موسیقی رپ

موسیقی رپ؛ سبکی از موسیقی عامه‌پسند و مبتنی بر گفتار با ریتم تند. موسیقی رپ با خاستگاه آمریکایی، ذیل خرده‌فرهنگ هیپ‌هاپ قرار می‌گیرد. موسیقی رپ اگرچه با زمینه اعتراض علیه سرمایه‌داری، شکل گرفت، اما امروزه ابزار گسترش فرهنگ غرب در کشورهای دیگر به‌شمار می‌رود. ناسازگاری موسیقی رپ با فرهنگ جوامع شرقی، جامعۀ مسلمان و به‌ویژه بیگانه بودن آن با سبک زندگی اصیل ایرانی، آسیب‌های متعددی نظیر ترویج خشونت کلامی، رفتاری و بی‌بندوباری جنسی را برای جوامع میزبان، در پی ‌داشته ‌است.

مفهوم‌شناسی

اصطلاح rap مخفف جمله‌وارة «Rhythm And Poetry» به‌معنای «ریتم و شعر» است. برخی، رپ را به‌معنای ضربة سریع یا ضربه‌زدن سریع برای جلب توجه دانسته‌اند. رپ در اصطلاح، یکی از سبک‌های موسیقی عامه‌پسند است که مبتنی بر کلام بوده و از گفتار موزون، زبان خیابانی و موسیقی با ریتم تند بهره می‌گیرد.

اصطلاحات مرتبط

موسیقی رپ، ذیل مجموعه‌ای از مفاهیم و کنش‌های موسیقایی معنا پیدا می‌کند که ریشه در نگاه فرهنگی و سیاست نفوذ فرهنگی دنیای مدرن دارد. هیپ هاپ (Hip Hop)؛ یک خرده‌فرهنگ اعتراضی است که از چهار بخش رپ‌کردن یا (MCing)، رقص مخصوص رپ (Break Dancing)، دی‌.جی (DJing)‌ و نقاشی دیواری (Graffiti)، تشکیل شده است. رپر (Rapper)؛ به خواننده رپ رپر یا رپ‌کُن گفته می‌شود. وکال (vocal)؛ به صدای خواننده رپر یا رپ‌کن، وکال گفته می‌شود و به صورت معمول در بین آهنگسازان و صداسازان کاربرد بیشتری دارد. دیس و دیس‌بک (Diss, Diss Back)؛ به تمسخر، توهین و تیکه‌انداختن رقیب در موضوعات شخصیتی، حرفه‌ای و مشکلات دیگر، در قالب موسیقی رپ دیس و پاسخ‌دادن به آن دیس‌بک گفته می‌شود. بیت باکس(Beat Boxer)؛ به ریتمی که توسط حنجره و دهان انسان به منظور تقلید آلات موسیقی یا ملودی‌‌های خاص ساخته می‌شود بیت‌باکس یا ریتم ‌انسانی گفته می‌شود. لش‌ و ‌لش‌بازی؛ به مجموعۀکارهای خرده‌‌فرهنگ هیپ‌هاپی مانند گرد هم‌ جمع‌شدن برای استراحت و وِلُو‌شدن، لش‌بازی گفته می‌شود. کاور کردن در رپ (cover)؛ بازسازی و اجرای مجدد یک آهنگ توسط فرد و خواننده دیگر. رپ‌باز؛ طرفداران و شنونده‌های حرفه‌ای رپ و به‌طور کلی کسانی که از فرهنگ هیپ‌هاپ مانند شلوار بگی، کلاه کپ، شرکت در هیپ‌هاپ پارتی و مصرف ماری‌جوانا پیروی می‌کنند رپ‌باز نامیده می‌شوند. دی جی (Disc Jockey)؛ فردی که آهنگ‌های از قبل آماده شده روی دیسک،‌ فلش یا کامپیوتر را انتخاب کرده و با شیوه‌های و تکنیک‌های مختلف برای مخاطبان مورد نظر خود پخش می‌کند.

