زنان بلوچ

زنان بلوچ؛ نقش و جایگاه زنان در قوم بلوچ.

زنان بلوچ، در زندگی خانوادگی و اجتماعی، هم‌گام مردان به کنشگری پرداخته‌اند، اما با توجه به‌ویژگی‌های جامعۀ سنتی و فرهنگ ‌نادیده‌انگاری نقش زنان، همیشه تلاش‌های آنان مغفول مانده است. ساختار فرهنگی و مشکلات اقتصادی در محرومیت زنان نقش عمده را دارد. بعد از انقلاب اسلامی در ایران و دو دهۀ گذشته در افغانستان وضعیت زنان بلوچ بهبود نسبی یافته است.

حرمت زن در فرهنگ بلوچی

زن در فرهنگ بلوچ‌ها، حرمت دارد و شکستن این حرمت، گناهی شناخته می‎شود که هیچ چیز جلودار تقاص آن نیست؛ حتی در دوران ایلغار و شبیخون‌ها به روستاها و طوایف مختلف که هرگونه ظلم و کشتار جواز داشت، بی‌حرمتی به زن پذیرفته نبود و این باور وجود داشت که دست غیبی همیشه به انتقام‌جویی زن می‌آید. بر این اساس، اگر در هنگام حمله، زنی بر سر راه می‌نشست و به اصطلاح، میارچادر می‌کرد، مهاجمان از حمله منصرف می‌شدند. مجازات قتل زن در فرهنگ بلوچ به مراتب شدیدتر از قتل یک مرد است و «سه ‌خون» محسوب می‌شود؛ کشتن یا هتک حرمت زن بلوچ، مجوزی برای قتل‌عام خانوادۀ متجاوز است. اگر بحث خون‌بست در میان آید، هفت دختر به خانوادۀ زن کشته‌شده، داده می‌شود. همچنین برداشتن سرپوش از سر زن، سیلی زدن و آسیب رساندن به دست زن، در حکم یک قتل است. زن بلوچ با وجود چنین حرمتی، محرومیت‌های شدیدی نیز دارد. زن بلوچ در تمام فعالیت‌های قومی، حضور گمنام دارد، اما این تلاش‌ها با نام و نشان خود آنها شناخته نمی‌شود. امروزه با تغییر نظام‌ها و تعریف معیار‌های جدید برای حضور اجتماعی زن، وضعیت زنان بلوچ اندکی بهبود یافته است.

جایگاه خانوادگی زن بلوچ

با وجود تعصب شدید دربارۀ حرمت زن در فرهنگ بلوچی، زن بلوچ در خانواده به‌صورت سنتی تابع مرد بوده و از اختیار چندانی برخوردار نیست. جامعۀ سنتی بلوچ، مردمحور است و به‌طور معمول شهر و بازار مناطق بلوچ‌نشین چهرۀ مردانه دارد و زنان بلوچ فقط در اماکنی مانند خانه‌های بهداشت و مکتب‌خانه‌های قرآن، به‌راحتی حضور می‌یابند. بسیاری از زنان بلوچ در خانه با انواع خشونت‌ها از طرف شوهر، فامیل زن و خانوادۀ شوهر روبرو هستند. در خانواده‌های بلوچ همچنان علاقه به فرزند پسر بیشتر است و زن به‌دلیل دختر زاییدن، با خشونت‌ و گاهی طلاق یا ازدواج مجدد همسر روبرو می‌شود. در جامعۀ مردسالار بلوچ، زنان در خانواده با خشونت‌هایی چون ازدواج اجباری، چندهمسری، طلاق‌های بی‌مورد، کار سخت و خشونت‌های فیزیکی رو‌به‌رو هستند. هرچند مناطق بلوچ‌نشین ایران در صدر جدول خشونت علیه زنان قرار دارد، اما خانواده‌ها و پدرانی هم هستند که دختران و زنان خود را تشویق می‌کنند و برای رسیدن به‌ اهداف‌شان آنها را حمایت می‌کنند.

