لباس مشکی در فرهنگ شیعیان
لباس مشکی در فرهنگ شیعیان؛ آداب و شرایط سیاه‌پوشی در سیرۀ شیعیان.
لباس مانند زبان، هویت قومی، اجتماعی و جغرافیایی را مشخص می‌کند.[۱] انسان‌ها در زندگی اجتماعی و به‌ویژه در آیین‌های سوگواری، برای نشان دادن اندوه خود، مجموعه‌ای از رفتارها را بروز می‌دهند. در بسیاری از فرهنگ‌ها، ترک زینت (حِداد) و پوشیدن جامه‌ای به رنگ سیاه،[۲] از روشن‌ترین نشانه‌های سوگ و اندوه است.[۳] در فرهنگ ایرانی و به‌ویژه میان شیعیان نیز پوشیدن لباس سیاه و افراشتن پرچم‌های سیاه، نماد سوگواری و مصیبت‌زدگی است که معمولا در مراسم سوگواری و مجالس ترحیم بازنمایی می‌شود.[۴]
پیشینه لباس مشکی
پوشیدن لباس سیاه در سرزمین‌های شرقی از دیرباز مرسوم بوده است. در ایران نیز سوگواران، جامۀ کبودِ نیلی یا سیاه بر تن می‌کردند. اما رخت عزا در دوران رواج دین زردشتی در ایران باستان، به رنگ سفید بوده و این سبک پوشش حتی در دورۀ اسلامی تا دوران غزنویان نیز ادامه داشته است.[۵]
برخی از پژوهشگران لباس اقوام، پیشینه پوشیدن لباس سیاه را به دورۀ هخامنشی و ساسانی رسانده‌اند و معتقدند رنگ سیاه دو معنا دارد؛ یکی حزن و دیگری پلیدی که از هر دو معنا در سیاه‌پوشی استفاده می‌شود؛ در عین حال، برخی جریان‌های اجتماعی مانند نهضت سربداران و سیاه‌جامگان، به رنگ سیاه نگاه مثبت داشته و از سیاه‌پوشی برای قدرت‌افزایی و ایجاد ثبات شخصیت استفاده کرده‌اند.[۶]
در گستره جغرافیایی فرهنگ ایرانی ـ اسلامی، غالبا رنگ سیاه نماد و نشانه مرگ و ماتم بوده و معمولا در قالب پوشش‌هایی با رنگ سیاه، کبود، نیلگون و آسمانی، جلوه‌گر شده است. در گزارشی تاریخی به سیاه‌پوشی حاکم شهر تبریز پس از زلزله سال 434ق و مرگ هزاران شهروند تبریزی، اشاره شده است. پادشاهان آل بویه نیز هنگام سوگواری، جامه سیاه به تن می‌کردند. در بین ایل‌نشینان و عشایر ایران مرسوم است که هنگام عزا و ماتم، زنان از یک قطعه لباس سیاه مثل روسری، و مردان از جامه یا کلاه سیاه استفاده می‌کنند.[۷]
سیاه‌پوشی در سوگواری‌ها میان اعراب پیش از اسلام نیز همانند ایرانیان و یونانیان باستان، رایج بوده است. برخی گزارش‌های تاریخی به سیاه‌پوشی زنان مکه در سوگ کشته‌شدگان خویش در جنگ بدر، اشاره کرده‌اند.[۸]
پوشیدن لباس مشکی در سیره اهل‌بیت
بعد از شهادت امام حسین، زنان بنی‌هاشم لباس مشکی بر تن کردند و امام سجاد، به‌علت ماتم‌زده بودن آنان، برای‌شان غذا می‌فرستاد.[۹] مسلمانان در سوگواری عزیزان و آشنایان خود، رخت سیاه بر تن می‌کنند. در روایتی از امام صادق به تن‌پوش سیاه‌رنگ پیامبر اکرم در هنگام رحلت، اشاره شده است.[۱۰] ابن ابی‌الحدید نیز در گزارشی از رخدادهای پس از شهادت امام علی، به حضور امام حسن در میان مردم با جامه سیاه، اشاره کرده است.[۱۱]
سیاه‌پوشی زنان برای امام حسین
علامه مجلسی به گزارشی از هند، همسر یزید اشاره کرده که در شام به میان خاندان امام حسین آمده و تمام زنان هاشمی و قریشی را سیاه‌پوش و در حالت گریه و زاری بر امام حسین دیده است.[۱۲] در روایتی از امام باقر نیز به سیاه‌پوشی زنان بنی‌هاشم در عزای امام حسین اشاره شده است.[۱۳]
کراهت لباس مشکی
از برخی روایات چنین بر می‌آید که پوشیدن لباس مشکی مکروه است،[۱۴] اما این کراهت برای همه افراد و همیشگی نیست و برخی لباس‌ها در برخی ایام از این حکم استثنا شده‌اند. در گزارشی از سیره رسول خدا آمده است که او از پوشش سیاه کراهت داشت، مگر در سه مورد: خف (نوعی کفش چرمی نازک)، عمامه و کِساء (روپوش).[۱۵]
همچنین از امام صادق روایت شده است که حِداد (پوشیدن لباس عزا و دوری از زینت) در غم از دست دادن عزیزان، نباید بیش از سه روز باشد.[۱۶] فقهای شیعه این نهی امام را به کراهت، معنا کرده‌اند.[۱۷] پوشیدن لباس سیاه در نماز نیز اگرچه در فقه اسلامی، مکروه دانسته شده اما برخی فقها استفاده از عمامه و عبای سیاه در نماز را مکروه نمی‌دانند.[۱۸] امروزه مراجع و فقهای شیعه، لباس مشکی از جمله چادر مشکی را برای زنان، مکروه نمی‌دانند.[۱۹] در کتاب فقهی «جواهر الکلام» نیز کراهت پوشش سیاه، مختص مردان دانسته شده و پوشش مشکی برای زنان توصیه شده است.[۲۰]
