مسئله اصلی جهان اسلام
مسئله اصلی جهان اسلام؛ جایگاه سیاسی و اهمیت دینی و تمدنی فلسطین نزد مسلمانان جهان.
مسئله اصلی جهان اسلام، اشاره به ارزشمندی فوق‌العادۀ سرزمین فلسطین و جایگاه مهم تاریخی، دینی و تمدنی آن نزد مسلمانان جهان دارد. این اصطلاح، نخستین بار توسط امام خمینی، بنیانگذار نظام جمهوری اسلامی ایران مطرح شد. جمهوری اسلامی ایران موضوع فلسطین را همواره میان مسائل مشترک مسلمانان، به‌عنوان «مسأله اول امت اسلامی» مورد توجه قرار داده و معتقد است که تمامی معادلات جهان اسلام ذیل این موضوع تعریف می‌شود. نام‌گذاری آخرین جمعۀ ماه رمضان به‌عنوان «روز جهانی قدس» توسط امام خمینی و تجلیل گستردۀ مردم ایران و مسلمانان جهان در هرسال از این روز، به‌دلیل اهمیت فلسطین و تحقق حمایت جهانی از مردم و آزادی فلسطین است.
مفهوم‌شناسی
در ادبیات اندیشمندان، تحلیل‌گران، محققان و رسانه‌های مختلف جهان اسلام به‌ویژه جمهوری اسلامی ایران، «مسئلۀ اصلی جهان اسلام»[۱] به «سرزمین فلسطین» اشاره دارد که با وجود جایگاه تاریخی، دینی، سیاسی، راهبردی و تمدنی، از نیمۀ سدۀ بیستم میلادی به اشغال رژیم صهیونیستی درآمده است.[۲] «قلب تپندۀ جهان اسلام»،[۳] «قلب جهان اسلام»،[۴] «اولویت جهان اسلام»،[۵] «قلب جغرافیای جهان اسلام»،[۶] «قلب مسائل دنیای اسلام»،[۷] «قلب سیاسی جهان اسلام»،[۸] «پارۀ تن اسلام»،[۹] «قبلۀ اول مسلمانان»،[۱۰] «مهم‌ترین مسئلۀ جهان اسلام»[۱۱] و «زنده‌ترین و مهم‌ترین مسأله جهان اسلام»،[۱۲] تعبیرهای گوناگون سیاست‌مداران و اندیشمندان مسلمان دربارۀ سرزمین فلسطین است که بر اهمیت راهبردی و دینی آن دلالت می‌کند.[۱۳] بر اساس گزارش منابع مختلف، امام خمینی، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، از ابتدای مبارزه علیه رژیم شاهی در شهریور ۱۳۴۱ش فلسطین را مسأله اصلی جهان اسلام عنوان کرد و ۷۷ روز بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی، در تابستان ۱۳۵۸ش این ایده را وجهۀ جهانی بخشید و با نام‌گذاری آخرین جمعۀ ماه رمضان به نام «روز قدس»، زمینۀ اتحاد جهان اسلام را علیه اسرائیل و برای نجات فلسطین فراهم کرد. [۱۴]
تاریخچه
فلسطین در تاریخ قدیمی جهان به «ارض کنعان» معروف بود. بر اساس منابع مختلف، ساکنان اصلی آن کنعانیان 2500 سال قبل از میلاد مسیح از جزیرةالعرب به این سرزمین مهاجرت کرده بودند. سپس قبیله‌های عبرانی بر اثر ستم فرعون مصر، تحت رهبری موسی پیامبر از مصر به سرزمین فلسطین مهاجرت کردند. یهودیان در طول اقامت خود در سرزمین فلسطین، بارها دست به شورش و تمرد علیه امپراتوری بابل زدند و سرانجام امپراتور این سرزمین، کلیه یهودیان را از فلسطین به عراق کوچ داد و این سرزمین به سیمای کنعانی و عربی خود بازگشت.