نقش خانوادگی زنان بلوچ

الف) تشکیل خانواده؛ در برخی مناطق بلوچ‌نشین همچنان دختران در بازه سنی 9 تا 15 سال، ازدواج می‌کنند. زن بلوچ در همسر‌گزینی، آزادی و اختیار چندانی ندارد و به‌صورت فرهنگی، پدر و مادر نقش تعیین‌کننده‌ای در ازدواج فرزندان و به‌ویژه دختران دارند. ب) نقش مدیریتی؛ در سبک زندگی مردم بلوچ، به‌دلیل ویژگی‌های شغلی مردان و غیبت طولانی و مکرر آنها از خانه، زنان به‌صورت معمول، سرپرستی خانواده و تربیت فرزندان را بر عهده دارند. زنان بلوچ در تحکیم بنیاد خانواده نیز نقش اساسی دارند. ج) فرزندآوری؛ سازمان ثبت احوال ایران، در 1402ش، میانگین سن نخستین فرزندآوری زنان سیستان و بلوچستان را 22.6 اعلام کرده است. آمار فرزندآوری در قوم بلوچ تحت تأثیر عواملی چون وضعیت زندگی، شرایط اقتصادی و اشتغال، باورهای مذهبی ـ سیاسی و اشتیاق به فرزند پسر قرار دارد. در فرهنگ قوم بلوچ بر فرزندآوری به‌عنوان نعمت الهی توجه ویژه‌ای می‌شود. د) نقش تربیتی؛ زنان بلوچ همواره تلاش می‌کنند که تمام داشته‌های هنری خود را به دختران خود انتقال دهند و فرزندان خود را شجاع، متعهد، مسؤلیت‌پذیر در قبال دین، خانواده و جامعه، ‌بار آورند. ه) اشتغال خانگی؛ در جامعۀ سنتی بلوچ ، زنان در کنار رسیدگی به امور منزل مانند شستشو، رفت‌وروب، تهیۀ غذا و نگهداری از فرزندان، به تهیۀ آب آشامیدنی از فاصله‌های بسیار دور و صنایع دستی چون سوز‌ن‌دوزی، سفال‌گری و بافندگی می‌پردازند و این فعالیت‌ها در انحصار زنان است.

کنشگری سیاسی زنان بلوچ

قوم بلوچ در تجربۀ تاریخی خود شاهد حماسه‌آفرینی‌ زنان در میدان نبرد بوده است؛ در فتح دهلی و جنگ همایون‌شاه و شیرشاه سوری، میرچاکر رییس طایفۀ رندها و میرگواهرم رییس طایفۀ لاشاری‌ها با لشکری به حمایت همایون‌شاه رفتند. خواهر بزرگ میرچاکر به‌نام بانری یا بادری (بدری) که زنی شجاع و شمشیرزن ماهری بود، شیرشاه را دست‌گیر کرده و به همایون‌شاه تحویل می‌دهد؛ در عوض همایون پس از تخت‌نشینی، سرزمین‌های وسیعی را در سند، بلوچستان و پنجاب به سرداران این دو طایفه می‌دهد. حکایت‌هایی نیز وجود دارد که مادران و زنان بلوچ مانند لالین مادر دودا، گراناز همسر لالّا و کمبر و مادر و خواهر دادشاه، در نبردها مشوق و پشتیبان فرزندان، برادران و شوهران خود بوده‌اند و کشته شدن آنها را در میدان جنگ سبب افتخار می‌دانستند و جشن می‌گرفتند. در گذشته گاهی زن سبب خونین‌ترین نبردها میان طوایف می‌شد و گاهی‌ هم با پادرمیانی زن (چادری لَمپ) از درگیری‌های خونین طوایف جلوگیری می‌شد. محققان براین باور هستند که در گذشته، بسیاری از بزرگان بلوچ، قدرت سیاسی خود را مدیون زنان، دختران و خواهران خود هستند که با ازدواج‌های سیاسی و حمایت آنها، قدرت خود را بسط می‌دادند. در سال‌های اخیر با تحول در ساختار و نگرش جامعه، مشارکت سیاسی زنان بلوچ، به‌رغم چالش‌های اجتماعی و خانوادگی، رو به افزایش است. از میان زنان بلوچ در دوران تلاش ایرانیان برای پیروزی انقلاب اسلامی تعدادی به شهادت رسیدند و بعد از پیروزی انقلاب نیز کوشیده‌اند تا حضور پررنگ‌تری در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی داشته باشند. در جمهوری اسلامی ایران، زنان بلوچ به مناصب سیاسی چون فرمانداری، معاون فرمانداری، بخشداری و عضویت در شورای شهر، راه یافته‌اند. در انتخابات 1396ش افغانستان نیز 40 درصد شرکت‌‌کنندگان ولایت نیمروز که مرکز بلوچ‌های افغانستان است، زنان بودند و یک زن بلوچ چندین دوره به نمایندگی از ولایت نمیروز، عضو مجلس نمایندگان بود.

