عزاداری مردم بلوچ

عزاداری مردم بلوچ؛ آیین‌های سوگواری در قوم بلوچ.

عزاداری مردم بلوچ، با حفظ ویژگی‌های فرهنگ سنتی این قوم، دارای آداب و رسوم خاصی است که همچنان در سطحی فراگیر، پاس داشته می‌شود. مردم بلوچ در سوگ عزیزان خود، آیین‌های ویژه‌ای را برای هر مرحله، برپای می‌کنند. در این آیین‌ها علاوه ‌بر امورات متوفی، به وضعیت بازماندگان نیز رسیدگی می‌شود.

پیشینه

مردم بلوچ عزاداری در سوگ عزیزان را «پُرسه» می‌گویند. از نظر پژوهش‌گران ریشۀ تاریخی آیین پرسه، به دوران ایران باستان می‌رسد. واژۀ «پُرسه» ریشۀ فارسی دارد و در سایر اقوام ایرانی با عنوان‌های «پُرس»، «پرسانه»، «پُرس‌وپو» و «پرس‌وانو» یاد می‌شود. در آیین زرتشتی نیز پروسه گفته می‌شود که در روز سوم پس از مرگ دارای اهمیت زیاد است؛ مراسم اصلی پرسۀ مردم بلوچ نیز از روز سوم شروع می‌شود که کارشناسان، آن را نشانۀ اثرپذیری مردم بلوچ از آیین زرتشت قبل از اسلام دانسته‌اند که در تلفیق با آموزه‌های اسلام همچنان در فرهنگ این مردم باقی مانده است. بلوچ‌هایی که پیرو مذهب شیعه هستند عزاداری محرم را نیز به‌صورت سنتی با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌کنند. امروزه بلوچ‌های شیعه و سنی در حفظ آیین‌های کهن عزاداری کوشا هستند.

عزاداری ایام محرم

بلوچ‌های افغانستان و پاکستان مراسم عزاداری در ایام محرم را با شکوه خاصی برگزار می‌کنند و زن و مردم بلوچ در آن شرکت می‌کنند. عزاداری محرم در بلوچستان ایران دارای تنوع زیر است:

1. روزه‌داری و دعا؛ بلوچ‌های اهل‌سنت به‌طور عموم، در روز‌های تاسوعا و عاشورا روزه می‌گیرند و در ایام محرم در خانه‌های خود برنامۀ تلاوت قرآن و دعا دارند؛
2. ممنوعیت جشن و سرور؛ در میان بلوچ‌های اهل‌سنت، به‌دلیل هم‌دلی و هم‌دردی با شیعیان و احترام به اهل‌بیت پیامبر، جشن و سرور به‌ویژه عروسی در ماه محرم ممنوع است؛
3. دعوت به تعامل و وحدت؛ در ماه محرم مولوی‌های اهل‌سنت در مساجد، مردم را به تعامل و وحدت دعوت می‌کنند و در این ماه تعامل خود را با شیعیان بیشتر می‌کنند. مولوی‌های اهل‌سنت در کنار علمای شیعه به‌ وعظ و سخنرانی می‌پردازند؛
4. دستگیری از فقرا؛ بلوچ‌هایی که وضعیت اقتصادی خوب دارند، در دهۀ اول محرم، با دادن خیرات و تقسیم گوشت و غذا، به‌ فقرا کمک می‌کنند.
5. خرج امام؛ یکی از مراسم‌های دیرینۀ مردم بلوچ به‌ویژه شهرستان دلگان، خرج امام است. در دهۀ اول محرم هر شب یکی از بزرگان و ریش‌سفیدان قوم، مردم را قبل از مغرب به منزل خود دعوت می‌کند. این مراسم با صرف غذای نذری، روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی برگزار می‌شود. در این مراسم شیعه و سنی حضور دارند.
6. سینه‌زنی؛ این مراسم در روز‌های اول داخل مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شود؛ اما پس از روز چهارم به‌ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا، در صف‌های منظم به‌ خیابان‌ها آمده و برای عرض تسلیت به دیگر مساجد و هیئت‌ها رفته و در مراسم آنها شرکت می‌کنند. مردم بلوچ در این مراسم با پای برهنه حرکت می‌کنند و به‌طور معمول لباس سیاه بر تن دارند. این مراسم با نوحه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی همراه است.
7. مقتل‌خوانی؛ این مراسم اختصاص به شیعیان دارد که در سال‌های اخیر رواج یافته است. این مراسم بعد از نماز ظهر روز عاشورا اجرا می‌شود.
8. دلگ‌عاشوری/ هفت‌دهلی؛ زنان بلوچ در روز هفتم محرم به یاد علی‌اصغر و مادر او، آش نذری می‌پزند و در این روز، از عزاداران با شیر پذیرایی می‌کنند.

