فرزندآوری در ایران

فرزندآوری در ایران؛ تولید مثل در چارچوب ارزش‌های فرهنگی و نظام خانوادۀ ایرانی.

فرزندآوری، با روی‌کرد تولید مثل پایدار انسانی، بالندگی و صیانت از جامعۀ سالم بشری، از مسائل اجتماعی روز جمهوری اسلامی ایران است که سیاست‌های کنترل جمعیت، تأثیر‌گذاری دیدگاه‌های نوین سبک زندگی در جهت کاهش فرزندآوری، انگیزه‌ها، موانع و ضرورت‌های فرزندآوری، آن را از زوایای گوناگون قابل بحث کرده است.

اهمیت فرزند‌آوری

1. فرهنگ عمومی ایرانیان

فرزند و فرزندآوری در فرهنگ عمومی خانوادۀ ایرانی دارای اهمیت فوق‌العاده است و شاخصی برای خانوادۀ موفق و سالم ایرانی در نظر گرفته می‌شود. فرزند در فرهنگ عمومی، زینت و آبروی خانواده دانسته می‌شود و به‌ویژه فرزند ذکور، نمایندۀ پدر و عصای دست او محسوب می‌شود. وجود فرزند یا فرزندان، زمینه‌ای برای تداوم زندگی مشترک زوجین و سپری در برابر فروپاشی خانواده به‌شمار می‌آیند و نداشتن فرزند، عیبی بزرگ در میان خویشاوندان شمرده شده و یکی از عوامل طلاق در خانواده‌های ایرانی است.

2. آموزه‌های دینی

آموزه‌های اسلامی که از مولفه‌های اصلی فرهنگ ایرانیان محسوب می‌شود، فرزند را داراي جايگاه محوري و از عوامل اصلي تشکيل خانواده دانسته و فرزند را نه تنها سربار جامعه ندانسته که عامل قدرت و اقتدار خانواده، رحمت و نعمت شمرده است. اهمیت فرزندآوری در منابع دینی، ذیل نیازمندی‌های انسان به ‌توانمندي در زندگي، نياز به‌جاودانگي، نياز به ‌آرامش و نياز به ‌امور معنوي و آمرزش الهي دسته‌بندي شده است.

3. مدیریت کلان اجتماعی

تأمین نیروی سالم انسانی از نظر مدیریت کلان اجتماعی، «ارزشمند‌ترین ثروت»، «مهم‌ترین عامل پیشرفت» و «زیرساخت اصلی و عامل محقق‌کنندۀ هر تمدّنی»، شمرده شده است.

موانع فرزندآوری در ایران

1. سیاست کنترل جمعیت که در دهۀ هفتاد شمسی اجرای آن به‌صورت رسمی شروع شد؛
2. افزایش و گسترش وسایل جلوگیری از بارداری زنان؛
3. تغییر در نگرش اجتماعی با انتخاب شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر»؛
4. کمبود مسکن و افزایش ساخت خانه‌های کم‌ظرفیت و آپارتمانی؛
5. رشد معاشرت‌های خارج از چارچوب خانواده؛
6. افزایش سن ازدواج؛
7. مسؤولیت‌گریزی برخی خانواده‎‌ها در فرزندآوری و فرزندپروری؛
8. نهادینه‌شدن باورهای فمینیستی که «مادری» را عامل بدبختى زنان و شاخص تبعیض علیه آنها مى‌دانند؛
9. اشتغال زنان به‌خصوص در مشاغل غیر مرتبط با مسولیت‌های آنان؛
10. افزایش مشکلات اقتصادی خانواده‌ها؛
11. گسترش و تسهیل سقط جنین؛
12. افزایش طلاق و قبح‌زدایی از آن، به‌ویژه در اوایل ازدواج.

