مارپیچ سکوت

مارپیچ سکوت؛ سازوکار رسانه‌ای غالب کردن یک دیدگاه با ضعیف جلوه‌دادن سایر دیدگاه‌ها.

مارپیچ سکوت نظریه‌ای اجتماعی و بر پایۀ افکار عمومی است که بیان می‌کند زمانی که فرد دیدگاه خود را در اقلیت می‌پندارد، برای فرار از طرد اجتماعی، سکوت می‌کند؛ در حالی که ممکن است چنین نباشد و در اثر القای رسانه‌ای چنین تصوری ایجاد شده باشد. این سکوت باعث غلبه و افزایش طرفداران دیدگاه مقابل می‌شود.

مفهوم‌‍‌شناسی

مارپیچ سکوت، نظریه‌ای است که بر اساس آن، هرگاه افراد جامعه‌ای افکار یا نظریه خود را در اقلیت ببینند، دربارۀ آن سکوت کرده و خود را همرنگ جماعت نشان می‌دهند و غالباً به گونه‌ای صحبت می‌کنند که رسانه‌ها یا ارتباطات بین‌فردی در جامعه از آن حمایت می‌کنند. این سکوت با افزایش فاصله با تفکر غالب و همسو با رسانه، بیشتر می‌شود و علت کتمان آن هم ترس از تنها ماندن در جامعه است. این افراد ممکن است از نظر تعداد بیشتر از تفکر غالب و القائی رسانه‌ها باشند، اما با سکوت خود نظریۀ مقابل را تقویت می‌کنند. این روند موجب شکل‌گیری مارپیچی از سکوت شده و در نهایت به خاموشی یک نظر و گسترده شدن نظر دیگر منجر می‌شود.

تاریخچه

نظریۀ مارپیچ سکوت نخستین‌بار در جریان رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری فدرال آلمان مورد توجه قرار گرفت و یک هفته قبل از انتخابات، با دلسردی و سکوت طرفداران حزب غالب، طرف مقابل در انتخابات پیروز شد. این نظریه در سال 1974م در دو مقالۀ علمی ارائه شد و در سال 1980م نخستین کتاب در مورد مارپیچ سکوت چاپ و سپس به زبان‌های مختلف دنیا ترجمه شد.

فرضیۀ مارپیچ سکوت

مردم در ارتباطات خود از افکار عمومی غالب و نظر اکثریت و اقلیت آگاه می‌شوند. آنها وقتی نظر خود را در حال گسترش بدانند، آن را با اعتمادبه‌نفس در ملاءعام بیان می‌کنند و وقتی احساس کنند که دیدگاه‌شان در حال از دست دادن جایگاه اصلی است، به‌شیوۀ محتاطانه‌تری برخورد می‌کنند و از آنجایی که نمی‌خواهند جزو گروه اقلیت باشند و برای اینکه مورد تمسخر و یا طرد و بی‌اعتنایی قرار نگیرند، سکوت می‌کنند.

متغیرهای مارپیچ سکوت

علاوه بر ترس از انزوا در جامعه، موارد دیگری نیز در مارپیچ سکوت دخالت دارد. علاقه به سیاست، درآمد، میزان تحصیلات، سن، سطح خودسودمندی، ارتباط و تناسب شخص با موضوع، استفاده از رسانه‌ها و همچنین اطمینان شخص به درست بودن نظر خود در این زمینه اثرگذار است.

کارکرد مارپیچ سکوت

رسانه‌ها با استفاده از مارپیچ سکوت، عقاید مدنظر خود را در ذهن مخاطب القا می‌کنند و ذهنیت افراد را شکل می‌دهند و فرد را برای جلوگیری از انزوا، وادار به پذیرش و ابراز عقید‌ۀ مورد پسند آنها می‌کنند. با استفاده از چنین رویکردی، افراد و گروه‌های مخالف سکوت کرده و افکار و عقاید یکسانی بر جامعه تحمیل می‌شود.

تأثیر مارپیچ سکوت بر افول نظام سیاسی

تثبیت مارپیچ سکوت در جامعه می‌تواند با کمک تکنیک‌های جنگ روانی، یک دیدگاه را به‌‌عنوان نظر اکثریت مردم جا بزند و حامیان حقیقت و تفکر اکثریت را به سکوت در برابر تفکر باطل مجبور ‌کند و از این طریق دشمنان را بر مردم حاکم کند. حاکمان رسانه با استفاده از این روش اقلیت‌سازی و اكثریت‌سازی، حقیقت را مدفون و بستر افول یک نظام سیاسی را فراهم می‌سازند و به‌سرعت و با کمترین هزینه، هر نظام قدرتمندی را از پای درمی‌آورند.

