سیستان

سیستان ایران؛ شهرستان‌های شمال استان سیستان و بلوچستان.

سیستان ایران، سرزمین معروف و تاریخی است که در آن آثار و بقایای دوره‌های مختلف زندگی بشر و تمدن‌های گوناگون، وجود دارد. در متون دینیِ ایران قبل از اسلام بارها از سیستان به‌عنوان سرزمین مقدس یاد شده است. موقعیت جغرافیایی سیستان ایران، جایگاه مهم اقتصادی به آن بخشیده است. در گذر زمان سیستان باستانی در میان ایران، افغانستان و پاکستان تجزیه شد. امروزه بخشی از سیستان در ایران واقع شده است که شامل شهرستان‌های شمال استان سیستان و بلوچستان می‌شود.

نام‌گذاری

در اوستا از سیستان به نام «هئتومنت» یاد شده است. در دورۀ هخامنشی، آن را زرنگ/ زرنج می‌گفتند. مورخین یونانی این سرزمین را درانگیانا یا زرنگای و سرنگای می‌نامیدند. در برخی منابع از آن به نام نیمروز و سکستان/ سجستان یاد شده است.

پیشینه

در هزارۀ چهارم قبل از میلاد، در منطقه سیستان، شهری که امروزه «شهر سوخته» نامیده می‌شود با دانش، فرهنگ و صنعت پیشرفته در دلتای رامرود با نظام فئودالی برپا شده بود و از شاه یا امپراتور اثری نداشت. این شهر از 2100 تا 1800 ق م، دچار فترت شد. در قرن ششم ق م، در دورۀ هخامنشی هستۀ اولیۀ شهر زرنکا گذاشته شد. بعد به‌‌ترتیب جابه‌جایی به تپۀ سرخ‌داغ در نزدیکی محوطۀ باستانی نادعلی، بعد به تپۀ شهرستان سپس به تپۀ نادعلی (زرنگ) و شهر سیستان (زاهدان کهنه) صورت گرفته است. در عصر اشکانی (پارت)، شهر کاخ در کوه خواجه اهمیت نظامی داشته و یک پادشاهی خودمختار در دولت اشکانیان بوده است. در عصر ساسانی، شهر سیستان دارای سه بخش مجزا (کاخ، شارستان و ریض) شد که هرکدام ویژگی‌های خود را داشته‌ است. سیستان در سال 23 هجری، توسط مسلمانان فتح شد و تسلط کامل مسلمانان بر آن تا سال 33 هجری طول کشید و بخشی از ایالت خاوران شد؛ نقل است که مردم سیستان به‌دلیل نامۀ امام علی که آورندۀ آن امام حسن بود، اسلام را پذیرفتند. سیستان در دوره‌ای از تاریخ اسلام، جایگاه مهم پناهندگان ناراضی‌ از حکومت امویان بوده است. در دورۀ صفاریان شهر‌های زرنج، جوین، فره، قرین، باب‌الطعام و ناشرود در منطقه سیستان، رونق زیادی داشت، اما با حملۀ امیرتیمور گورگانی ویران شد. در دورۀ صفوی‌ها، سیستان همچنان استقلال سیاسی و فرهنگی خود را حفظ کرد و در دورۀ قاجار با حکمیت انگلیس، بین افغانستان و ایران تقسیم شد. سیستان ایران شامل شهرستان‌های نیمروز، زابل، زهک، هیرمند و هامون، 9 بخش، 9 شهر و 936 روستای دارای سکنه دارد.

موقعیت جغرافیایی

سیستان تاریخی در جنوب‌شرقی فلات ایران تا کابل امتداد داشته است. سیستان امروزی با مساحت 15917 کیلومتر مربع، از شمال با خراسان از جنوب با دریای عمان، از شرق با افغانستان و پاکستان و از غرب با استان‌های کرمان و هرمزگان محدود می‌شود. از نظر موقعیت سوق‌الجیشی این منطقه در تحولات منطقه به‌ویژه ایران، نقش اساسی داشته است. باستان‌شناسان معتقدند که یک چهارم سیستان باستانی کویر مطلق، یک بخش آن به مساحت 3009 کیلومتر مربع، پهنۀ آبی و نزدیک به نصف دشت سیستان، منطقۀ مسکونی است که در طول تاریخ در اثر عوامل مختلف از جمله تغییر مسیر رود هیرمند، به تناوب محل استقرار مردم بوده است.

