بی‌بی‌دوست

بی‌بی‌دوست؛ منطقۀ باستانی در استان سیستان و بلوچستان.

بی‌بی‌دوست، منطقه‌ای باستانی در استان سیستان و بلوچستان ایران است که زیارتگاه واقع در آن، میان مردم منطقه و مناطق همجوار از حرمت خاصی برخوردار است و تنها زنان حق ورود به آن را دارند.

معرفی

بی‌بی‌دوست نام منطقه‌ای در شهرستان زابل است. در این منطقه‌ تپه‌ای باستانی، قلعه، کوره، گورستان و آس باد وجود دارد. نام این منطقه از زیارتگاهی گرفته شده که بر فراز آن تپه قرار دارد و طبق باورهای عامیانه، مقبرۀ دختری پاک‌دامن است؛ برخی، آن را به مکان مقدسی در آیین مهر نسبت می‌دهند.

پیشینه

کارشناسان مجموعۀ باستانی بی‌بی‌دوست را مربوط به‌دوران اشکانیان و دورۀ اسلامی می‌دانند. قبرستان این منطقه از قدمت طولانی برخوردار است؛ اما مردم منطقه هنوز اموات خود را در آنجا دفن می‌کنند. زیارتگاه بی‌بی‌دوست را برخی به‌دوران اشکانیان نسبت می‌دهند و معتقدند که یکی از مکان‌های مقدس آیین مهر بوده است؛ اما عامۀ مردم آن را مربوط به دورۀ اسلامی می‌دانند و معتقدند که مربوط به بانوی پاک‌دامنی است که میان مردم به بی‌بی‌دوست، بی‌بی‌نوروز، بی‌بی‌سه‌شنبه، بی‌بی‌نور، بی‌بی‌حور و بی‌بی‌تندور معروف است. این زیارتگاه در 1377ش، به سازمان اوقاف و امور خیریه واگذار شد و در 1385ش، ضریحی روی آن قرار داده شد. مجموعۀ باستانی بی‌بی‌دوست در 1344ش، شناسایی و در 1388ش ثبت میراث فرهنگی ایران شده است.

موقعیت جغرافیایی

منطقۀ بی‌بی‌دوست در 20 کیلومتری شرق شهرستان زابل و 10 کیلومتری دهستان بنجار در شمال روستای قاسم‌آباد در کنار جادۀ منتهی به شهر مرزی دوست‌محمد در مرز افغانستان واقع شده است. منطقۀ بی‌بی‌دست در گذشته از برکت شاخۀ اصلی رود هیرمند سرسبز و آباد بوده؛ اما در حال حاضر دشت خشک با دمای بالا است. فاصلۀ بی‌بی‌دست تا شهر زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان 233 کیلومتر است. کارشناسان این منطقه را جزء زاهدان کهنه می‌دانند.

آثار باستانی

1. تپۀ باستانی؛ تپۀ بی‌بی‌دوست با ارتفاع حدود هشت متر و ضلع جنوبی آن سه متر است. دور آن با دیوار‌های خشتی قطور گلی محصور شده است که نزدیک به سی متر از زمین‌های اطراف خود بلندتر است. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که این تپه مربوط به‌دورۀ اشکانیان است. اشکانیان به‌دلیل دور ماندن از دست‌رس دشمنان خود، شهرها را بر روی ارتفاعات و به‌شکل مدور و دارای یک یا چند حصار می‌ساختند. همچنین بخشی از این مجموعه به دورۀ میانه و متأخر اسلام مربوط می‌شود که بخشی از دارالحکومه زاهدان کهنه در دوران اسلامی بوده است.
2. قبرستان؛ در این مجموعۀ باستانی، قبرستانی وجود دارد. هرچند این قبرستان هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد اما بقایای قبرهایی با قدمت بسیار طولانی در آن وجود دارد.
3. سفالینه‌؛ هرچند در منطقۀ بی‌بی‌دوست کاوش‌های باستان‌شناسی چندانی انجام نشده اما اندک آثار یافت‌شده به سفال‌های دورۀ تاریخی و سفال‌های لعاب‌دار دورۀ اسلامی تقسیم می‌شود.

