساس می‌کند در خانه به‌دست فراموشی سپرده شده و والدین را غرق در امور روزمرۀ خود می‌بیند و به‌منظور آگاه‌ساختن آنها و اعتراض به شرایط موجود، تصمیم به فرار از خانه می‌گیرد.
2. فرار برای زندگی راحت: زمانی‌که افراد، خانواده را مانعی بر سر راه فعالیت‌های خود می‌بینند، تلاش می‌کنند تا با فرار از خانه، به گونه‌ای از زندگی آزادتر دست پیدا کنند.
3. فرار برای آینده: در این حالت، افراد به‌منظور شکل دادن زندگی و ساختن آیندۀ دلخواه، از خانه فرار می‌کنند.

علل فرار از خانه

تحقیقات مختلفی در ایران نشان داده‌اند که عواملی مانند درگیری‌ها و تنش‌های موجود در خانه، طلاق والدین و نداشتن سرپرست یا بدسرپرستی مهاجرت از شهرستان‌ها به تهران، ناآگاهی و بی‌بهره بودن از ضریب هوشی بالا (میانگین ضریب هوشی در حدود 88 درصد)، منجر به انتخاب گزینۀ فرار از خانه به‌عنوان راه‌ حل مشکلات از نظر فرد فراری شده است.

1. وضعیت خانوادگی؛ از مهم‌ترین عوامل فرار دختران از خانه است که ترکیبی از نااستواری روابط والدین، از هم گسیختگی خانوادگی، نابسامانی اقتصاد خانواده و ضعف کنترل اجتماعی خانواده است. همچنین، کم‌رنگ بودن ارزش‌های اخلاقی در خانواده، ضعف والدین در انتقال مهارت‌های زندگی و عدم توجه به نیازهای روحی و عاطفی فرزندان در دوران بلوغ، باعث می‌شود تا گاهی نوجوانان و جوانان حتی در خانواده‌های دارای وضعیت مالیِ مناسب، از خانه فرار کنند.
2. وضعیت روانی؛ در بُعد روانی، نگرش فرد به خود از اهمیت بسیاری برخوردار است. احساس اهمیت، احساس خوشبختی و احساس تبعیض در خانواده و جامعه، در تصمیم فرد به فرار تأثیرگذار است.
3. تضاد در خانواده؛ این مفهوم متأثر از سبک تربیتی در خانواده است؛ برای مثال، در سبک تربیتی مستبدانه، والدین اهمیت کمی به شخصیت و نظرات فرد در خانواده می‌دهند؛ اما روابط صمیمی اعضای خانواده تضاد در خانواده‌ها را به حداقل می‌رساند.
4. نحوۀ گذران اوقات فراغت؛ هرچه میزان تماس روزانۀ فرد با بیرون از خانه بیشتر باشد و نیز نگرش او نسبت به فضای بیرون از خانه مثبت‌تر از فضای درون خانه باشد، احتمال فرار فرد افزایش می‌یابد.
5. رابطۀ فرد با همسالان؛ در صورتی‌که فرد با همسالانی که در گذشته سابقۀ مجرمیت و فرار داشته‌اند، ارتباط نزدیک برقرار کند، می‌تواند فرار را به‌عنوان مکانیسمی در مقابله با مشکلات خود انتخاب کند.
6. گسترش شبکه‌های اجتماعی و شکاف بین نسلی؛ امروزه، به‌دلیل گسترش شبکه‌های اجتماعی، افزایش اطلاعات، ارتباطات و آشنایی اعضای خانواده با حقوق خود، توقعات و انتظارات افراد از یکدیگر نیز افزایش یافته است. تأخر فرهنگی والدین از شرایط فعلی و متناسب با توقعات و انتظارات فرزندان، شکاف بین نسلی فرزندان و والدین را بیشتر کرده است.
7. رسانه؛ در صورتی‌که آمارهای غلوآمیز در مورد فرار توسط رسانه‌ها اعلام شده و فرار از خانه به‌عنوان پدیده‌ای در جامعه مطرح شود که قبح زیادی ندارد، با افزایش شیوع پدیدۀ فرار از خانه مواجه خواهیم شد. کارشناسان معتقدند که عدم نظارت خانواده در زمان تماشای بسیاری از فیلم‌ها و سریال‌ها، حتی در شبکه‌های داخلی، توسط فرزندان، منجر به ترویج پدیدۀ فرار از خانه می‌شود.
8. سن بلوغ؛ افراد در سنین نوجوانی آسیب‌پذیرتر بوده و احساس می‌کنند که کسی آنها را درک نمی‌کند. آنها در این سنین که به سن بلوغ معروف است، دچار زودرنجی، حساسیت، درون‌گرایی، انزواطلبی و جلب توجه شده و در آستانۀ آسیب اجتماعی خانه‌گریزی قرار دارند.
9. سخت‌گیری والدین در ازدواج فرزندان؛ در برخی موارد، تلاش‌های دختر و پسر برای ازدواج، به‌دلیل سختگیری‌های خانوادۀ دختر، ناموفق بوده و در نتیجه آنها تلاش می‌کنند تا با فرار از خانه به این مهم دست یابند. در برخی موارد نیز دختران از ترس ازدواج اجباری، دست به فرار زده و از بازگشت به خانه امتناع می‌کنند.
10. تغییر ارزش‌ها؛ بسیاری از جوانان امروزی با مشکل بحران هویت روبه‌رو بوده و در برخی موارد، ارزش‌های اجتماعی و خانوادگی را در تضاد می‌انگارند. این گروه از اشخاص، ممکن است برای فرار از این حالت، به فرار از خانه متوسل می‌شوند.