تاریخچه

موسیقی رپ‌ به‌عنوان بخشی از خرده‌فرهنگ هیپ‌هاپ در دهه 1960م در نیویورک توسط سیاه‌پوستان شکل‌گرفت. عامل‌ اصلی شکل‌گیری این سبک،‌ تبعیض‌های نژادی رایج میان سیاه‌پوست‌ها و سفید‌پوست‌های آمریکایی بود. جوانان سیاه‌پوست آمریکایی به دلیل فقر اقتصادی و عدم دسترسی به ابزارهای رایج موسیقی، پیام‌های اعتراضی را به‌شکل موسیقی همراه با ریتم بیان می‌کردند. این سبک موسیقی اعتراضی به‌تدریج گسترش یافته و تمام اقشار جامعه آمریکایی را در برگرفت. با پیشرفت ساختار موسیقی رپ و ایجاد رسانه‌های همگانی و شبکه‌های اجتماعی، رپ به سرعت در تمام جهان گسترش پیدا کرد و امروزه از محبوب‌ترین و تأثیرگذارترین سبک‌های موسیقی جهان به شمار می‌رود. با این وجود، موسیقی رپ با ورود موادمخدر، خشونت و روابط ‌نامشروع از یک‌سو و منطق فروش (سرمایه‌داری) از سوی دیگر، به انحراف کشانده شد. بدین ترتیب، این سبک موسیقی که روزی به عنوان سی‌ان‌‌ان (CNN) سیاهان نامیده می‌شد و محتوای آن را اعتراض و انتقاد بر علیه سرمایه‌داری تشکیل می‌داد، به ابزار ترویج آن تبدیل شد.

رپ در ایران

رپ در اوایل دهة 1370ش وارد ایران شد و در اواخر این دهه در یک برنامة تلویزیونی به نام «اکسیژن» پخش شد. در ابتدای دهة 1380ش نخستین آلبوم رپ فارسی در سبک طنز منتشر شد و در اواسط این دهه در تیتراژ چند مجموعة تلویزیونی از جمله «متهم گریخت» از موسیقی رپ استفاده کردند. از میانة دهة 1380ش موسیقی رپ گسترش یافت و وارد موضوعات اجتماعی و سیاسی شد، اما به دلیل محتوای غیر اخلاقی که سرشار از فحش و ناسزا و تشویق به استفاده از مواد مخدر بود، مورد انتقاد شدید جامعه فرهنگی و نخبگان موسیقی سنتی قرار گرفت و در نتیجه ضمن وضع قوانین سخت و بازدازنده، بسیاری از رپرها بازداشت و سایت‌های منتشر کنندة آثار آن‌ها فیلتر شد. از دهة 1390ش محدودیت‌ها نسبت به موسیقی رپ کمتر شد و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با دقت و احتیاط مجوزهایی را برای خوانندگان رپ، صادر کرد.

ژانر‌های مختلف رپ

دایرة ژانرهای موسیقی رپ بسیار گسترده است و در دنیای انگلیسی‌زبان از 22 ژانر مختلف نام برده شده است. به‌طور کلی این ژانرها در دسته‌های گنگستا (خیابانی، خشن و تشویق به استفاده از مواد مخدر و روابط خلاف عفت)، احساسی، اعتراضی و انتزاعی دسته‌بندی می‌شود.

مضامین موسیقی رپ در ایران

در ایران همانند سایر کشورهای جهان گونه‌های مختلف رپ شکل گرفته است؛ به‌طور کلی با توجه به کاربران این نوع موسیقی، رپ در ایران به پنج گروه دسته‌بندی می‌شود. 1. اعتراضی و انتقادی؛ محتوای این گونة رپ انتقاد و اعتراض نسبت به مسایل مختلف اجتماعی مانند جنسیت، نابرابری، فقر و فحشا و بی‌عدالتی را تشکیل می‌دهد. 2. خشونت‌آمیز و گنگستا؛ این دسته را می‌توان «رپ‌خوانی‌های خیانی» نامید که جنبه‌های خشن و دوئل غربی را دنبال می‌کنند. 3. ارزش‌مدار و اخلاقی؛ محتوای این دسته رپ را توجه به ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مانند قناعت،‌ صلح‌دوستی، رفاقت، تکریم خانواده و مانند آن شکل می‌دهد. 4. شادی‌ و خوش‌گذرانی؛ این دسته از رپ‌ بیشتر به خوشی‌ها و شادی‌های زندگی می‌پردازد و تلاش می‌کند که از مسایل اجتماعی دوری کند. 5. دیس‌لاو یا ضد عشق؛ محتوای این گونة رپ بر محور خیانت، خودزنی، تنفر، تیغ‌زنی، خودکشی و حتی قتل می‌چرخد. 6. نزدیک به موسیقی پاپ و رمانتیک؛‌ برخی از مضامین رپ را می‌توان در جریان غالب موسیقی پاپ که بیشتر سرگرم‌کننده و رمانتیک‌اند،‌ قرار داد.