پوشش گیاهی و جانوران

منطقۀ سیستان حدود 2300 گونۀ گیاهی دارد که مهم‌ترین آن چای ترش، حنا، بنه، آویشن، اسپند، نعنا، سنه و درمنه است. تالاب هامون محیط ارزشمندی برای این گیاهان از جمله «نَی» به حساب می‌آمد. گونه‌های جانوری در منطقۀ سیستان شامل 85 گونۀ پستان‌دار، 102 گونۀ خزنده، 360 گونه پرندۀ آب‌زی و غیر آب‌زی و پنج گونۀ دوزیست و انواع ماهی می‌شود که محل زیست بیشتر آنها نی‌زار تالاب هامون و اطراف هیرمند است.

آب و هوا

در گذشته، زمین سیستان از برکت رود هیرمند و آب‌رفت‌های آن، منطقۀ خوش آب و هوایی بوده است، اما امروزه از تغییر اقلیم متأثر شده و بسیار گرم است. بالاترین دما، بیش از 40 درجۀ سانتی‌گراد است، اما حداقل دما به‌ندرت به صفر درجه می‌رسد. بارندگی بیشتر در فصل زمستان صورت می‌گیرد.

جمعیت‌شناسی

برخی پژوهشگران احتمال می‌دهند که ساکنین شهرسوخته از مهاجرین آسیای مرکزی بوده‌اند. جمعیت دورۀ شکوفایی شهر سوخته 55000 هزار نفر تخمین زده شده است. در زمان فتوحات اسلامی نیز سیستان جمعیت زیادی داشته است. ساکین سیستان قبل از ورود اسلام پیرو آیین زرتشتی بودند. ساکنان امروزی سیستان ایران، حدود 30 طایفه و تیره را شامل می‌شود که برخی هنوز سنت کوچ‌نشینی را ادامه داده‌اند. مردم سیستان به زبان فارسی با لهجۀ سیستانی صحبت می‌کنند و پیرو مذهب شیعه هستند. بر اساس آمار رسمی 1395ش، زابل 165666، نیمروز 48471، زهک 74896، هیرمند 63979 و هامون 41017 نفر جمعیت داشته است.

وضعیت آموزشی و علمی

یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که ساکنان شهر سوخته در انواع دانش‌ها به‌ویژه طبابت، پیشرفت چشمگیری داشته‌اند؛ اما از سیستم آموزشی این خطه تا دوران اسلامی سندی در دست نیست. در دوران قبل از انقلاب اسلامی ایران، آموزش بیشتر از طریق مکتب‌خانه‌ها صورت می‌گرفت. اولین مدرسۀ مدرن در شهر زابل در 1298ش، تأسیس شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که آموزش تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، محدودیت‌های زیادی داشته و 60 درصد دانش‌آموزان پس از دورۀ ابتدائی، فرصت ادامۀ تحصیل را نداشته‌اند؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی با فعالیت 298 مدرسه، در سیستان 98 درصد دانش‌آموزان در سن تحصیل، در مدرسه حضور دارند. امروزه در سیستان مدارس دینی، آموزشگاه‌های عالی و دانشگاه‌های دولتی و غیر دولتی، به‌ویژه دانشگاه زابل با 110 گرایش تحصیلی تا مقطع دکترا و با حضور هزارن دانشجو، فعالیت دارد. از نظر کارشناسان، آموزش میان عشایر با مشکلات جدی مواجه است و اکثر دانش‌آموزان عشایر به‌ویژه دختران، به آموزش بالاتر از سطح ابتدائی دست‌رسی ندارند.

اشتغال در سیستان

از هزارۀ چهارم قبل از میلاد، صنایعی مانند سنگ‌تراشی، بافندگی و سفال‌گری در منطقۀ سیستان رونق خوبی داشته و تعداد زیادی از ساکنین منطقه به فعالیت‌های تجارتی مشغول بوده‌اند. همچنین سیستان تا اوایل قرن 13م، دارای اقتصاد کشاورزی پیشرفته بوده و انواع غلات به‌ویژه گندم و نیز میوه‌های استوایی و گرم‌سیری در منطقه کاشته می‌شد و سیستان به انبار غلات آسیا شهرت داشت. نیزار‌های تالاب هامون و تپه‌های سرسبز اطراف هیرمند نیز در گذشته، فرصتی مناسب برای دام‌داری بود و البته بسیاری از مردم سیستان‌ از طریق شکار و ماهی‌گیری، امرار معاش می‌کردند. اما امروزه در اثر تغییرات اقلیمی، بسیاری از این فرصت‌ها از بین رفته است و کشاورزی، دام‌داری و تولید صنایع دستی به‌صورت محدود صورت می‌گیرد که در این زمینه، نقش زنان همانند گذشتۀ تاریخی آنها، همچنان پررنگ است.