سیاه‌پوشی در ادبیات فارسی
فردوسی در شاهنامه در داستان رستم و شغاد به پوشیدن لباس سیاه اشاره می‌کند:[۲۱]
| به یک سال در سیستان سوگ بود | همه جامه‌هاشان سیاه و کبود |
او در داستان فریدون سروده است:[۲۲]
| همه جامه کرده کبود و سیاه | نشسته به اندوه در سوگ شاه |
سنایی نیز در باب دوم حدیقه الحقیقه چنین می‌سراید:[۲۳]
| حنجره در سرود نیک آید | جامۀ غم کبود نیک آید |
پانویس
- ↑ بلوک‌باشی و همکاران، «پوشاک»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش، ج14، ص 69.
- ↑ واسطی زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، 1404ق، ج۸، ص۱۵.
- ↑ «پوشیدن لباس مشکی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1401.
- ↑ بهرامی، «ترحیم، مجلس»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش، ج 11، ص321.
- ↑ بهرامی، «ترحیم، مجلس»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش، ج 11، ص321.
- ↑ بهرامی، «رخت عزا چطور وارد فرهنگ ایرانی شد؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
- ↑ بلوک‌باشی و همکاران، «پوشاک»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش، ج14، ص 69.
- ↑ «تاریخچه سیاه‌پوشی در مصیبت و عزا به چه زمانی برمی گردد؟»، سایت شهر سوال، تاریخ بازدید: 6 تیر 1401ش.
- ↑ برقی، المحاسن، 1371ق، ج۲، ص۴۲۰.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، 1376ش، ص۱۸۳، به نقل از «لباس مشکی»، ویکی فقه، بازدید 5 اردیبهشت 1401ش.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، 1404ق، ج۱۶، ص۲۲.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج۴۵، ص۱۹۵–۱۹۶.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناظرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۷، ص۱۱۸.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ج۳، ص۳۹۷.
- ↑ کلینی، فروع کافی، ج۶، ص۴۹۹، ح۱.
- ↑ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج۳، ص۲۷۱.
- ↑ «پوشیدن لباس مشکی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1401.
- ↑ بهجت، محمدتقی، جامع المسائل، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ «لباس مشکی»، ویکی فقه، بازدید 5 اردیبهشت 1401ش.
- ↑ نجفی جواهری، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج۸، ص۲۳۵.
- ↑ فردوسی، «شاهنامه»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: اول تیرماه 1401ش.
- ↑ فردوسی، «شاهنامه»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: اول تیرماه 1401ش.
- ↑ سنایی، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، سایت گنجور، تاریخ بازدید: اول تیرماه 1401ش.
منابع
- ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1404ق.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامي، بی‌تا.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الاسلامیة، 1371ق.
- بلوک‌باشی، علی و همکاران، «پوشاک»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش.
- بهرامی، عسکر، «ترحیم، مجلس»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1398ش.
- بهرامی، فاطمه، «رخت عزا چطور وارد فرهنگ ایرانی شد؟»، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1395ش.
- «پوشیدن لباس مشکی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1401.
- « تاریخچه سیاه‌پوشی در مصیبت و عزا به چه زمانی برمی گردد؟»، سایت شهر سوال، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1396ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، 1409ق.
- سنایی، مجدود بن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 تیر 1401ش
- فردوسی، شاهنامه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 تیر 1401ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1367ش.
- «لباس مشکی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 5 اردیبهشت 1401ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1362ش.