جایگاه و آینده موسیقی رپ

موسیقی رپ اکنون در میان نوجوانان و جوانان ایرانی از جایگاه برجسته‌ای برخوردار شده است. برخی کارشناسان معتقدند که صنعت موسیقی مجاز و لس‌آنجلسی در ایران، تحت تأثیر گسترده موسیقی زیرزمینی قرار خواهد گرفت؛ زیرا این موسیقی از یک‌سو محدودیت‌های موسیقی رسمی و مجاز را ندارد و از سوی دیگر رپرها به‌دلیل زندگی در متن جامعة ایران نسبتاً با مسایل جامعة ایران آشنا هستند. با این وجود، آیندة این سبک موسیقی در گرو تصمیم‌های مسئولین و نهادهای فرهنگی داخل ایران در برابر جهت‌گیری یا روند نفوذ فرهنگ بیگانه است.

زمینه‌ها و خواستگاه‌ها (حامیان فکری و مالی)

خاستگاه اجتماعی رپ‌کُن‌های ایرانی در مقایسه با همتایان غربی‌ آنها، تفاوت عمده دارد. در ایران بخش عمدة موسیقی زیرزمینی و رپ توسط افرادی ساخته می‌شود که به طبقه متوسط و بالاتر تعلق دارند. در حالی که رپر‌های غربی به‌صورت عمده از طبقه پایین جامعه برخاسته‌اند. به‌همین دلیل، مضامین عاشقانه (لاو و دیس‌لاو)، جایگاه برجسته‌ای در کنار سایر مضامین رپ دارد. اما وضعیت اقتصادی رپرها، باتوجه به عدم اعطای مجوز و محروم بودن ‌آنها از فروش آلبوم، از حمایت‌های مجاری رسمی و قانونی برخوردار نیست. آنها علاوه‌ بر فروش اینترنتی غیرقانونی، از طریق آموزش رپرهای تازه‌‌کار، نوشتن متن شعر و هم‌سرایی با آن‌ها (فیت‌دادن)، درآمد دارند. برخی رپرها که تحت تکفل خانواده قرار دارند، از حمایت‌های اقتصادی خانواده نیز بهره می‌برند. با این وجود، بسیاری از شرکت‌های اقتصادی خارج از کشور که برخی دارای شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان نیز هستند، به منظور تهیه خوراک برای شبکه‌های خود و همین طور برخی از گروه‌های سیاسی داخل و خارج از ایران برای نفوذ در میان جوانان و نوجوانان، به حمایت مالی آنان می‌پردازند.

محدودة سنی رپر‌ها و مخاطبین آ‌نها

رپ فارسی اگرچه در میان تمامی سنین شنوندگانی دارد، اما در میان گروه سنی نوجوان و جوانان بیشترین محبوبیت را پیدا کرده است.

