فروغ فرخزاد

فروغ فرخ‌زاد؛ از شاعران معاصر با آوازۀ جهانی.

فروغ فرخ‌زاد، از شعرای معاصری است که به‌سبب اشعار عاشقانه و بیان احساسات نهان زنانه به شهرت رسیده است. برخی او را دارای گرایش‌های فمینیستی دانسته‌اند و برخی دیگر، اشعار و گفتار فروغ را تلاشی برای حضور فعال زنان در جامعۀ مردسالار آن روز، توصیف کرده‌اند. محتوای شعری او در اواخر عمرش، از احساسات سطحی به آمیزه‌ای از حس و اندیشه با مضامین اجتماعی بدل شد. صحبت بی‌پردۀ فروغ از امیال انسانی، موجب شد که اشعار او برای برخی به‌دلیل صداقت در ابراز آن، خوشایند و برای عده‌ای نیز به‌سبب نادیده گرفتن شرم و حیا ناخوشایند باشد.

تولد و خانواده

فروغ فرخ‌زاد در 8 دی 1313ش در تهران به‌دنیا آمد. مادرش توران خانه‌دار و پدرش محمدباقر سرهنگ ارتش بود. شیوۀ تربیتی فروغ در خانه را سختگیرانه و خشک، قانونمند، توجه بسیار به نظم و تشویق به مطالعه گفته‌اند. فروغ چهار برادر به ‌نام‌های امیر، مسعود، مهرداد و فریدون و دو خواهر به‌نام‌های پوران و گلاره داشت.

ازدواج

فروغ در 16 سالگی عاشق فردی طنزپرداز به نام پرویز شاپور (1302-1378ش) شد و علی‌رغم مخالفت خانواده‌ها با او ازدواج کرد. حاصل این ازدواج پسری به نام کامیار بود. این عشق پس از چهار سال به جدایی ختم شد.

زندگی‌نامه

فروغ از ابتدای کودکی همراه با خواهران و برادرانش به آموختن زبان انگلیسی روی آورد. او از سیزده سالگی سرودن شعر را آغاز کرد و پس از اتمام کلاس نهم، مدرسه را رها کرد و در هنرستان به یادگیری خیاطی و نقاشی پرداخت. او در 16 سالگی با عشقی آتشین ازدواج کرد و با همسرش به اهواز رفت. در 17 سالگی تنها فرزندش کامیار به دنیا آمد. او در محافل ادبی اهواز شرکت می‌کرد و شعرهای خود را به مجلات مختلف تهران برای چاپ می‌برد و همسرش نیز حامی وی بود. نوع پوشش و حضور در جمع‌های مردانه موجب بروز شایعاتی مبنی بر معشوقه‌داشتن فروغ شد؛ همین صحبت‌ها نیز سبب جدایی او از همسر و پسرش شد. فروغ همیشه از شاپور به نیکی یاد می‌کرد. همسرش حتی بعد از جدایی نیز تأمین‌کنندۀ مخارج فروغ بود. او پس از جدایی هرگز فرزند خود را ندید. پس از آن، مجموعه‌های شعری خود را تکمیل و مدتی به اروپا سفر کرد.

جنجالی‌ترین شعر فروغ شعر گناه است که در آن به ارتباطی نزدیک با شخصی مجهول اشاره کرده است و انتشار این اثر سبب طرد او از خانواده و جامعه شد. پس از این فشارها فروغ دست به خودکشی زد ولی نجات یافت. فروغ برای داشتن شغل در استودیوی فیلم‌سازی ابراهیم گلستان استخدام شده و این همکاری منجر به عشقی دو طرفه شد. بعد از آشکار‌شدن ارتباطش و بی‌توجهی او به مرزهای اخلاقی از دید مردم و فشار مطبوعات، اقدام به خودکشی کرد و این بار نیز زنده ماند. او دوره‌های فیلم‌سازی را در انگلستان گذراند و با ابراهیم گلستان در تولید فیلم و بازی در آنها همکاری داشت. شخصیت گلستان و دانش او سبب تحول فکری و هنری فروغ شد و از این پس حیات فردی و هنری او به مرحلۀ دیگری وارد شد.