پیامدهای فرار دختران از خانه

آمارها و شواهد نشان داده‌اند که فرار از خانه، مشکلات دختران را کاهش نمی‌دهد، بلکه آنها را وارد یک چرخۀ آسیب‌زای اجتماعی می‌کند. کارشناسان معتقدند که فرار دختران از خانه، منجر به افزایش جرم و جنایت در جامعه شده و امنیت و سلامت اجتماعی را به خطر می‌اندازد. خودفروشی، اعتیاد به مواد مخدر، توزیع مواد مخدر، رواج روسپیگری، شیوع انواع بیماری‌های مقاربتی، تشکیل باندهای فساد و فریب سایر زنان و دختران، ضربه خوردن به حیثیت و شرافت خانوادگی، طرد شدن از خانواده، تحمل‌ناپذیری فضای خانواده پس از فرار و کاهش احتمال تشکیل خانواده برای دختر، از پیامدهای فرار دختران از خانه است.

راه‌های پیشگیری از فرار فرزندان

کارشناسان، توصیه‌هایی را در راستای پیشگیری از فرار فرزندان از خانه ارائه داده‌اند:

1. بهبود ارتباط والدین با فرزندان به‌خصوص نوجوانان؛ نحوۀ رفتار با فرزند نوجوان به‌صورت کامل با کودک متفاوت است. برقراری ارتباط نزدیک با فرزندان باعث می‌شود تا والدین، بهتر به فرزندان نزدیک شده و از درون آنها باخبر شوند.
2. دقت کردن به وضعیت روانی فرزندان؛ بخش عمده‌ای از تصمیم فرزندان به فرار از خانه، با شرایط فشار و استرس‌های آنها در خانه مرتبط است.
3. جدی گرفتن هرگونه تهدید مبنی بر ترک خانه؛ این تهدیدها گاهی در راستای باج‌گیری از والدین صورت می‌گیرند اما کارشناسان معتقدند که هزینۀ بررسی خواسته‌های فرزندان به‌مراتب از هزینه‌های بی‌توجهی به تهدیدها و مواجه شدن با فرار آنها از خانه کمتر است.
4. پررنگ شدن نقش مدارس؛ کارشناسان معتقدند که بیشترین آمار دختران و پسران فراری از خانه در سنی رخ می‌دهد که آنها مشغول تحصیل در مدارس هستند. آنها بر این باورند که آموزش مهارت‌های زندگی و مدیریت کنترل رفتار در مدارس، ضعیف بوده و وزارت آموزش و پرورش با پررنگ کردن این آموزش‌ها در مدارس می‌تواند در کاهش پدیدۀ فرار از خانه تأثیرگذار باشد.

منابع

• «31 خانۀ سلامت به دختران فراری خدمات می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1397ش.
• «آسیب‌شناسی اجتماعی زنان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 2 مرداد 1382ش.
• اعزازی، شهلا، «خشونت خانوادگی- خشونت اجتماعی»، نامۀ انجمن جامعه‌شناسی ایران، ویژه‌نامه همایش آسیب‌های اجتماعی ایران، تهران، شمار ۀ4، 1380ش.
• «انگیزه و انواع فرار از خانه»، وب‌سایت روانشناسی میگنا، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
• «بررسی عوامل روانی- اجتماعی مرتبط با فرار دختران از خانه»، وب‌سایت سازمان بهزیستی کشور، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1398ش.
• «چرا دختران از خانه فرار می‌کنند؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 9 خرداد 1402ش.
• «چقدر دختر فراری در ایران وجود دارد؟» همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1400ش.
• «خانواده‌های مستعد فرار دختران از خانه+ راه کار»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• «سرنوشت متفاوت دختران فراری در مشهد/ رفتار اصلاح‌گرانه با پناهندگان به امام مهربانی‌ها»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمۀ منوچهر منصوری، تهران، نی، 1378ش.
• «فرار دختر و پسر برای ازدواج»، وب‌سایت مهر پارسیان، تاریخ بارگذاری: 27 فروردین 1398ش.
• فولادیان، مجید و دیگران، «عوامل مؤثر بر فرار دختران از منزل»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پرتال جامع علوم انسانی، بی‌تا.
• معظمی، شهلا، فرار دختران چرا؟، تهران، گرایش، 1382ش.
• میرزمانی، محمود و دیگران، «ویژگی‌های زمینه‌ای دختران و زنان گریزان از خانه، تحت پوشش مراکز بازپروری سازمان بهزیستی استان تهران»، مجلۀ تازه‌های روان درمانی، شماره 33 و 34، 1383ش.
• هاشمی، سیدضیا و دیگران، «پیامدهای فرار دختران از منزل»، نشریۀ رفاه اجتماعی، دوره 11، شماره 40، 1390ش.
• «یک تصمیم غلط، یک دنیا پشیمانی»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 30 اردیبهشت 1402ش.
• Nye, Ivan, F. “Family Relationships and Delinquent Behaviour”, New york, John Wiley Press, 1975.