عوامل جذابیت و تأثیرگذاری

علل و عوامل متعددی در جذب و گسترش رپ میان نوجوانان و جوانان وجود دارد که برخی از آنها به ظرفیت خود رپ و برخی به شرایط نوجوانی و جوانی برمی‌گردد؛ به‌طور کلی این عوامل عبارتند از: 1. ویژگی‌های موسیقایی سبک رپ؛ در مقایسه با سایر سبک‌ها از جمله پاپ انعطاف‌پذیری بیشتری دارد و به چارچوب‌های تعریف شده موسیقی پایبند نیست، ضرب آهنگ تند و تیز که مناسب شرایط سنی جوانان است، 2. ویژگی‌های کلامی سبک رپ؛ مانند نادیده گرفتن چارچوپ‌های کلی شعر و تأکید بر محتوا، انتقاد ‌تند و تیز و گاهی همراه با خشونت و توهین و بیان صریح و بی‌پردة احساسات. 3. شرایط سنی نوجوانان و جوانان؛ حس استقلال‌طلبی، تنوع‌طلبی، و فرصت‌طلبی برای تخلیه هیجان و انرژی جوانی. 4. القاء حس مثبت به رپ‌کن‌ها؛ ایجاد احساس فرهنگ‌سازی آگاهی‌دهی به مردم برای رپ‌کن‌ها و این‌که آنها الگوها و خط‌مشی دهندۀ زمان خود هستند. 5. شبکه‌‌های دوستی و ایجاد هویت مشترک؛ نوجوانان و جوانان از یک‌سو به دلیل شرایط سنی و از سوی دیگر به دلیل داشتن ظرفیت‌های زیاد برای ایجاد شبکه‌های دوستی در مدرسه، دانشگاه و محله‌ها،‌ بستر خوبی برای توزیع و گسترس رپ فراهم می‌سازند.

فرصت‌ها در برخی گونه‌های رپ

1. تخلیه هیجان و عواطف؛ موسیقی رپ به‌دلیل ساختار موسیقایی و کلمات صریح به تخلیه هیجان افراد خصوصا جوانان کمک می‌کند. 2. افزایش آگاهی اجتماعی؛ پیام‌های نهفته در گونة رپ اجتماعی موجب افزایش آگاهی اجتماعی افراد به‌خصوص جوانان می‌شود. این فرصت به‌دلیل زیرزمینی‌شدن رپ فارسی و عدم نظارت بر آن، می‌تواند به ابزاری در دست مخالفان جمهوری اسلامی تبدیل شود. 3. ایجاد احساس و هویت مشترک؛ مخاطبان رپ سیاسی با شنیدن پیام‌‌های موسیقی خود را با هنرمند و در یک ردیف قرار می‌دهند. 4. بیان مسایل اجتماعی؛ رپ اجتماعی به مسایل متعدد جامعه مانند نابرابری، فقر، فحشا، مواد مخدر و بی‌عدالتی می‌پردازد. 5. آگاهی‌بخشی در مورد بی‌عدالتی نظام بین‌الملل؛ برخی از رپر‌ها در مورد ظلم اسرائیل و غرب بر مردم فلسطین و نسل‌کشی غزه خوانده‌اند.

تهدیدها و آسیب‌ها

تحقیقات متعددی در مورد تهدیدها و آسیب‌های رپ بر نوجوانان و جوانان انجام شده که حاکی از تأثیرات روانی و اجتماعی نامطلوب است. 1. افسردگی و خودزنی؛ گونة «دیس‌لاو» در رپ بسیار مخرب بوده و محتوای آن را بیشتر ناامیدی و تخرب شکل می‌دهد. این گونة رپ اکثر اوقات شنونده را به سوی افسردگی، خودزنی و گاهی خودکشی سوق می‌دهد. 2. ترویج شهوت‌پرستی و اباحه‌گری جنسی؛ بیان صریح کلمات محرک جنسی به‌خصوص در گونة گنگستا، تأثیر عمیق بر رفتار نابهنجار جنسی در مخاطب ایجاد می‌کند. 3. ترویج پرخاشگری، خشونت و استفاده از مواد مخدر؛ طبق تحقیقات انجام‌گرفته بر روی 522 دختر نوجوان آمریکایی-آفریقایی افرادی که موسیقی رپ گوش می‌دادند، چنین افرادی بیشتر به رفتارهای ناسالم مانند اِعمال خشونت، مصرف مواد مخدر و الکل روی می‌آورند و بیشتر در معرض بیماری‌های مسری جنسی قرار دارند. همچنین این افراد اعتماد به نفس بالاتر و درجة پایین‌تری از ایمان و اعتقاد را داشتند. همین طور پژوهشگران متعدد گفته‌اند که بار معنایی منفی کلمات به کاررفته در این موسیقی سبب افزایش احساسات منفی و رفتارهای خشونت‌آمیز می‌شود. 4. ایجاد گفتمان خشونت‌پسند؛ مضمون عمدة موسیقی رپ را خشونت تشکیل می‌دهد (65%)؛‌ این اشعار نوعی گفتمان و فضای مصنوعی ایجاد می‌کند که خشونت در آن مطلوب، پذیرفتنی و رایج جلوه می‌کند. 5. ترویج استفاده از کلمات رکیک؛ به کارگیری این نوع کلمات بخشی از طبیعت رپ شناخته می‌شود. این امر موجب می‌شود که این کلمات به امر رایجی میان مخاطبان تبدیل شود.