آمار فرزندآوری

رشد جمعیت در جمهوری اسلامی ایران طی سال‎‌های 1375-1385ش، 62/1 % بوده که روند نزولی آن تا سال 1390ش ادامه یافته و نرخ رشد جمعیت به 3/1 درصد رسیده است. در دهۀ اخیر با تغییر سیاست‌های جمعیتی، بر افزایش فرزندآوری و جوانی جمعیت تأکید می‌شود. دیدگاه خانواده‌های ایرانی دربارۀ فرزندآوری بر اساس نظرسنجی انجام‌شده در زمستان 1400ش، 68.4 درصد مردم معتقدند داشتن فرزند موجب خوشبختی زوجین می‌شود. این انگاره در مردان بیش از زنان، در روستاییان بیش از شهری‌ها و در متأهلین بیش از مجردها دیده می‌شود. هم‌چنین با بالاتررفتن پایگاه اقتصادی خانواده‌ها باور به‌اینکه داشتن فرزند موجب خوشبختی زوجین می‌شود کاهش پیدا می‌کند. روند نتایج این نظرسنجی نشان می‌دهد باور به ثأثیر فرزند بر خوشبختی زوجین، بین جوانان رو به‌کاهش است.

ضرورت فرزندآوری در جامعۀ ایرانی

1. حفظ حیات و بقای نسل

طبیعی‌ترین پی‌آمد و فلسفۀ فرزندآوری حفظ حیات و تداوم پایدار نسل بشری است که از طریق ازدواج و تشکیل خانواده صورت می‌پذیرد. این معنا در فرهنگ و رویه‌های عملی جامعۀ ایران مانند دیگر جوامع بشری پذیرفته شده و در آموزه‌های اسلامی نیز مورد تأکید قرار گرفته است. مفسران قرآن یکی از حکمت‌های فرزندآوری را بقای نسل انسان و حفظ حیات نوع بشر دانسته است. روایت «تَناکَحوا تَناسَلوا تَکثُروا»، موید همین مطلب است.

2. جمعیت به‌عنوان سلول بنیادی جامعه

بقای جامعه به جمعیت قابل توجه نیازمند بوده و از ضرورت‌های کارکردی یک جامعه محسوب شده است. انقراض و یا متشتت شدن جمعیت‌ها، همیشه زوال جوامع و تمدن‌ها را در پی‌داشته است. از این رو فرزندآوری و تأمین جمعیت مورد نیاز، یکی از اولویت‌های روز ایران شمرده شده و پیروی از الگوهای مستقیم برنامه‌های جمعیتی غربی و یا هر نوع برنامۀ کلان دیگری که به کاهش جمعیت منتهی شود، منع شده است.

3. جوان‌سازی جمعیت

سیاست کنترل جمعیت که از سال‌های قبل آغاز شده بود، منجر به کاهش فرزندآوری و در نتیجه پیری جمعیت ایران شده است. آیت‌الله خامنه‌ای با استناد به آیۀ: «وَ اَعِدّوا لَهُم مَااستَطَعتُم مِن قُوَّة»، معتقد است که جمعیت جوان یکی از ابزارهای مهم قوّت و اقتدار در جامعۀ امروز است. از نظر جمعیت‌شناختی، پیری جمعیت، موجب کاهش باروری و قدرت تجدید نسل می‌شود. با بالارفتن میانگین سنی جمعیت کشور، هزینه‌های نگهداری، بازنشستگی و درمان سالمندان افزایش یافته و دولت را با دشواری در تأمین آن روبه‌رو می‌سازد. علاوه بر این‌که، افزایش میانگین سنی جمعیت امید، پویایی و خلاقیت را از جامعه دور می‌کند و جمعیت را از نیروی جوان موثر و کارا تهی می‌کند.

4. توسعۀ اقتصادی

افزایش نرخ رشد جمعیت در جهت رشد و توسعۀ اقتصادی نیز نقش اساسی دارد. پیری جمعیت، تأثیر منفی بر اقتصاد کشور به‌جا گذاشته و ضروت می‌یابد که به‌نيروي کار داخلي خود در فعالیت‌های اقتصادی متکي شده و نیروی جوان در عرصه‌های توسعه‌ای تزریق کند.

5. اقتدار بین‌المللی

افزایش جمعیت، راهبرد مؤثر در راستای افزایش امنیت دانسته شده و برای کاهش جمعیت پی‌آمدهای منفی بسیاری در ابعاد امنیتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برشمرده شده است. جامعه‌اى که در سطح بین‌المللى داراى جمعیت بیشتر و جوان‌ترى دارد، مى‌تواند داراى ارتش و قدرت نظامى قوى‌ترى نیز باشد.

6. تأکید آموزه‌های دینی

داشتن فرزند، در آموزه‌های دینی مورد تأکید فوق‌العاده قرار گرفته است؛ داشتن فرزندان، نشانۀ «امداد الهی و وسیلۀ اقتدار» دانسته شده و به‌همین ترتیب، فرزند به‌عنوان «روشنی چشم» معرفی شده است.