زیارتگاه بی‌بی‌دوست

این زیارتگاه بر فراز تپۀ باستانی در کنار بستر رودخانۀ «نیاتک» قرار دارد که برخی آن را نیّت‌گاه (جایی برای نیت) می‌دانند. برخی صاحب مقبره را با قاضی عبدالله کندرکی عارف قرن 15م، مرتبط می‌دانند. برخی دیگر آن را خواهر سید اقبال از فرزندان میرداماد و خواهرزادۀ شاه عباس صفوی می‌دانند که مقبره او در افغانستان کنونی است. برخی آن را به ایزدبانو اناهید در آیین مهر متعلق می‌دانند؛ اما از نظر بسیاری از اهالی منطقه، نام صاحب مقبره فاطمه حسینی و نام پدر او سید صالح معروف به «آتش نفس» است. پدر از روی علاقۀ شدید دختر خود را بی‌بی‌دوست‌ صدا می‌کرده است. بی‌بی در فرهنگ سیستانی بالاترین عنوانی است که به‌ زنان سادات، سرداران و مادربزرگ‌ها داده می‌شود. برخی دیگر آن را از نوادگان امام حسین می‌دانند. از نظر کارشناسان نحوۀ پدید آمدن این مزار با داستان مزار شیخ حسن و مزار امام‌زاده زید در افغانستان، شباهت زیاد دارد و معتقدند که به نحوی پیوستگی نسبی میان این مزارها و مزار میر اقبال در منطقۀ لاش و جوین وجود دارد. زیارتگاه بی‌بی‌دوست میان مردم شیعه و سنی سیستان و بلوچستان، استان‌های همجوار و حتی افغانستان، زائران زیادی دارد و طبق داستان‌های محلی بیماران زیادی در این زیارتگاه شفا گرفته‌اند. روی مقبره با پارچۀ سبز پوشیده شده است که دختران و زنان، گوشۀ آن را بریده به‌عنوان تبرک می‌برند و اگر حاجت آنها برآورده شود، پارچۀ سبز کامل اهدا می‌کنند.

باورهای عامیانه در مورد زیارتگاه

1. پدیدآمدن؛ معروف‌ترین روایت این است که بی‌بی‌دوست در حین فرار از دست یک مرد شرور، دعا می‌کند که زمین، من را دریاب و به اذن خداوند زمین دهن باز می‌کند و بی‌بی‌دوست را می‌بلعد و گوشۀ چادر او بیرون می‌ماند و از آن گوشۀ چادر درخت گزی سبز می‌کند و اکنون هم موجود است.

2. ممنوع بودن ورود آقایان؛ در گذشته، این زیارتگاه به‌طور کامل زنانه بود و مردان و حتی نوزاد پسر حق ورود به آن‌جا را نداشتند و باور عمومی آن بود که مردان با ورود به آن محل عقیم می‌شوند. زنان حامله نیز اجازه ورود نداشتند و عقیدۀ عامیانه بر آن بود که جنین اگر پسر باشد، پس از تولد، روی بدن او لکه‌ای پدید می‌آید. در داستان‌های عامیانه هستند زنانی که رعایت نکرده و در نتیجه نوزادان آنها دچار نقص عضو شده‌اند. امروزه با گسترش محوطۀ این زیارتگاه، مردان با احترام و فاصلۀ کوتاه آن را زیارت می‌کنند و حاجات و نذورات خود را به وسیلۀ زنان به بی‌بی‌ می‌رسانند.

3. درخت گز مقدس؛ عمر درخت گز در کنار مقبرۀ بی‌بی‌دوست به 500-550 سال می‌رسد که در 1400ش، به‌عنوان میراث طبیعی، در شورای ملی ثبت میراث طبیعی ایران، ثبت شده است. از نظر مردم سیستان این درخت مقدس است و کسی حق بی‌احترامی و آسیب رساندن به آن را ندارد. باور عامیانه بر این است که اگر کسی به آن بی‌احترامی کند یا آسیب برساند، سزای کار خود را می‌بیند. زائرین بر شاخه‌های این درخت زنگوله‌های کوچک و بزرگ، پارچه و دخیل می‌بندند و معتقدند که اگر بی‌بی خواستۀ آنها را اجابت کند، گره پارچه باز می‌شود. زائر بیمار، خود را به آن درخت می‌بندد و تا صبح در آنجا می‌ماند. درخت گز یک درخت بومی و با مقاومت زیاد است و ریشۀ قداست آن به دورۀ سیستان باستان می‌رسد. بر اساس رسم باستانی، اگر دختر باکره از دنیا می‌رفت، پیش از دفن، او را به عقد یک درخت گز در می‌آوردند. همچنین در دورۀ اسلامی اگر کسی در گوشه و کنار سیستان خواب یکی از اولیا را می‌دید، در آنجا بنایی می‌ساخت و درخت گزی را نیز در کنار آن می‌نشاند.

4. شمع روشن کردن؛ در گوشۀ صحن زیارتگاه شمع‌دانی وجود دارد که باید همیشه روشن باشد. یکی از آداب زیارت، روشن‌کردن شمع در آن شمع‌دان است.

5. حضور نوعروسان؛ بر اساس یک سنت محلی، داماد و عروس در روز سوم عروسی برای دعا و آرزوی خوش‌بختی در زندگی، به زیارت بی‌بی‌دوست می‌روند و در شمع‌دان شمع روشن می‌کنند.