دیدگاه‌ها پیرامون نظریۀ مارپیچ سکوت در فضای مجازی

رسانه‌ها بر نظرات مردم تأثیر می‌گذارند و مارپیچ سکوت با حمایت و مشروعیت‌بخشی رسانه‌ها ممکن می‌شود. برخی کارشناسان بر این باور هستند که امروزه مارپیچ سکوت با توجه به سرعت انتقال اطلاعات در شبکه‌های اجتماعی، سریع‌‌تر از قبل اتفاق می‌افتد و افکار عمومی به‌سرعت جهت‌دهی می‌شود؛ هر چند تنوع دیدگاه‌های مختلف در این شبکه‌ها بسیار است؛ اما برای شکل‌دهی افکار عمومی ابزاری قدرتمند محسوب می‌شود. شماری از کارشناسان نیز ارتباطات فضای مجازی و آزادی آن را دلیلی برای ناکارآمدی یا خنثی و کم‌اثر بودن این نظریه می‌دانند. از این منظر، افراد در فضای مجازی نگران عکس‌العمل منفی دیگران نیستند و ترسی از انزوا ندارند. از این‌رو برخی صاحب‌نظران معتقدند با وجود شبکه‌های اجتماعی احتمال شکل‌گیری افکار عمومی در قالب مارپیچ سکوت، ضعیف است.

شگرد گرفتار کردن مردم در تلۀ مارپیچ سکوت

حاکمان رسانه‌ها یا صاحبان قدرت در صفحات مجازی با کمک اینفلوئنسرها و سلبریتی‌ها و یا نفوذ در آنها، عقاید و نظرات خود را از زبان آنها بیان می‌کنند و بدین طریق آن را خواست عمومی مردم جلوه می‌دهند یا با استفاده از تکنیک‌های جنگ ‌روانی نظر مخاطبان را دچار تغییرات اساسی کرده و زمینۀ تغییر عقیده را فراهم می‌کنند. شبکه‌های رسانه‌ای در فضای مجازی با استفاده از آمار و اطلاعات جعلی، شرایطی برای مخاطبان ایجاد می‌کنند که یک نظریه ارزش و مشروعیت خود را نزد آنها از دست بدهد و طرفداران آن حس کنند کمترین تعداد هستند و از ترس انزوا در پیله سکوت فرو روند. به این افراد چنین القا می‌شود که برای در امان ‌ماندن از خشم اکثریت یا باید به آنها بپیوندد یا در انزوای عمومی ‌قرار گرفته و آسیب‌ها و هزینه‌های آن را بپذیرند. از آنجا که برخی صاحب‌منصبان و عموم افراد از انزوا و خطرات مخالفت با اکثریت می‌ترسند، در چنین شرایطی بر خلاف باورها، قضاوت‌ها و ارزیابی‌های خود عمل می‌کنند و امنیت و آرامش را در همرنگ‌شدن با اکثریتِ القایی می‌انگارند. همان‌گونه که در دنیای حقیقی مردم برای جلوگیری از انزوا، تمسخر، طرد و بی‌اعتنایی، سکوت می‌کنند، کاربران شبکه‌های اجتماعی نیز، از ترس واکنش نامطلوب دنبال‌کنندگان و یا کاهش آنها، سکوت می‌کنند.

ویژگی‌های شخصیتی و مارپیچ سکوت

از منظر روان‌شناسی، افراد دارای تیپ شخصیتی درون‌گرا و افرادی که عزت‌نفس پایین دارند، سکوت را ترجیح می‌دهند و معمولاَ مردان، جوانان و افراد طبقات متوسط و بالا، نظرات خود را راحت‌تر بیان می‌کنند. البته همیشه چنین نیست که طبقات پایین و محروم جامعه گرفتار مارپیچ سکوت باشند؛ پیروزی انقلاب اسلامی ایران با مشارکت فعال طبقات محروم و کوخ‌نشین جامعه، مثال نقضی بر این ادعا است. افرادی که به نظر و عقیدۀ خود اطمینان دارند، از بیان دیدگاه خود حتی در صورت اقلیت بودن هم ترسی ندارند، گرفتار مارپیچ سکوت نمی‌شوند، آنچه را درست می‌دانند بیان می‌کنند و از قاعدۀ «گر خواهی نشی رسوا همرنگ جماعت شو» تبعیت نمی‌کنند. در مقابل افرادی که نسبت به دیدگاه خود نامطمئن هستند، در بیان آن تحت تأثیر جَو حاکم قرار می‌گیرند و قربانی مارپیچ سکوت می‌شوند.