[۱۵] در زمان خلافت عمر بن خطاب، فلسطین جزئی از سرزمین اسلامی شد و خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس بر این سرزمین حکومت داشتند. در ۳۵۸ق فاطمیان کنترل فلسطین را به دست گرفتند و برای به دست‌آوردن کنترل کامل فلسطین، با انقلاب‌های محلی، قرامطه و ترک‌های سلجوقی به مبارزه پرداختند.[۱۶] در این مدت نزاع بر سر فلسطین ادامه داشت، به‌شکلی که حکومت فلسطین بین مملوکان مصر، مغولان و عثمانی‌ها ردوبدل می‌شد تا اینکه از حدود ۴۰۰ق عثمانی‌ها اختیار فلسطین را به‌طور کامل در دست گرفتند.[۱۷] در 1097م جنگ‌های صلیبی با هدف بیرون‌راندن مسلمانان از بیت‌المقدس و تسخیر این شهر توسط مسحیان آغاز شد. صلیبیان به‌دلیل ضعف مسلمانان موفق شدند به مدت 200 سال بر این منطقه حکمرانی کنند، اما بر اثر مقاومت مستمر، مسلمانان موفق شدند در 1291م فلسطین را دوباره پس بگیرند. [۱۸]
اهمیت و جایگاه فلسطین
- فلسطین سرزمین انبیای بزرگ و محل ظهور و گسترش ادیان الهی، همواره كانون توجه و احترام پیروان ادیان و مذاهب بزرگ دنیا و همۀ ملل جهان بوده است.[۱۹]
- فلسطین در بین سه دین از ادیان بزرگ معاصر یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت اهمیت فراوانی دارد و مقدس شمرده می‌شود.
- کشور فلسطین به‌دلیل وجود مسجد الاقصی (نخستین قبلۀ مسلمانان) در این سرزمین، موقعیت ویژه‌ای برای همۀ مسلمانان جهان دارد.[۲۰]
- در منابع دینی از جمله در قرآن کریم، سرزمین فلسطین با عنوان «ارض مقدسة» و «ارض مبارکة» یاد شده است و برخی از مفسّران، این عناوین را فلسطین یا شام دانسته‌اند.[۲۱]
- به نظر پژوهشگران دینی، مقدس و مبارک‌بودن فلسطین به‌دلیل تأثیر شگرف آن در تاریخ بشر و اهتمام موسی پیامبر برای ورود به این سرزمین بوده است.[۲۲]
- قدس که بخشی از سرزمین فلسطین و نقطۀ درخشان آن محسوب می‌شود، به نظر مفسران پنج بار در قرآن توصیف شده است و گروهی از مفسران نیز مصداق «وَٱلتِّینِ وَٱلزَّیْتُونِ * وَطُورِ سِینِینَ * وَهَـذَا ٱلْبَلَدِ ٱلأَمِینِ» [۲۳] را پایتخت فلسطین، بیت‌المقدس دانسته‌اند. [۲۴]
- فلسطین محل دفن تعدادی از انبیاء و بزرگان دینی است. به‌عنوان نمونه یحیی در شهر سامریه[۲۵] و ابراهیم در شهر الخلیل[۲۶] و مادر عیسی مسیح، «مریم» در شهر ناصره، دفن هستند. «بیت‌المقدس» پایتخت فلسطین نیز محل ظهور ادیان یهودیت و مسیحیت بوده است. مقبرۀ داوود نبی، مقام موسی پیامبر، مسجدالاقصی و مسجد صخره در این شهر قرار دارند.[۲۷]
- فلسطین از نظر استراتژیک، موقعیت بسیار حساس و مهمی دارد. این کشور به‌مثابه پلی است که آسیا را به آفریقا متصل می‌کند و راه ارتباط جزیرةالعرب به دریای مدیترانه را هموار می‌کند. موقعیت استراتژیکی این سرزمین موجب شده است تا استعمارگران نقشۀ جدایی بین دو بخش عمدۀ جهان اسلام را طرح و اجرا کنند.[۲۸]
