چند زنی شاهان قاجار

چند زنی شاهان قاجار؛ ازدواج پادشاهان قاجار با چندین زن و برپایی حرمسرا.

چند زنی (تعدد زوجات) از مسائل فرهنگی در حوزه مطالعات زنان به‌شمار می‌رود. چند همسری مردان در دوران قاجار یک هنجار بود و به‌ویژه شاهان قاجار از این طریق به گسترش حرمسراها اقدام می‌کردند. چند همسری با اهداف مختلفی توسط شاهان قاجار صورت می‌گرفت و معمولاً ابزاری برای رسیدن به اهداف سیاسی و حکومتی بود.

جایگاه زنان در دوران قاجار

مهم‌ترین نقش زن در دورۀ قاجار، خانه‌داری و همسرداری بوده است؛ اما زنان خاندان قاجار، پرورش کودکان و خانه‌داری را نیز به خدمتکاران می‌سپردند. حضور اجتماعی زن در این دوره، با رعایت احکام فقه اسلامی و اصول اخلاق دینی همراه بود و پوشش مناسب و مرتبط با حریم‌ها و فضاهای اجتماعی، از سوی زنان رعایت می‌شد. همچنین برخی زنان درباری در عرصۀ سیاسی و حکمرانی مشارکت داشتند؛ اما جنبش مشروطه فرصتی را فراهم ساخت تا زنانی از طبقات دیگر اجتماعی نیز به کنشگری سیاسی و اجتماعی روی آورند. سوادآموزی دختران نیز همانند پسران، محدود به مکتب‌خانه و امکانات آن عصر بود.

شیوۀ ازدواج در دوران قاجار

کارشناسان معتقدند در دوران قاجار همسرگزینی مبتنی بر تصمیم خانواده و خویشاوندان بوده است و تصمیم‌های فردی نقش کم‌رنگی داشت. شکل همسرگزینی در این دوران شامل تک‌همسری و چندهمسری، در قالب ازدواج دائم و موقت با محوریت مرد بوده است. در جامعۀ دوران قاجار، دختران در چارچوب فرهنگ رایج، معمولاً در سال‌های آغازین دوران بلوغ، ازدواج می‌کردند. رایج‌ترین شکل ازدواج عقد دائم بود؛ اما ازدواج موقت زنان نیز رایج و کاملاً پذیرفته و بهنجار بود. تعدد زوجات نیز در بین طبقات و اقشار مختلف جامعه ایران در عصر قاجار وجود داشته است و نظام چند زنی در شهرها، معمولاً نزد اشراف و توانگران از رواج بیشتری برخوردار بود. شاهان قاجار، زنان بیشتری در حرمسرای خود جای می‌دادند.

سیر تحول چندزنی در حکومت قاجار

چند زنی و تشکیل حرمسرا، در حکومت قاجار بسیار رایج بود. آقامحمدخان، اولین پادشاه سلسله قاجاری با اینکه مقطوع‌النسل بود اما برای حفظ ظاهر و نشان دادن قدرت و اعتبار خود، ابتدا با بیوه برادر خود ازدواج کرد و سپس زنان زیادی را وارد حرمسرای خود کرد. فتحعلي شاه قاجار از دیگر شاهان قاجار بود که زنان متعددی داشته و حرمسرای وی مملو از زن بود. همچنین ناصرالدین شاه در حکومت پنجاه ساله خود حرمسرای بزرگی را برپا کرده بود و در مراسم‌های بزم و مهمانی، دخترانی را برای حرمسرای خود برمی‌گزید. در سال‌های آخر حکومت وی به‌ویژه پس از مشروطه، به‌دلیل افزایش آگاهی مردم خصوصاً زنان و گسترش ارتباطات، توجه به مسائل زنان بیشتر شد. با نزدیک‌شدن حکومت قاجار به سال‌‌های پایان خود چندزنی تا حد قابل توجهی در ميان طبقات مرفه منسوخ شد. سرانجام در زمان مظفرالدین شاه حرمسرا محدودتر شد و با روی کار‌آمدن محمدعلی شاه تقریبا برچیده شد.

علل وقوع چندزنی در دوران قاجار

از جمله مهم‌ترین علل وقوع و گسترش چندزنی در دوران قاجار عبارت‌اند از:

1. کامجویی پادشاهان قاجار و تفنن‌طلبی انها؛
2. عدم تناسب جمعیت و فراوانی تعداد زنان بر مردان؛
3. پایین‌بودن میانگین عمر زنان به‌دلیل شیوع بیماری؛
4. خرید و فروش دختران؛
5. رواج انگیزۀ نیروی کار‌بودن زنان و فرزندان آنها خصوصاً در میان عموم مردم، قبایل و روستایی‌ها؛
6. فراوانی دختران و زنان بیوه؛
7. پایین‌بودن سطح سواد زنان؛ در دوران قاجار بسیاری از زنان و دختران از حق سواد‌آموزی، ارتقاء سطح دانش و آگاهی محروم بودند.
8. کنترل قدرت قبائل و اطرافیان پادشاه؛
9. ناپسند‌بودن طلاق؛ ناپسند‌بودن طلاق در این دوران سبب می‌شد که بسیاری از زنان، به‌ناچار با چند‌همسری شوهر خود کنار آیند. همچنین سرنوشتی که پس از طلاق در انتظار زن بود، او را از طلاق برحذر می‌داشت.
10. ازدواج موقت؛ بسیاری از خانواده‌ها به‌دلیل شرایط اقتصادی نامناسب، فقر مالی و با انگیزۀ استقلال اقتصادی دختران خود، به ازدواج موقت آنها با اشراف‌زادگان و قشر مرفه جامعه تن می‌دادند.

گونه‌های همسرگزینی پادشاهان قاجار

شیوۀ همسرگزینی در رواج چندهمسری در دوران قاجار نزد عموم مردم و شاهان قاجار، متفاوت بود. برخی گونه‌های همسرگزینی پادشاهان قاجار عبارت بود از:

1. تجارت برده و کنیز و اسیر جنگی: گروهی از زنان حرمسرای شاهان قاجاری، دختران یا زنانی بودند که از طریق جنگ‌ها، دزدیده‌شدن و تجارت برده، اسیر و فروخته می‌شدند و به‌عنوان کنیز در خدمت شاهان قاجار قرار می‌گرفتند.
2. پیشکش زن توسط زنان حرمسرا به پادشاه؛ همچنین برخی زنان حرمسرا تلاش می‌کردند در اطراف خود خدمتکاران زیبا و تربیت‌شده داشته باشند تا میزان قدرت آنها در دربار شاه افزایش یابد.
3. پیشکش دختران سران طوایف؛ در زمان بسیاری از شاهان قاجاری خصوصاً ناصرالدین‌شاه، بسیاری از سران ایل‌ها و طوایف به‌منظور ‌نفوذ در دربار شاه دخترانی را به‌عنوان پیشکش به حرمسرای شاه وارد می‌کردند تا نماینده‌ای از آنها در حرمسرای شاه باشد. همچنین برای شاهان قاجار، گاهی ایجاد اتحاد میان ایل قاجار با برخی قبایل، انگیزه وصلت می‌شد. آنها این ازدواج‌های مصلحتی را سبب استحکام حکومت می‌دانستند.
4. مراسم تعزیه؛ برخی از پادشاهان قاجاری به غیر از مراسم‌های بزم و مهمانی در مراسم تعزیه هم به‌دنبال یافتن دختران برای حرمسرای خود بودند.

انگاره‌های اجتماعی

1. اقتدار و استواری حکومت؛ در دوره قاجار، یکی از شاخص‌های استواری حکومت، تعداد زنان شاه بود. در آن دوران، موفقیت یک پادشاه در بهره‌گیری بیشینه از دنیا بازنمایی می‌شد. اگر پادشاه غذای معمولی می‌خورد و تک‌همسری را اختیار می‌کرد، در نظر عموم، فردی شکست‌خورده انگاشته می‌شد.
2. داشتن حرمسرا نشانۀ شوکت مرد ثروتمند؛ در این دوران تعداد زنان هر مرد به توانایی مالی وی بستگی داشت. شاهان قاجار که از لحاظ مالی از همه داراتر بودند زنان بیشتری در حرمسرای خود جای می‌دادند.
3. حرمسرا انگیزۀ فرزندآوری و افزایش غرور مردان؛ افزایش فرزندان و ادامه‌یافتن نسل یکی از مهم‌ترین عواملی بود که سبب افزایش غرور مردان می‌شد. وجود زنان متعدد، شانس فرزندآوری خصوصاً فرزند پسر را برای شاهان قاجار افزایش می‌داد.

منابع

• احمدزاده، محمدامیر و نیازی، محمد، «ساخت فرهنگی- اجتماعی نهاد ازدواج در دوره قاجار (تحلیلی از فرآیند و الگوی ازدواج)»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، شماره 17، 1399ش.
• پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، ۱۳۶۸ش.
• «حرمسرای شاهان قاجار چگونه پر از زن می‌شد»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1394ش.
• «زن در دوره قاجار»، وب‌سایت ویکی فقه، تاریخ بازدید: 22 خرداد 1402ش.
• سنبلی، ندا و قدیمی قیداری، عباس، «زن یکی بیش مبر زان‌که بود فتنه و شر؛ پژوهشی درباره پدیده چند همسری در متون ادبی-سیاسی دوره قاجار»، پژوهشنامه زنان، شماره 41، 1401ش.
• «شاهان قاجار چندتا زن داشتند؟»، وب‌سایت آخرین خبر، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1394ش.
• کرمانی، ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، آگاه، ۱۳۶۱ش.
• «نحوه انتخاب زنان حرمسرای قاجار چگونه بود؟»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 22 خرداد 1402ش.