فرهنگ و هنر

• الف) ازدواج؛ اکثر ازدواج‌ها در سیستان درون‌گروهی است. جشن عروسی سیستانی مراحل مختلفی دارد و با آیین‌ها و موسیقی مخصوص همراه است. در این جشن زنان نقش بیشتر دارند.
• ب) جشن‌ها و اعیاد؛ نوروز جشن باستانی ایران و عید فطر و قربان از اعیاد مذهبی است که مردم سیستان از آن با شکوه تجلیل می‌کنند. آنها در آیین‌های مخصوص عید، غذاهای ویژه‌ای می‌پزند.
• ج) عزاداری؛ اولین قیام به خون‌خواهی امام حسین، از سیستان آغاز شد که حاکم اموی را فراری دادند. عزاداری ایام محرم از همان آغاز در سیستان رایج شد و با آیین‌های ویژه همراه است. مردم سیستان در سوگ عزیزان خود نیز آیین‌های ویژه‌ای دارند که مهم‌ترین آن «ارده‌خوانی» است. در ارده‌خوانی، رباعی‌هایی با آهنگ سوزناک توسط زنان مُسِن خوانده می‌شود.
• د) پوشش؛ لباس محلی مردم سیستان از گران‌ترین لباس‌های سنتی ایران است. پیراهن چل‌تریز، پیراهن برچاک، شلوار و دستار، پوشاک محلی مردان سیستان را تشکیل می‌دهد. پیراهن تاجیک، پیراهن دوگریبانه، جلیقه، شلوار، کت، لچک/ دستمال سر، سرپوش/ چارقد، روبند، کلاه چادر، کفش و تُنبون، پوشاک زنان است که از تکه‌های رنگی، طرح‌دار و سوزن‌دوزی شده درست می‌شود. زنان سیستانی از جواهرات خاصی نیز استفاده می‌کنند.
• هـ) غذاهای محلی؛ گوشت از آغاز، در رژیم غذایی سیستان اهمیت زیاد داشته و دوغ و ماست از جمله نوشیدنی‌های پرطرف‌دار بوده است. استفاده از انواع میوه مانند انگور هندوانه، خربزه و سبزی در این منطقه رایج بوده است. حبوبات از جمله گندم و همچنین خرما در فرهنگ غذایی این مردم اهمیت بالایی دارد. معروف‌ترین غذاهای سنتی سیستان، کشک زابلی، اوچیزک و آب‌گوشت سیستانی است.
• و) صنایع دستی سیستان؛ سفال‌گری، پارچه و حصیربافی، انواع سوزن‌دوزی و سکه‌دوزی، قالی‌بافی‌، پلاس‌بافی، شال‌بافی، معرق‌بافی و جواهرسازی میان مردم سیستان به‌ویژه زنان رواج دارد.
• ز) رسانه و سینما؛ حضور سینما در منطقه سیستان کم‌رنگ است و در 1402ش تنها دو سینما در شهرستان نمیروز و زابل فعال بوده است. همچنین بر اساس آمار ادارۀ کل فرهنگ و ارشاد اسلامی سیستان و بلوچستان، از میان 74 نشریۀ محلی فقط 6 نشریه متعلق به شهرستان زابل است.
• ح) موسیقی؛ در فرهنگ موسیقیایی سیستان، قیچک، نی، سرنا، دایره، ساز و دهل کاربرد زیاد دارد. این مردم برای هر مرحلۀ زندگی حتی زمان دندان‌ درآوردن طفل آواهای مخصوص دارند. آیکه، ارده‌خوانی، سیتک، رمضونیکه، لوبتک، الوکه، بحث و بیت و آواهای کار ریشه در تاریخ و فرهنگ سیستان دارد.
• ط) بازی‌های محلی؛ تخته‌نرد، از شهر سوخته سیستان به‌ دست آمده که ریشۀ شطرنج دانسته می‌شود. توطن‌سواری، کیچ‌زور و گل‌گل، بازی‌های مشهور محلی سیستان است.
• ی) اسطوره‌ها و مشاهیر؛ سیستان، خاستگاه پهلوانان ایران باستان چون گرشاسپ، نریمان، سام، زال و رستم بوده است. یعقوب لیث، فرخی سیستانی، ابوسعید سگزی، ابوحاتم سیستانی، ابوسلیمان سیستانی، ابویعقوب سیستانی، ابوداود سیستانی، احولی ‌سیستانی، حریز بن عبدالله سیستانی، ابوالفرج سیستانی، شمس بستنی، محمد پسر مخلد سگزی، محمدبن وصیف سیستانی، مولانا عاشق سیستانی، ابوسلیمان سیستانی، محمدتقی حسینی طباطبایی، آیت‌الله سیدعلی سیستانی، شهید قاسم میرحسینی، محمد میر، شهید حبیب لکزایی و ایرج افشار سیستانی، برخی از چهره‌های مذهبی، سیاسی، علمی، فرهنگی و نظامی سیستان است.