پرسه

از نظر کارشناسان از جمله آیین‌های که در میان مردم بلوچ تغییر چندانی نکرده، «پرسه» است که طی مراسم‌های خاص اجرا می‌شود. این مراسم میان بلوچ‌های پاکستان و ایران تفاوت چندانی ندارد.

1. اعلان خبر فوت؛ بعد از فوت یک بلوچ، تعدادی از جوانان به نقاط مختلف روستا رفته، مردم را از این واقعه با خبر می‌کنند. پس از حضور مردم، اگر میت مرد باشد، عمامه جلوی تابوت می‌گذارند. اگر پیرمرد و پیرزن باشد، روپوش تابوت رنگ تیره و اگر جوان باشد، رنگ شاد دارد. با توجه به جایگاه اجتماعی و معنوی میت، جمیعت زیاد یا کم دنبال تابوت با شعار «لااله الا الله، محمد رسول‌الله» و در میان شیعیان «علی ولی‌الله» حرکت می‌کنند.
2. غسل و کفن؛ این مراسم و ادای نماز میت، طبق دستورات اسلامی در عیدگاه انجام می‌شود؛
3. خاک‌سپاری؛ به‌طور معمول برای حفر قبر، حاضرین و نزدیکان برای کسب ثواب پیش‌قدم می‌شوند. در فرهنگ بلوچ تلاش می‌شود که کارهای مادی و معنویی انجام شود که به نفع میت باشد. قبر مردم بلوچ بسیار ساده است و پخته کردن قبر و ساختن سنگ رایج نیست. متوفی اگر مرد باشد، در بالا و پایین قبر دو تکه سنگ قرار می‌دهند و اگر زن باشد، یک سنگ می‌گذارند. امروزه در شهرهای بلوچستان ساختن سنگ قبر رایج شده، اما به‌صورت بسیار ساده. در پایان مراسم خاک‌سپاری، همه برای آمرزش متوفی، فاتحه خوانده و دعا می‌کنند. در همین مراسم نزدیکان متوفی به‌ویژه فرزندان او از حاضرین پرس‌وجو می‌کنند که اگر از متوفی طلبکار هستند، اعلام کنند.
4. پیش‌رونه؛ آشنایان و همسایگان پرسه‌داران، خرما می‌آورند. خرما را داخل سینی‌ها گذاشته، پیش از تابوت حرکت می‌کنند و بعد از مراسم‌خاک‌سپاری آن را میان حاضرین تقسیم می‌کنند؛
5. شوم‌اول؛ بعد از مراسم خاک‌سپاری، تمام افراد حاضر از طرف میزبان، با وعدۀ شام یا نهار پذیرایی می‌شوند که در گویش محلی به‌ آن «شوم‌اول» می‌گویند؛
6. سیه‌نومه؛ این مراسم برای کسانی است که در مراسم خاک‌سپاری حضور نداشتند. پُرسه‌دار برای اطلاع آنها، نامه‌ای با گوشۀ پاره یا سیاه درون پاکت می‌فرستند که به‌محض دیدن، متوجه قضیه می‌شوند. اما محتوای نامه برای اطلاع فوت، به‌صورت تدریجی است. متن نامه با این محتوای «مرگ و زندگی دست خداوند است. همۀ ما رفتنی هستیم. پدران و مادران ما الآن در سرای ابدی خود هستند. مصلحت خداوند این است.» آغاز می‌شود؛
7. شال / لباس پرسه‌داری؛ پرسه‌داران در گذشته با شال سفید جلو درب منزل می‌ایستادند و یا با لباس سفید و چند دکمۀ باز، وارد مجلس پرسه می‌شدند؛ اما امروزه پارچۀ سیاه در بازو می‌بندند یا دور گردن یا سر می‌پیچند. این مردم لباس عادی خود را در روز پرسه می‌پوشند، اما در برخی موارد نزدیکان برای مدتی ریش و موی خود را اصلاح نمی‌کنند.
8. سه‌فاتحه؛ این مراسم، مهم‌ترین بخش پرسۀ بلوچی است. این مراسم در روز سوم بعد از وفات برگزار می‌شود. در این مراسم مردان در مسجد و زنان در خانۀ پرسه‌دار فاتحه و قرآن می‌خوانند. شرکت‌کنندگان با گفتن «راضی بشی» پرسه‌داران را تسلی می‌دهند و پرسه‌داران با گفتن «راضی‌ام به رضای خدا» جواب می‌دهند. در میان شیعیان این مراسم با روضه‌خوانی همراه است. زنان پرسه‌دار، ترانه‌های غمگین برای عزیز از دست‌رفتۀ خود می‌خوانند.در این مراسم با قربانی کردن گوسفند یا بز به یاد متوفی، غذایی برای مهمانان تهیه می‌کنند. مردم بلوچ طبق میل پرسه‌داران، مراسم هفتم، پانزدهم، چهلم، شش‌ماهگی و سالگرد برگزار می‌کنند. در میان این مردم رفتن بر سر مزار رواج ندارد؛
9. دست‌کمکی، مردم بلوچ با شنیدن خبر فوت، برای تهیۀ غذا برای فامیل درجه‌یک متوفی، اقدام می‌کنند و این برنامه تا زمان ختم مراسم پرسه ادامه دارد. مردم بلوچ برای خانوادۀ متوفی که وضعیت مالی خوب ندارند به‌ویژه آنهایی که کودکان صغیر دارند، کمک مالی مانند پول نقد، روغن و برنج دارند. این کمک به‌نزدیک‌ترین فرد به متوفی، سپرده می‌شود.