ضرورت سیاست‌گذاری‌های فرزندآورانه

1. رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش فرزند، کاهش سن ازدواج و حمایت از زوج‌های جوان و توانمندسازی آنها در تأمین هزینه‌های زندگی و تربیت نسل صالح و کارآمد؛
2. ارتقای امید به ‌زندگی، تأمین سلامت و تغذیۀ سالم جمعیت و پیش‌گیری از آسیب‌های اجتماعی، به‌ویژه اعتیاد، سوانح، آلودگی‌های زیست‌محیطی و بیماری‌ها؛
3. افزایش حق عائله‌مندی، ازدیاد حق بهره‌برداری از زمین برای ایجاد اشتغال، افزایش امتیاز در جذب و استخدام، افزایش محدودۀ سنی در استخدام، عدم جواز تعدیل نیروی کار دارای 3 فرزند؛
4. تأمین زمین یا مسکن، امکان استفاده مجدد از امکانات دولتی تأمین مسکن، افزایش سقف تسهیلات جهت تأمین مسکن به ازای هر فرزند، پرداخت وام تأمین مسکن، اختصاص ظرفیت ویژه برای استفاده از منازل سازمانی، تخفیف‌های ویژه عوارض ساخت و ساز مسکن؛
5. افزایش کمک هزینۀ اولاد، پرداخت برای تولد فرزند، تشویق سالانه شاغلین دارای فرزند؛
6. حمایت از عموم مادران، مادران محصل، مادران شاغل، خانواده‌های دارای فرزند چند قلو، فرزندان بالاتر از 3 فرزند.

منابع

• قرآن.
• «آمار تکان‌دهنده از سقط جنین در ایران/ وقوع 530 هزار سقط عمدی در سال»، وب‌سایت فارس، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1401ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم، شاخص‌های خانوادۀ مطلوب در اسلام، قم، مرکز بررسی‌های راهبردی ریاست جمهوری با همکاری پژوهشگاه المصطفی، 1391ش.
• «اهمیت فرزندآوری در روایات اسلامی/ پژمردگی خانواده‌های بدون فرزند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1401ش.
• «بیانات در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 19 آذر 1392ش.
• «بیانات در دیدار اعضای همایش ملی تغییرات جمعیتی و نقش آن در تحولات مختلف جامعه و خانواده»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 6 آبان 1392ش.
• «بیانات در دیدار با مدال آوران المپیک و پارالمپیک»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 21 اسفند1391ش.
• «بیانات در دیدار جمعی از تولیدکنندگان، کارآفرینان و فعالان اقتصادی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌‍العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 28 آبان 1388ش.
• « بیانات دیدار جمعی از قهرمانان و مسئولان ورزش کشور با رهبر انقلاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 30 دی 1381ش.
• «بیانات در دیدار معلمان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 21اردیبهشت 1401ش.
• «بیانات در مراسم دانش‌آموختگی دانشجویان دانشگاه‌های افسری ارتش»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب: 7 مهر 1395ش.
• «بیانات نوروزی خطاب به ملت ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تایخ درج مطلب:، 3 فروردین 1399ش.
• «چکیده‌ای از طرح حمایت از جمعیت و تعالی خانواده + جزئیات»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 13 آبان 1400ش.
• سلیمانی‌فر، ندا، «بررسی و تبیین موانع افزایش جمعیت با تأکید بر آموزه‌های اسلام»، وب‌سایت تدبر؛ بنیاد علوم و معارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1394ش.
• «قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 28 اردیبهشت 1402ش.
• مختاری، بهار، «نگاهی به‌سیاست افزایش جمعیتی اخیر ایران»، وب‌سایت تجزیه و تحلیل سیاست‌ گذاری عمومی، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1394ش.
• موسوی، سیده‌فاطمه و قافله‌باشی، مهدیه‌سادات، «بررسی جایگاه و نگرش به‌فرزندآوری در خانواده‌های جوان شهر قزوین»، مجلۀ مطالعات زن و خانواده، دورۀ اول، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1392ش.
• میرزامحمدی، حدیث، «فرزندآوری، چالش پیش‌ روی ایران»، مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا)، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1401 ش.