گرفتاری خواص در مارپیچ سکوت

از زمان‌های گذشته جامعه از دو گروه خواص و عوام تشکیل یافته است. عملکرد منفی هر یک از این دو گروه جامعه را به نابودی و عملکرد مثبت آنان جامعه را به رشد و پیشرفت می‌رساند. البته با توجه به مسئولیت خواص در جامعه، اشتباهات آنها در سطح اجتماعی اثر تخریبی بیشتری دارد و کناره‌گیری و سکوت آنها آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر جامعه وارد می‌کند. برخی خواص و روشن‌فکران با وجود درک حقیقت در زمان فتنه و نیاز به بیان آن، به‌خاطر مصالح سیاسی یا تثبیت جایگاه اجتماعی خود در تلۀ مارپیچ سکوت افتاده و با سکوت خود موضع جریان باطل را تقویت می‌کنند و عوام را نیز به انحراف می‌کشانند و یا حداقل دستخوش شک و تردید می‌کنند. در حدیثی از پیامبر اسلام فرد ساکت، بی‌طرف و بی‌تفاوت نسبت به حق، برابر با شیطان دانسته شده است.

مارپیچ سکوت در مقابلِ امر به معروف و نهی از منکر

گرفتار نشدن در مارپیچ سکوت در قبال خطا و گناه علنی و دفاع کردن از حق علاوه بر وظیفۀ اجتماعی، از وظایف شرعی هر مسلمانی است. سکوت در برابر گناه‌های علنی سبب جرأت‌مندی، تظاهر و تفاخر فردگنه‌کار می‌شود. در جمهوری اسلامی ایران اقلیت ضددینِ فعال در برابر اکثریت دین‌دارِ غیرفعال قرار دارند؛ گرفتاری برخی دین‌داران در مارپیچ سکوت و منفعل بودن آنها سبب شده اقلیت ضددین خود را جزو اکثریت بدانند. سکوت در برابر گناه به‌دلیل ترس از واکنش فرد گنه‌کار و احتمال اثر نکردن رخ می‌دهد؛ این در حالی است که آسیب‌های اجتماعی سکوت در برابر گناه، بیش از خطرات تذکر دادن است. با گسترش اجتماعیِ امر به معروف و نهی از منکر این پیامد انتظار می‌رود که معروف، معروف بماند و منکر، منکر. سکوت در قبال گناه و رواج یافتن و عادی‌شدن آن سبب تغییر جای معروف و منکر می‌شود.

منابع

• اسکندری، علی، «عوام و خواص از دیدگاه نهج‌البلاغه»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1379ش.
• «اغوای خواص؛ توقف در مارپیچ سکوت و فقدان نگاه مسئولانه»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1401ش.
• جلایری، رضا، «الگویی نامرئی به نام مارپیچ سکوت»، وب‌سایت پرسش‌ پی‌آر، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1402ش.
• «حکمت هجدهم؛ سکوت خواص ضربه‌ای سنگین به جامعۀ اسلامی وارد می‌کند»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 20 فروردین 1402ش.
• حیدری، علی‌حسن، «تلۀ مارپیچ سکوت»، روزنامۀ فرهنگی اجتماعی صبح ایران، شمارۀ 6357، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1401ش.
• رستگار، ایرج، «ارتباطات دیجیتالی و شکل‌گیری مارپیچ سکوت مواج»، فصلنامۀ جامعه، فرهنگ و رسانه، شمارۀ 1، زمستان 1390ش.
• شریفی، عبدالهادی، تهذيب شرح نهج‌البلاغه لإبن أبي‌الحديد المعتزلي، قم، مؤسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث، چاپ دوم، 1428ق.
• «صفر و یک‌ها چطور شما را به سکوت وادار می‌کنند»، جامعۀ خبری تحلیلی الف، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1398ش.
• «فصل پنجم: انقلاب اسلامی و مستضعفین»، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت 1403ش.
• «نظریۀ مارپیچ سکوت»، مرکز آموزش و پژوهش همشهری، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1392ش.
• «نقش سکوت در انحراف یک جامعه/ اگر جلوی گناه را نگیریم، گناه جلوی ما را می‌گیرد»، فارس‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 23 اردیبهشت 1402ش.
• Griffin, Em. “Spiral of Silence of Elisabeth Noelle-Neumann”, A First Look at Communication Theory.
• Matthes, Jorg et al. 2010. “A Spiral of Silence for Some: Attitude Certainty and the Expression of Political Minority Opinions”, Comnunication Research 37.
• “Spiral of Silence Theory | History, Elements & Examples”, Study Website, Date of Visit: 13 may 2024.
• “The “Spiral of Silence” Theory”, noelle-neumann website, Date of Visit: 14 may 2024.