منابع

• «آشنایی با موسیقی رپ»، وب‌سایت ستاره، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1400ش.
• «آنچه که از موسیقی رپ نمی‌دانید!» خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 دی 1397ش.
• «آهنگ رپ در مورد غزه (12)»،‌ وب‌سایت آپارات، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1402ش.
• احسان، « بهترین تِرَک‌های رپ فارس در ژانر های مختلف»،‌ وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1400ش.
• امیرعلی، « اصطلاحات رپی»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1397ش.
• «دیجی کیست و چه کارهایی انجام می دهد؟»، وب‌سایت تاپ‌استیج، تاریخ بازدید: 8‌ آبان 1402ش.
• «دیس لاو چیست؟ آشنایی با سبک دیس لاو»،‌ وب‌سایت دلبرانه، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1398ش.
• «راهنمای کوتاه موسیقی هیپ هاپ: تاریخچه و هنرمندان شاخص»، وب‌سایت گیتار ایران، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• رئالی، علی‌رضا، «همه چیز دربارۀ رپ فارسی»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 2 دی 1393ش.
• زلفی‌گل، لیلا، «پوچ‌گرایی در موسیقی توهم»، پایگاه خبری قانون، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1397ش.
• شادمهرباز، «بررسي تاريخچه و ساختار رپ فارسي»، وب‌سایت نواندیشان، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1389ش.
• شفیع‌زاده، نیما، «تاریخچۀ رپ فارسی و هیپ‌هاپ در ایران»،‌ وب‌سایت ویرگول، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1402ش.
• «شناخت موسیقی رپ و ویژگی‌های آن»، وب‌سایت نوانت،‌ تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1401ش.
• علی‌خواه، فردین، «پنداشت از موسیقی رپ، (مطالعة در بین طرفداران)، جامعه‌پژوهي فرهنگي، سال چهارم، شمارة اول، 1392ش.
• فروغیان،‌ فلورا و دلاور، علی،‌ «تحلیل محتواي پیام هاي مستتر در رپ اجتماعی فارسی، مجله مطالعات رسانة، سال ششم،‌ شماره دوازهم،‌ 1390ش.
• کافی، سجاد و برزویی، محمدرضا، «کارکردهای رسانة موسیقی رپ در چارچوب خرده‌فرهنگ هیپ‌هاپ (مورد مطالعه: رپ زیرزمینی فارسی در دهه‌های هشتاد و نود شمسی)»، فصلنامه علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دوره چهارم، شماره دوم،‌ 1401ش.
• کوثری و مولایی، «گونه‌شناسی گفتمان‌های موسیقی رپ‌ ایرانی-فارسی»،‌ فصلنامه انجمن ايراني مطالعات فرهنگي و ارتباطات، شماره 29، 1391ش.
• «معرفی ۲۲ ژانر رپ؛ تکامل موسیقی رپ»،‌ وب‌سایت استدیو امواج، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• ملک، آرمان، «اصطلاحات رپ و هیپ‌ هاپ چیست؟، وب‌سایت بیتستان، تاریخ درج مطلب: 5 ژانویه 2023م.
• موسوی، سید مسلم، «تاریخچه رپ»، وب‌سایت هنرصدا،‌ 3 مهر 1399ش.
• «نماهنگ جدید رپر ایرانی برای فلسطین+ فیلم»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1402ش.

• Carter, Michael, What Does Rap Stand For? talkinmusic, on: April 11, 2023.
• “rap”, On Encyclopedia Britannica, on: Aug 18, 2023.