در سال 1341ش فروغ برای ساخت فیلمی در مورد جذامی‌ها به تبریز سفر کرد. او در کنار جزامی‌ها مدت کوتاهی زندگی کرد و حاصل آن فیلمی با کسب جوایز جهانی فراوان شد. دستاورد دیگری که سفر به تبریز برای او داشت، این بود که فروغ پسربچه‌ای به نام حسین را به فرزندخواندگی قبول کرد و با خود به تهران برد.

ویژگی‌ها

سرکش بودن، عدم سازش با هم‌نوعان، کنجکاوی، ادیب، انتقادناپذیری، خودرأی بودن، بااحساس و پرتلاطم بودن و علاقه‌مندی به کتا‌ب‌خوانی به‌ویژه فلسفه از ویژگی‌های فروغ دانسته شده است.

آثار

فروغ دارای پنج اثر شعری، کتابی حاوی نامه‌های عاشقانۀ او به شاپور (بعدها پسرش در کتابی آنها را چاپ کرد)، دو کتاب ترجمه شده و همچنین کارگردانی یک اثر مستند است.

• اسیر، 1331ش؛
• دیوار، 1335ش؛
• عصیان، 1336ش؛
• تولدی دیگر، 1341ش؛
• ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد، 1342ش؛
• اولین تپش‌های عاشقانۀ قلبم (نامه‌های فروغ به شاپور)، 1381ش؛
• ترجمۀ نمایش‌نامۀ «ژان مقدس»، 1343ش؛
• ترجمۀ سیاحت‌نامۀ «هنری میلر»، 1343ش؛
• مستند «خانه سیاه است»، 1341ش.

سبک و درون‌مایۀ شعری

فروغ فرخ‌زاد اشعار خود را در قالب‌های مثنوی، غزل، چهارپاره، نیمایی و نیمایی نو سروده است. درون‌مایۀ سه اثر ابتدایی فروغ را عواطف سطحی انسانی دانسته‌اند، احساساتی که بیشتر به جنبۀ جسمانی عشق زمینی پرداخته و بیانگر حالات نفسانی شاعر است و به زبانی صریح و جسورانه بیان شده است. این ویژگی محتوایی شعر تا آن زمان در میان شاعران زن بی‌بدیل بوده است. برخی این سبک شعری را نشانگر بی‌ریایی و صداقت حسی فروغ و سایرین نیز این نوع بیان بی‌پروا را سبب برانگیختن امیال نفسانی و گناه‌آلود دانسته‌اند و دلیل ترجمه‌های بی‌شمار آثار او در کشورهای غربی را همین درون‌مایۀ عریان شعری او گفته‌اند. پس از چند سال و تغییر دیدگاه، فروغ محتوای اشعار خود را به قضاوت نشسته و سه اثر اولیۀ خود را پرت و ضعیف توصیف کرد و عدم علاقۀ خود را به آن ابراز داشته است در دو اثر پایانی، چشم‌انداز شاعر فراتر از امیال نفسانی و احساسات گذرا رفته و افق دید او بر مدار آمیزه‌ای از عشق و دردهای انسانی و اجتماعی می‌گردد و به مرحلۀ شناخت والای انسانی رسیده است.

فروغ و دیدگاه فمینیستی

فروغ در اشعار خود به‌صورت ویژه به عنصر زنانگی و بیان مسائلی که جامعۀ زنان با آن مواجه بوده و در جامعۀ مردسالار آن روز، جایی برای بیان احساس و عواطف و فریادخواهی آنان نبوده، پرداخته است. او معتقد است، زن نیز همانند مرد آزاد آفریده شده است و از حقوقی مساوی در اجتماع باید بهره‌مند باشد. فروغ از نادیده‌انگاری زنان در جامعه گلایه می‌کند.او از عواطف زنانگی به مهر مادری بسیار توجه کرده و آن را ابراز می‌کند. برخی این سبک نگرش شاعر را هم‌ارز انگارۀ فمینیستی می‌دانند؛ اما عده‌ای نیز معتقدند دیدگاه فروغ با نظریۀ فمینیستی متفاوت است چرا که او با همۀ مردان سر ستیز ندارد و جامعۀ آرمانی را حضور توأمان زن و مرد در کمال دوستی می‌داند و به عشق مادری، که مخالف اصول فمینیستی است، توجه ویژه داشته است.