- فلسطین قطعه‌ای از خاک اسلامی است و همۀ مذاهب اسلامی معتقدند که اگر قطعه‌ای از خاک اسلامی به‌وسیله دشمن جدا و تصرف شود، همه باید بکوشند تا حاکمیت اسلام به آن سرزمین برگردد.[۲۹]
- روح تمدن غرب با محوریت بریتانیا و آمریکا از آن رو که تحمل هیچ رقیب فکری را ندارند، به هدف جنگ با اسلام و نابودی آن با کشف ظرفیت یهود در ایجاد صهیونیسم، تصمیم گرفتند تا در کنار تلاش‌های فرهنگی و سیاسی، یک پادگان پیشرفتۀ نظامی به نام «اسرائیل» را در عمق جامعه و جغرافیای اسلامی (فلسطین) ایجاد کنند. [۳۰]
- به گفتۀ آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، مسئلۀ فلسطین فقط مسئلۀ جغرافیا و تنها مسئلۀ تاکتیکی یا یک استراتژی سیاسی نیست؛ بلکه مسئله انسانیت، عقیده، دل و مسئلۀ ایمان است.[۳۱]
- سرزمین فلسطین نقطۀ استراتژیک و ژیوپولیتیکی جهان است که در مقاطع مختلف تاریخی تمام قدرت‌های جهان درصدد رسیدن به این منطقه بوده‌اند. به نظر تحلیل‌گران هر قدرتی که بر آن سیطره پیدا کند، محوریت جهان را به دست آورده و از تمدن و نفت کشورهای خاورمیانه برخوردار می‌شود. [۳۲]
جغرافیای فلسطین
سرزمین فلسطین با وسعت 024/27 کیلومتر مربع، در نیم‌کرۀ شمالی و در جنوب‌غربی آسیا، شرق دریای مدیترانه و در همسایگی کشورهای لبنان در شمال، سوریه در شمال‌شرقی، اردن در مشرق، مصر در جنوب‌غربی واقع شده و جزو کشورهای خاورمیانه محسوب می‌شود. سرزمین فلسطین، همچنین از جنوب به دریای سرخ و صحرای سینا (مصر) محدود می‌شود.[۳۳] معروف‌ترین کوه فلسطین جرموق نام داد که ارتفاع آن به 1208 متر می‌رسد.[۳۴] رودهای مهم که در فلسطین جریان دارد عبارت است از رود اردن که از منطقۀ«بانیاس» در شمال سوریه سرچمه گرفته و حدود 300 کیلومتر طول دارد. رود یرموک با چهل کیلومتر طول، رود العوجه با 26 کیلومتر و رود المقطع با سیزده کیلومتر طول از دیگر آب‌های جاری این کشور است.[۳۵] این کشور دارای سه دریاچه به نام‌های حوله، بحرالمیت (دریای مرده) و طبریا است. فلسطین در منطقه معتدل واقع شده است اما آب‌و‌هوای آن در همه نقاط یکسان نیست.[۳۶]
جمعیت‌شناسی
بر اساس آمار، تعداد عرب‌های ساکن فلسطین در ۱۹۴۸م حدود یک میلیون و ششصد هزار نفر بود که 88.5% مسلمان، 10.4% مسیحی و 1.1% سایر گروه‌ها بودند.[۳۷] پس از جنگ اعراب و اسرائیل در ۱۹۴۹م، عرب‌های فلسطینی به چهار دسته تقسیم شدند:
- کسانی که در برابر اشغال ۱۹۴۸م مقاومت کردند. این گروه به ساکنان خط سبز نام‌گذاری شدند.
- ساکنان کرانۀ باختری رود اردن و غزه.
- پناهندگان به خط سبز، کرانۀ باختری، غزه، اردن، سوریه و لبنان که این مناطق را برای سکونت برگزیدند.
