قربانی کردن

قربانی کردن؛ رسم دینیِ ذبح‌کردن حیوان برای کسب رضایت خدا و تقرب به او.

گوسفند قربانی در مرکز عرضه دام زنده حکیمیه تهران؛ روز عید قربان ۱۴۰۳ش

قربانی کردن یکی از آیین‌ها و رسوم رایج در فرهنگ مسلمانان و ایرانیان است. مردم در عید قربان و سایر مناسبت‌ها به اجرای رسم نیکوی قربانی‌کردن برای رضایت و تقرب الهی می‌پردازند. پیرامون قربانی‌کردن، آداب‌ورسوم بسیاری در فرهنگ ایرانیان شکل گرفته است.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «قربان» به‌معنای هر چیزی است که وسیلۀ تقرب و نزدیکی به خدا باشد. در فرهنگ مسلمانان به حیوانی که به‌خاطر رضای خداوند، ذبح می‌کنند، قربانی گفته می‌شود. برخی معتقدند یکی از خصوصیات بارز و صفات خوب مؤمن، قربانی‌کردن است. قربانی‌کردن یکی از مناسک ویژۀ حج نیز به شمار می‌رود که مسلمانان، حیواناتی مانند شتر، گوسفند و گاو را در روز عید قربان، ذبح می‌کنند.

تاریخچه

قربانی‌کردن، از آداب‌ورسوم رایج در ادیان مختلف بوده است. بر اساس آموزه‌های کتاب‌های آسمانی، قدمت قربانی‌کردن با هدف کسب رضایت خداوند، به دوران حضرت آدم برمی‌گردد. در طول تاریخ، رسم قربانی‌کردن گاهی دچار انحراف شده و در برخی جوامع برای بت‌ها یا انسان‌ها، قربانی می‌کردند. قربانی‌کردن قبل از اسلام بین اعراب شبه‌جزیره عربستان نیز مرسوم بوده است. آموزه‌های قرآن، آیین قربانی‌کردن را با شرایط خاصی، تأیید کرده است. قربانی‌کردن در اسلام، یادبودی از ماجرای ذبح اسماعیل است که خداوند قربانی ابراهیم را قبول کرده و آن را ذبح عظیم نامیده است. قربانی‌کردن نزد ایرانیان باستان نیز رایج بوده است و آن‌ها برای اهورامزدا یا خدایان دیگر قربانی می‌کردند. بر اساس گزارش‌های تاریخی، کوروش هنگام تاج‌گذاری، آیین قربانی‌کردن را به‌جا آورد.

قربانی در آموزه‌های اسلام

آب دادن به قربانی پیش از ذبح

در آموزه‌های اسلام دو نوع قربانی واجب و مستحب تعریف شده است. مصداق اصلی قربانی واجب، حیوانی است که حاجی به‌عنوان یکی از مناسک حج، در روز عید قربان، ذبح می‌کند. کفاره برخی اعمال در حج، نذر، عهد و قسم نیز موجب واجب‌شدن قربانی می‌شود. در سایر موارد، قربانی به‌شرط تمکن مالی، مستحب مؤکد است.

در جوامع اسلامی به‌خصوص ایران، قربانی‌کردن در آیین‌های سوگ و آیین‌های شادمانی به‌ویژه در عید قربان، رایج است. قربانی‌کردن و برگزاری مهمانی با طبخ گوشت قربانی یا توزیع گوشت آن میان نیازمندان، علاوه بر ایران در کشورهای عربی و سایر کشورهای مسلمان مانند پاکستان، افغانستان، مراکش، بنگلادش، تاجیکستان، فیلیپین، ترکیه، اندونزی و مالزی نیز رایج است.

آیین قربانی‌کردن در فرهنگ ایرانیان

قربانی کردن در فرهنگ ایرانیان و با تکیه بر آموزه‌ها و سفارش‌های اسلام، نهادینه شده است. در بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، قربانی‌کردن با آداب‌ورسوم خاصی برگزار می‌شد. در ایران قدیم، شتر را پیش از قربانی‌کردن در روز عید، با انواع گل و گیاه رنگی تزئین کرده و در شهر می‌چرخاندند. امروزه اما اغلب قربانی‌کردن در منزل شخصی یا مراکز دینی و مذهبی صورت می‌گیرد و مراسم ذبح و توزیع گوشت قربانی در روز عید قربان انجام می‌شود.