پیامدها

1. عزاداری ایام محرم مردم بلوچ در کنار زنده‌نگه‌داشتن و گسترش فرهنگ عاشورا، هم‌بستگی و وحدت را میان مردم تقویت می‌کند و در کاهش خشونت و افزایش امنیت تأثیرگذار است.
2. آیین پرسۀ مردم بلوچ بیشتر جنبۀ دلجویی از بازماندگان و رسیدگی به‌ وضعیت آنان دارد؛ تقویت این آیین، رشد فرهنگ هم‌دلی و دست‌گیری از نیازمندان را در پی دارد.
3. تنوع فرهنگی برآیند تعامل چند هزارسالۀ اقوام گوناگون است. ارج نهادن به‌ فرهنگ‌های بومی و برجسته‌سازی جبنه‌های مثبت آن، یک امتیاز ملی است و توسعۀ محلی، منطقه‌ای و ملی را در پی دارد.

منابع

• «آداب و رسوم مردم سیستان و بلوچستان در ایام محرم»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 27 تیر 1402ش.
• «آداب و رسوم مربوط به اموات مسلمانان در پاکستان»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و ملل، تاریخ درج مطلب: 24 آذر 1402ش.
• «آیین پُرسهداری در سیستان و بلوچستان»، مرکز گفتمان صلح برای همه، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1402ش.
• اکبری بیرق، حسن، «پرسه»، مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1398ش.
• رزاقی، حمید، «معرفی الگوی اثربخش در حفط و تقویت فرهنگ‌های بومی»، وب‌سایت فرهنگ و هنر، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1399ش.
• سلطانی، سیما، «اشتراکات فرهنگی و تاریخی بلوچ‌ها با سایر ایرانیان»، فصل‌نامۀ مطالعات ملی، 17، سال پنجم، شمارۀ 1، 1383ش.
• «عزاداری در شبهقاره و جنوب شرق آسیا»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1397ش.
• قنبرپور، سینا، «مروری بر مراسم پُرسه در بلوچستان»، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 31 فروردین 1403ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «محرم و آیینهای سوگواری در بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1399ش.
• «محرم و آیین‌های سوگواری در بلوچستان»، خبرگزاری میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1400ش.