- مهاجران فلسطینی که به دیگر کشورهای عربی و غیر عربی مهاجرت کردند.[۳۸]
در ۱۹۴۸م حدود نیمی از عرب‌های فلسطین (حدود ۷۰۰ هزار نفر)[۳۹] از سرزمین‌های خود اخراج شدند و به اجبار به کرانۀ باختری، غزه، اردن، سوریه، لبنان، مصر و عراق مهاجرت داده شدند.[۴۰] تعداد پناهنده‌ها به مناطق یادشده در ۲۰۲۳م، ۵,۶۰۰,۰۰۰ نفر اعلام شده است.[۴۱] طبق آمار، در آن سال عرب‌های باقی‌مانده در سرزمین فلسطین 14% از جمعیت کل فلسطین را تشکیل دادند.[۴۲] طبق گزارش یورونیوز، عرب‌های باقی‌مانده در فلسطین، امروزه 20% جمعیت فلسطین اشغالی را تشکیل می‌دهند. [۴۳] بر اساس آمار ۲۰۰۲م، جمعیت کل فلسطینیان ۸ میلیون نفر بود که، 52% از آنان را پناهندگان به دیگر کشورها تشکیل می‌دادند.[۴۴] بر مبنای مرکز آمار فلسطین در ۲۰۲۰م، جمعیت فلسطینیان در جهان به ۱۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر رسیده که از این تعداد ۳.۱ میلیون تن در کرانۀ باختری و قدس اشغالی و ۲.۱ میلیون نفر در نوار غزه ساکن‌اند و بیش از ۶ میلیون فلسطینی نیز در کشورهای همسایه پناهنده و آواره هستند. در ۱۹۱۴م از مجموع ساکنان فلسطین، حدود 8% را یهودیان به خود اختصاص داده بودند؛ اما این نسبت در سال ۱۹۴۳م به 30% افزایش یافت.[۴۵] در ۱۹۴۸م و پس از اشغال فلسطین توسط اسرائیل، بیشتر جمعیت این سرزمین در اختیار یهودیان قرار گرفت.[۴۶]
اولویت فلسطین در مسائل جهان اسلام
اندیشمندان مسلمان از جمله آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، دلایل زیادی برای اینکه سرزمین فلسطین مسئلۀ اول در میان همۀ موضوعات مشترک کشورهای اسلامی است، مطرح کرده‌اند:
- مظلوم‌ترین مردم دنیا مردم فلسطین هستند؛
- فلسطین یک کشور مسلمان است که از ملت آن، غصب و به بیگانگانی که از کشورهای مختلف جمع‌آوری شده و جامعه‌ای جعلی و موزاییکی تشکیل داده‌اند، سپرده شده است؛
- کشتار، ظلم و اهانت مستمر به کشور فلسطین برای غصب آن؛
- تهدید قبلۀ اول مسلمانان به تخریب، توهین و زوال؛
- نقش رژیم صهیونیستی به‌عنوان پایگاه نظامی، امنیتی و سیاسی دولت‌های استکباری علیه مسلمانان؛
- استفادۀ صهیونیسم از سرزمین فلسطین برای گسترش سلطۀ خطرناک خود در جهان؛
- اشتغال ذهنی دولت‌ها و ملت‌های مسلمان؛
- رنج میلیون‌ها آوارۀ فلسطینی و زندگی طولانی در اردوگاه‌ها؛
- انقطاع تاریخ یک کانون مهم و تمدنی در جهان اسلام؛
- نیرو گرفتن نهضت بیداری اسلامی از مقاومت فلسطین؛
- اتفاق نظر همۀ مذاهب اسلامی و جریانات ملی بر ایستادگی مقابل رژیم صهیونیستی؛
- مقابله با اسرائیل جزو مصالح همه کشورهای آزاد است؛
- امام خمینی دفاع از مردم فلسطین را مسئلۀ اصلی می‌دانست؛
- از هفت دهه پیش تاکنون داغى بزرگتر از غصب کشور فلسطین بر دل امت اسلامى نهاده نشده و این فاجعه از روز اول تاکنون، ترکیبى از کشتار و ترور و ویرانگرى و غصب و تعرض به مقدسات اسلامى بوده است. [۴۷]
پانویس
- ↑ «چرا فلسطین مسأله اصلی دنیای اسلام است؟»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «امام خمینی فلسطین را به مسئله اول جهان اسلام تبدیل کرد»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ «فلسطین قلب تپنده جهان اسلام است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «فلسطین قلب جهان اسلام است»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «موضوع فلسطین اولویت جهان اسلام است»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «فلسطین، قلب جغرافیایی جهان اسلام است»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ «رهبر انقلاب: موضوع فلسطین، قلب مسائل دنیای اسلام است»، وب‌سایت روزنامۀ فرهنیختگان.