6. قربانی و نذر، به‌طور معمول روز‌های چهارشنبه و شب‌های جمعه، بی‌بی‌دوست بیشترین زوار را دارد. در ایام نوروز، زنان زیادی از مناطق همجوار زابل مهمان بی‌بی‌دوست می‌شوند. زائران بز، گوسفند و گوساله قربانی می‌کنند و نان محلی می‌پزند و میان دیگر زائرین تقسیم می‌کنند. یکی از نذرهای رایج، نذر بی‌بی‌تندوری است؛ در این نذر، یک سر طناب را به گردن بیمار یا صاحب نذر می‌بندند و سر دیگر آن را به درخت گز. در صورت برآورده شدن حاجت، به سراغ 3 تنوری می‌روند که در کنار مقبره قرار دارد. دور آنها را آب می‌پاشند و جاروب می‌زنند و در آن نان محلی پخته، بین زوار تقسیم می‌کنند. رایج‌ترین خواسته‌های زوار بچه‌دار شدن، گشایش بخت برای دختران دم بخت، گشایش کار و رزق همسران و شفای بیماران است. در عصر روز سه‌شنبه و صبح چهارشنبه زنان محل در تنور‌هایی که کنار مقبره وجود دارد، نان محلی پخته و میان زائرین تقسیم می‌کنند.

مدیریت و برنامه‌های اجتماعی زیارتگاه

این زیارتگاه در گذشته توسط خانواده‌هایی اداره می‌شده که در نزدیکی آن زندگی می‌کرده‌اند؛ اما پس از مهاجرت آنها بر اثر خشک‌سالی، توسط هیئت‌امنای متشکل از افراد مورد اعتماد مردم منطقه اداره می‌شود و یک نگهبان از سوی ادارۀ اوقاف و امور خیریه در آنجا مأموریت دارد. مردم منطقه در ایام محرم مراسم عزاداری را در زیارتگاه برگزار می‌کنند. در اربعین، هیئت‌های عزاداری به زیارتگاه آمده به‌مدت دو شبانه‌روز به سوگواری می‌پردازند. در این زیارتگاه در طول سال و مناسبت‌های مذهبی برنامه‌های قرآنی، جشن‌های مذهبی، طرح نشاط معنوی، برنامۀ سفره‌های آسمانی و برنامه‌های نوروزی مانند دعای تحویل سال و سفرۀ هفت‌سین از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار می‌شود.

امکانات

جاده‌ای که زائران را به بی‌بی‌دوست می‌رساند، آسفالت است و این زیارتگاه مسجد، برق و آب لوله‌کشی دارد. در این زیارتگاه، مهمان‌سرا و سرویس بهداشتی مناسب وجود دارد.

منابع

• «آرامگاه بی‌بی‌دوست»، وب‌سایت مجلۀ هم‌اقلیم، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1403ش.
• «تعیین عرصه و حریم محوطه باستانی بی‌بی‌دوست»، وبسایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1395ش.
• «بی‌بی‌دوست؛ زیارتگاه بانوی سیده در دل دشت سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 فروردین 1398ش.
• «تعیین حریم شهر باستانی بی‌بی‌دوست زابل آغاز شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1395ش.
• «ثبت ملی درخت گز بی‌بی‌دوست زابل»، خبرگزاری صداوسیما، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1400ش.
• جعفری، «بی‌بی‌دوست»، مرکز دائرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 11 دی 1398ش.
• «دخل و تصرف در محوطه باستانی بی‌بی‌دوست»، وب‌سایت روزنامۀ همشری، تاریخ درج مطلب: 18 مرداد 1395ش.
• «زیارتگاه بی‌بی‌دوست»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1403ش.
• «زیارتگاهی که مردان اجازه ورود ندارند! / بی‌بی‌دوست واقعیت یا افسانه»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1394ش.
• سجادی، منصور، «راهنمایی مختصر آثار باستانی سیستان»، وب‌سایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ بازدید: 14 مرداد 1403ش.
• معین‌فر، محمدصادق و اتحادی، نیما، «بررسی تأثیر زیارتگاه بی‌بی‌دوست بر هویت سیستان»، اولین همایش بین‌المللی عمران، معماری و شهر سبز پایدار، 1396ش.
• مهرآفرین، رضا و روستایی، محمدصادق، «شهر و شهرنشینی در سیستان بزرگ دوره اشکانی»، فصل‌نامۀ خراسان بزرگ، سال پنجم، شمارۀ 14، بهار 1392ش.
• «مقبرۀ بی‌بی‌دوست»، وب‌سایت ترند نیوز، تاریخ بازدید: 16 مرداد 1403ش.