درگذشت

فرغ فرخ‌زاد در 25 بهمن 1345ش بر اثر تصادف و واژگونی اتومبیل درگذشت و با همراهی جمعی از هنرمندان و خانواده در قبرستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.

بزرگداشت

در سال 1344ش، سازمان فرهنگی یونسکو فیلمی نیم‌ساعته از زندگی فروغ ساخت. سه مستند به نام‌های «جام جان»، «اوج موج» و «سرد سبز» به تهیه‌کنندگی ناصر صفاریان دربارۀ فروغ فرخ‌زاد ساخته شده است. آثار او نیز به زبان‌های عربی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ایتالیایی، کردی، ترکی، اردو و ازبک ترجمه شده است. چند گروه موسیقی نیز قطعه‌هایی از اشعار او را در قالب ترانه اجرا کرده‌اند.

فروغ در نگاه دیگران

آیت‌الله خامنه‌ای:

او محتوای باز و عریان شعرهای فروغ را به جامعۀ فرهنگی بی‌بندوبار آن روز نسبت داده و فرجام زندگی او را نیک دانسته است.

شاملو:شاملو فروغ را از شاعران سرآمد معرفی کرده و در پاره‌ای از اشعار او شگفتی و اعجاز را مشاهده کرده است.

اخوان ثالث:او شعر و زندگی فروغ را درهم آمیخته دانسته و برای فروغ، مرزی بین زندگی و شعر قائل نشده است.

شفیعی کدکنی:او شعر فروغ را دارای تشخص و استقلال و گسترش وزنی دانسته است.  

منابع

• بختیاری، محمدرضا، «سیمای زن در شعر و اندیشۀ فروغ فرخ‌زاد»، مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دورۀ دوم، شمارۀ 2/3، تابستان 1395ش.
• «بیوگرافی فروغ فرخ‌زاد»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• پورشهرام، سوسن، «پژوهشی نو در شعر فروغ فرخ‌زاد»، فصلنامۀ بهار ادب، شمارۀ دوم، زمستان 1387ش.
• «دربارۀ شعر فروغ چه می‌گویند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1392ش.
• زاهد، فاطمه، «داستان زندگی فروغ فرخ‌زاد بانوی شعر»، وب‌سایت تحول فردی، تاریخ انتشار: 27 تیر 1400ش.
• «زندگی‌نامۀ فروغ فرخ‌زاد، لیست آثار و زندگی شخصی»، وب‌سایت جادوی باور، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1401ش.
• «فروغ فرخ‌زاد از عصیان تا تولدی دیگر+ بیوگرافی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1398ش.
• «فروغ‌الزمان فرخ‌زاد، شاعر نام آشنای ایرانی و یکی از زنان تأثیر‌گذار تاریخ ادبیات معاصر ایران، به تاریخ ۸ دی ۱۳۱۳ در تهران دیده به جهان گشود»، وب‌سایت محمدرضا تیموری، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «مقالۀ زندگی‌نامۀ فروغ فرخ‌زاد»، وب‌سایت بانک مقاله، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1401ش.
• «ناگفته‌هایی از فروغ فرخ‌زاد از زبان خودش»، وب‌سایت برترین‌ها، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1401ش.
• «نظر احمد شاملو دربارۀ فروغ فرخ‌زاد»، مجلۀ هنری تحلیلی کافه کاتارسیس، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «نظر رهبری دربارۀ عاقبت فروغ فرخ‌زاد»، مشرق‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1391ش.
• «نظر مهدی اخوان ثالث دربارۀ شعر فروغ»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: 9 دی 1393ش.