- ↑ «ولایتی: فلسطین قلب سیاسی جهان اسلام است»، خبرگزاری صداوسیما.
- ↑ «فلسطین همچنان پاره تن اسلام است»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «ولایتی: فلسطین قلب تپنده جهان اسلام و قبلۀ اول مسلمانان است»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «فلسطین مهم‌ترین مسأله جهان اسلام است»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «فلسطین؛ زنده‌ترین و مهم‌ترین مسئله جهان اسلام»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «فلسطین قلب تپنده جهان اسلام است»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «دیدگاه مشترک؛ «فلسطین» مسأله اصلی جهان اسلام»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ شیرودی، فلسطین و صهونیزم، بی‌تا، ص17.
- ↑ صالح، فلسطین، ۲۰۰۲م، ص۱۴؛ شیرودی، فلسطین و صهونیزم، بی‌تا، ص17.
- ↑ صالح، فلسطین، ۲۰۰۲م، ص۱۴.
- ↑ شیرودی، فلسطین و صهیونیزم، بی‌تا، ص17.
- ↑ «چرا فلسطین برای ما مسلمان‌ها مهم است؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ صالح، فلسطین، ۲۰۰۲م، ص۳۰.
- ↑ طبری، جامع‌البیان فی تفسیر القرآن، بی‌تا، ج۱۷، ص۶۱.
- ↑ دل‌آرا نعمتی، «ارض مقدس و مختصات آن در قرآن کریم و تورات، 1389ش، ص140-141.
- ↑ سورۀ تین، آیۀ 1-3.
- ↑ «چرا فلسطین برای ما مسلمان‌ها مهم است؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ فوزبورغ، وصف الأراضی المقدسة، ۱۹۹۷م، ص۲۹.
- ↑ آغا، مدائن فلسطین، ۱۹۹۳م، ص۸۱.
- ↑ آغا، مدائن فلسطین، ۱۹۹۳م، ص۴۸ و ۴۹.
- ↑ شیرودی، فلسطین و صهونیزم، بی‌تا، ص15.
- ↑ شیرودی، «مسائل جهان اسلام از دیدگاه مقام معظم رهبری»، 1385ش، ص168.
- ↑ «ماجرای فلسطین و استراتژی جمهوری اسلامی ایران»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «مسئله فلسطین / مساله فلسطین/مسئله قدس»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای.
- ↑ حقجو، «فلسطین نقطه استراتژیک و ژیوپولیتیکی جهان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان.
- ↑ زعیتر، سرگذشت فلسطین یا کارنامۀ سیاه استعمار، 1362ش، ص42.
- ↑ محجوب و یاری، گیتاشناسی کشورها، بی‌تا، 221.
- ↑ زعیتر، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، 1362ش، ص42؛ شیرودی، فلسطین و صهونیزم، بی‌تا، ص13-14.
- ↑ زعیتر، سرگذشت فلسطین یا کارنامۀ سیاه استعمار،1362ش، ص47.
- ↑ سهلی، فلسطین، ۲۰۰۴م، ص۳۴.
- ↑ عبدالحافظ، الاوضاع الدیمقراطیه لفلسطینی، ۱۹۷۸م، ص۲۵۵.
- ↑ «هفت دهه درگیری بین اسرائیل و فلسطینی‌ها بر سر چیست؟»، وب‌سایت یورو نیوز.
- ↑ سهلی، فلسطین، ۲۰۰۴م، ص۳۱.
- ↑ «هفت دهه درگیری بین اسرائیل و فلسطینی‌ها بر سر چیست؟»، وب‌سایت یورو نیوز.
- ↑ صالح، سکان فلسطین، ۱۹۸۵م، ص۴۱.
- ↑ «هفت دهه درگیری بین اسرائیل و فلسطینی‌ها بر سر چیست؟»، وب‌سایت یورو نیوز.