ایرانیان قربانی‌کردن در روز عید قربان را برای کسب رضای خداوند و شکرگزاری نعمت‌های او انجام می‌دهند؛ اما به شکرانۀ تولد فرزند با عنوان عقیقه و در مناسبت‌های دیگر مانند خرید خانه یا ماشین، ساخت منزل و موفقیت در برخی کارها نیز قربانی‌کردن در فرهنگ ایرانی رایج است. قربانی‌کردن در فرهنگ عامیانه، شیوه‌ای برای دفع بلا و رفع مصیبت دانسته می‌شود؛ اما در آموزه‌های اسلام، قربانی‌کردن، وسیله‌ای برای نزدیک‌شدن به خدا معرفی شده است.

پیامدها

توزیع گوشت قربانی در کرمان؛ ۱۳۹۳ش

قربانی‌کردن در روایات دینی، سبب آمرزش گناهان معرفی شد‌ه است. توزیع گوشت قربانی میان فقرا و مساکین در گسترش فرهنگ نیکوکاری، نقش اساسی دارد و سبب کاهش وابستگی مالی افراد متمکن به ثروت خود شده و تمایل آنها به سمت نیکوکاری و انفاق بخشی از مال در راه کمک به نیازمندان و هم‌نوعان را افزایش می‌دهد.

همچنین این امر در گسترش رفاه عمومی و توجه به حقوق و جایگاه همسایه اثرگذار است. همچنین مراسم قربانی‌کردن، فرصت مناسبی را برای دورهمی اقوام و خویشاوندان فراهم می‌کند تا گوشت قربانی را به‌صورت دسته‌جمعی تناول کنند و فرهنگ مسلمانی به نسل‌های پسینی انتقال یابد.

منابع

قرآن کریم

• ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزۀ علمیۀ قم، چاپ دوم، 1413ق.
• بابایی، زینب، «آثار و نتایج شگفت‌انگیز قربانی‌کردن در راه خدا در عید قربان»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1401ش.
• «تصاویری از مراسم قربانی کشورهای عربی در روز عید قربان»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1395ش.
• «حال و هوای افغانستان در عید قربان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1402ش.
• خمینی، روح الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه نشر الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
• دوستی، شهرزاد، «جلوه‌های آیینی عید قربان در فرهنگ مردم»، فرهنگ مردم ایران، شماره 32، 1392ش.
• زرهانی، سید محمد و نرسیسیانس، امیلیا، «تحلیل جایگاه باورهای شمنی در مناسک قربانی در بندر ترکمن»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، شماره 2، 1397ش.
• «روز سه‌شنبه در کشورهای مالزی و اندونزی عید قربان است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 دی 1384ش.
• «ریختن خون و قربانی‌‌کردن برای سلامتی و دفع بلا در اسلام وجود ندارد/ نگاه‌های قدیمی غلط به نام اسلام»، خبرگزاری خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 22 شهریور 1395ش.
• شیخ بهائی، محمد بن حسین، جامع عباسی، تهران، مؤسسه انتشارات فراهانی،بی‌تا.
• «عید قربان در کشورهای مختلف جهان چگونه برگزار می‌شود؟»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1402ش.
• «فلسفه قربانی و اقسام آن در اسلام»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب 13 مهر 1393ش.
• «فلسفه و تاریخچه ذبح قربانی؛ هر عملی که در آن تقرب باشد، قربانی است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 24 مهر 1392ش.
• «فوايد قربانی كردن چيست؟»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1396ش.
• «فلسفه و تاریخچه عید قربان»، وب‌سایت نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری دانشگاه علوم پزشکی کاشان، تاریخ درج مطلب: 8 مرداد 1399ش.
• قاروبی تبریزی، حسن، النضید فی شرح روضة الشهید، قم، انتشارات داوری، ویرایش جدید، ۱۳۹۵ش.
• «کتب فتوایی، توضیح المسائل جامع»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: 14 مهر 1403ش.
• کریم‌خانی، حمزه، «عید سعید قربان»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ درج مطلب: بهمن 1381ش.
• موسوی شاهرودی، مرتضی، جامع الفتاوی مناسک حج، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
• «نگاهی به تاریخ قربانی‌کردن در فرهنگ ایرانی و اسلامی»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1403ش.