گردش‌گری

شهر سوخته، موزۀ شهر سوخته، قلعۀ سه‌کوهه، قلعۀ رامرود، قلعۀ رستم، قلعۀ کهزاد، قلعۀ مچی، قلعۀ سام، قلعۀ بی‌بی‌دوست، تپۀ طالب‌خان، تپۀ ژاله‌ای، قلعۀ ایرندگان، قلعۀ ترقون، قعلۀ چپو، و قلعۀ حوض‌دار، هرکدام دوره‌هایی از تاریخ سیستان را به نمایش می‌گذارد و در کنار تنوع فرهنگی و آیین‌های سنتی، یکی از اهداف مهم گردش‌گران داخلی و خارجی را تشکیل می‌دهد.

زیرساخت‌ها

الف) راه‌های مواصلاتی؛ امروزه فرودگاه بین‌المللی زاهدان، فرودگاه زابل، ایستگاه راه‌آهن زاهدان، پایانۀ زاهدان و پایانۀ زابل با 15 شرکت مسافرتی، دسترسی به منطقه سیستان را ممکن می‌سازد. بزرگراه زاهدان ـ زابل از راه‌های ترانزیتی مهم جمهوری اسلامی ایران است که برای افغانستان و پاکستان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

ب) بهداشت و درمان؛ در رتبه‌بندی شاخص‌های بهداشتی و درمانی استان‌های ایران در 1391ش، استان سیستان و بلوچستان در رتبۀ آخر قرار داشت، اما در سال‌های اخیر دانشگاه علوم پزشکی زابل با ایجاد مراکز درمانی تازه، این مشکل را کاهش داده است.

چالش‌ها

از اوایل قرن 13م، با حضور اعراب در سیستان، اختلافات قبیله‌ای تشدید و راه‌زنی و ناامنی در منطقه رواج یافت. درسال‌های اخیر فعالیت‌ گروه‌های تبه‌کار به‌ویژه قاچاق‌بران مواد مخدر و تندروان مذهبی در منطقه گسترش پیدا کرده است. تغییرات اقلیمی نیز سبب شده است که بسیاری از مردم این سامان شغل‌های سنتی خود را از دست داده و مجبور به مهاجرت از منطقه شوند و یا به کارهای غیر قانونی از جمله قاچاق اشتغال ورزند.