- ↑ سهلی، فلسطین، ۲۰۰۴م، ص۸۷.
- ↑ «مرکز آمار فلسطین: جمعیت فلسطینیان در جهان به 13.7 میلیون نفر رسید»، خبرگزاری آناتولی.
- ↑ سهلی، فلسطین، ۲۰۰۴م، ص۳۱.
- ↑ «چرا فلسطین مسأله اصلی دنیای اسلام است؟»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
منابع
- قرآن کریم.
- آغا، نبیل خالد، مدائن فلسطین، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات والنشر، ۱۹۹۳م.
- «امام خمینی فلسطین را به مسئله اول جهان اسلام تبدیل کرد»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 15 خرداد 1402ش.
- «چرا فلسطین مسأله اصلی دنیای اسلام است؟»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1393ش.
- «چرا فلسطین برای ما مسلمان‌ها مهم است؟»، وب‌سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۱ ارديبهشت ۱۳۹۹ش.
- حقجو، مصطفی، «فلسطین نقطه استراتژیک و ژیوپولیتیکی جهان»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1397ش.
- دل‌آرا نعمتی، پیرعلی، «ارض مقدس و مختصات آن در قرآن کریم و تورات»، مجلۀ مطالعات قرآنی، دورۀ 1، شمارۀ 2، 1389ش.
- «دیدگاه مشترک؛ فلسطین مسأله اصلی جهان اسلام»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۴۰۲ش.
- «رهبر انقلاب: موضوع فلسطین، قلب مسائل دنیای اسلام است»، وبسیات روزنامۀ فرهیختگان، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1402ش.
- زعیتر، اکرم، سرگذشت فلسطین یا کارنامه سیاه استعمار، ترجمه علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1362ش.
- شیرودی، مرتضی، «مسائل جهان اسلام از دیدگاه مقام معظم رهبری»، مجلۀ حصون، شمارۀ 7، بهار 1385ش.
- شیرودی، مرتضی، فلسطین و صهونیزم، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، بی‌تا.
- صالح، محسن محمد، فلسطین، کوالا لامپور، بی‌نا، ۲۰۰۲م.
- طبری، ابن‌جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- عبدالحافظ، محمد تیسیر، الأوضاع الدیمقرافیة لفلسطین خلال الربع الثانی من القرن العشرین، دانشگاه قاهره، ۱۹۷۸م.
- «فلسطین؛ زنده‌ترین و مهم‌ترین مسئله جهان اسلام»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
- «فلسطین قلب تپندۀ جهان اسلام است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۳۹۴ش.
- «فلسطین قلب جهان اسلام است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۵ فروردین ۱۴۰۳ش.
- «فلسطین، قلب جغرافیایی جهان اسلام است»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 1شهریور 1390ش.
- «فلسطین مهم‌ترین مسأله جهان اسلام است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1401ش.
- «فلسطین همچنان پاره تن اسلام است»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 4 شهریور 1401ش.
- فوزبورغ، یوحنا، وصف الأراضی المقدسة فی فلسطین، ترجمه سعید البیشاوی، عمان، دارالشروق، ۱۹۹۷م.
- «ماجرای فلسطین و استراتژی جمهوری اسلامی ایران»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1402ش.
- محجوب، محمود و یاوری، فرامز، گیتاشناسی کشورها، تهران، گیتاشناسی، بی‌تا.
- «مرکز آمار فلسطین: جمعیت فلسطینیان در جهان به 13.7 میلیون نفر رسید»، خبرگزاری آناتولی، تاریخ درج مطلب: 1 ژانویه 2021م.
- «مسئله فلسطین / مسئله قدس»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1388ش.
- «موضوع فلسطین اولویت جهان اسلام است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آبان ۱۴۰۲ش.
- «هفت دهه درگیری بین اسرائیل و فلسطینی‌ها بر سر چیست؟»، وب‌سایت یورو نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 اکتبر 2021م.
- «ولایتی: فلسطین قلب تپنده جهان اسلام و قبله اول مسلمانان است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۹۶ش.
- «ولایتی: فلسطین قلب سیاسی جهان اسلام است»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۹۱ش.