منابع

• «ایلات و طوایف عشایر»، وب‌سایت سازمان امور عشایر، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1403ش.
• الهامی، فاطمه و میرشکار، راضیه، «اَرده‌خوانی و کاربرد آن در آیین سوگواری سیستان»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 7، شمارۀ 29، آذر و دی 1398ش.
• بریمانی، فرامرز، «تحلیل هرمنوتیکی از فراز و فرود سیستان بزرگ»، مجلۀ جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان 1383ش.
• «جمعیت سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1396ش.
• حسین‌علی‌پور، حمید، «سیستان در دوران اسلامی با اتکاء بر شواهد باستان‌شناسی»، دوفصل‌نامۀ مطالعات باستان‌شناسی، دروۀ 5، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1392ش.
• حیدرزادگان، علی‌رضا و صندوق‌داران، محمدحسین، «فرصت‌های آموزشی دانش‌آموزان عشایر استان سیستان و بلوچستان، برابر یا نابرابر»، دوفصل‌نامۀ مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، دورۀ ششم، شمارۀ یازدهم، بهار و تابستان 1396ش.
• سرگزی، زهرا، «جایگاه هیرمند در جغرافیای سیاسی و اقتصادی سیستان در دورۀ پهلوی»، پژوهش‌نامۀ تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال سوم، شمارۀ دوم، پاییز و زمستان 1393ش.
• سروانی، فهیمه، «بررسی نقوش حیوانی سفالینه‌های شهر سوخته»، دومین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، آبان 1394ش.
• «سیستانی‌ها اصیل‌ترین اقوام ایرانی و از نژاد آریایی هستند»، خبرگزاری دانجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 اسفند 1389ش.
• «سیستان پاسدار اسطوره‌ای و تاریخی دفاع از ارزش‌های ایران زمین»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1392ش.
• «سیستان و بلوچستان سرزمین بکر جانورشناسی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 آبان 1394ش.
• «سیستان و بلوچستان و جذابیت‌های بکر گردشگری»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 مهر 1399ش.
• «شهرسوخته و اسرار پنج هزار ساله»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 فروردین 1401ش.
• شریعتجو، منیره، «جغرافیای تاریخی سیستان باستان»، وبسایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• شکری، علی و دیگران، «مسألۀ تاریخی هیرمند و راه‌کارهای کاهش چالش‌های ناشی از آن»، دوفصل‌نامۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، دورۀ 16، شمارۀ 30، بهار و تابستان 1401ش.
• «صنایع‌ دستی سیستان»، وبلاگ سیستان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1392ش.
• طاهری، صدرالدین، «جایگاه اجتماعی زنان در تمدن باستانی شهر سوخته»، فصل‌نامۀ زن در فرهنگ و هنر، دورۀ 11، شمارۀ 3، پاییز 1398ش.
• عقیلی، سیداحمد و بهرامی‌نیا، جواد، «وجوه افتراق و اشتراک قیام‌های خوارج در سیستان و عراق در دورۀ اموی»، دوفصل‌نامۀ مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، سال 46، شمارۀ پیاپی 93، پاییز و زمستان 1393ش.
• «غذاهای سنتی سیستان و بلوچستان ریشه در باور و طبیعت دارد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 24 اسفند 1394ش.
• «فهرست نشریات محلی دارای مجوز استان سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بازدید: 24 خرداد 1403ش.
• «قبل از انقلاب مدارس در سیستان محدود بود و آموزش پرورش بعد از انقلاب جان گرفت»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1397ش.
• «گام‌های بلند دولت و افتتاح 223 کیلومتر بزرگ‌راه سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1401ش.
• «گیاهان دارویی سیستان و بلوچستان قابلیت بین‌المللی شدن را دارند»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1397ش.
• «لباس‌ محلی سیستانی؛ نفیس‌ترین لباس محلی ایران»، وب‌سایت درناتریپ، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1398ش.
• محمدی، علی «آداب و رسوم مردم سیستان و بلوچستان در مناسبتهای مختلف»، وبسایت فلایتیو، تاریخ درج مطلب: 17 خرداد 1402ش.
• «محرم و آیین‌های سوگواری در سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1399ش.
• میری، «مشاهیر و مفاخر سیستان»، وبلاگ پژوهش‌سرای فراگیران پارس، تاریخ درج مطلب: 12 مرداد 1394ش.
• مظلوم‌یار، فیاض‌گل و ناصح، احسان‌الله، «جایگاه و اهمیت تاریخی و جغرافیایی، سیستان برای افغانستان و ایران در قرون نخستین اسلام»، همایش بین‌المللی جایگاه سجستان (سیستان) در گسترۀ تمدن اسلامی، ژانویۀ 2024م.
• محمدی، حسن‌بیگ، «جغرافیای تاریخی سیستان قبل از اسلام»، فصل‌نامۀ علمی پژوهشی اطلاعات جغرافیایی سپهر، دورۀ 15، شمارۀ 60، بهمن 1385ش.
• «موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان»، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 19 خرداد 1403ش.
• «معرفی دانشگاه»، وب‌سایت دانشگاه زابل، تاریخ بازدید: 21 خرداد 1403ش.
• «منوی غذای شهر سوخته: دلمه‌ماهی با تخم غاذ و نان کنجدی همراه ماءالشعیر و خربزه»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1389ش.
• «نگاهی به فعالیت‌های زنان روستایی در استان سیستان و بلوجستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 آذر 1378ش.
• «نگاهی به موسیقی سیستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب:19 اسفند 1396ش.
• «نخستین مدرسۀ سیستان و بلوچستان 88 سال پیش بنا شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1386ش.
• «نگاهی به بازی‌های بومی و محلی سیستان بلوچستان»، وبلاگ اطلاعات محلی سیستان، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1399ش.
• «وزیر بهداشت: خدمات درمان در زابل رایگان می‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1402ش.
• «9 سینمای سیستان و بلوجستان فعال می‌شود»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1402ش.