کنشگری اقتصادی زنان بلوچ

در فرهنگ قوم بلوچ، فعالیت اقتصادی زن در خانه و کنار خانواده تعریف شده است. در جامعۀ سنتی بلوچ، زنان در فعالیت‌های کشاورزی و دامداری پابه‌پای مردان مشارکت دارند، اما ارزش اقتصادی تلاش آنها از دید جامعه و سیاست‌گذاران پنهان مانده و حتی خود زنان نقش اقتصادی خود را باور ندارند؛ در حالی‌که سن‌ کاری و ساعت کاری زنان به‌مراتب بیشتر از مردان است. اشتغال بیرون از خانۀ زنان در سیستان و بلوچستان، بیشتر شامل آموزش و پرورش، ادارات دولتی، صنایع دستی و مؤسساتی است که برای زنان فعالیت می‌کنند. در ولایت نیمروز مرکز بلوچ‌های افغانستان در 1400ش، 59.14 درصد آموزگاران، زن بودند. زنان در بخش بهداشت، پلیس و دیگر نهاد‌های دولتی حضور داشته‌اند و طبق گزارش‌ها مراجعه زنان به ادارات دولتی جهت کار رو به افزایش بوده است. در این ولایت تعدادی از زنان در تجارت آنلاین، خیاطی و صنایع دستی فعالیت ‌دارند که این روند بعد از محدودیت‌های ایجاد شده از سوی طالبان، افزایش یافته است. در گذشته با توجه به غلبۀ فرهنگ مردسالارنه و عدم‌ استقلال مالی زنان در جامعۀ بلوچ، زنان فرصت و توان کارآفرینی نداشتند، اما در سال‌های اخیر تعدادی از زنان چون آمنه درخشان (با کمک کمیتۀ امداد امام خمینی)، سارا قادری مسؤول تعاونی «دوچ بلوچ»، زیتون حسین‌پور، نارویی، فرحناز سالاری (با همکاری کمیتۀ امداد امام خمینی) و زیبا عزیزی (با همکاری کمیته امداد امام علی) و زنانی در ولایت نیمروز افغانستان، کارگاه‌های خیاطی، تجارت آنلاین و کارگاه‌های صنایع‌دستی راه‌اندازی کرده و برای صدها زن زمینۀ شغلی فراهم کرده‌اند.

کنشگری فرهنگی و هنری

زنان بلوچ در حفظ و انتقال قدیمی‌ترین شعرهای بلوچی که در جشن تولد، نوازش کودک، خواباندن طفل در گهواره و هنگام سوگواری برای جوانان خوانده می‌شود، نقش اساسی داشته‌اند. آنها همچنین در ماندگاریِ اشعار نازینک ویژۀ مراسم عروسی و اشعار حماسی موتک مانند منظومه‌های بی‌بگرک و گراناز، دودا و بالاچ، دوستین و شیرین، کوشا بوه‌اند. محققان براین باورند که سرایندگان این اشعار نیز زنان بوده‌اند. از منظر صاحب‌نظران، امروزه نیز زنان بلوچ چون بانک‌سیمک، زینت‌ثنا، ملک‌گوهر، زاهده رئیسی، زینت شه‌بخش، نسرین بهجتی، پروانه جنگی‌زهی و شاعر پارسی‌سرای بلوچ رابعه خضداری از بلوچستان پاکستان، در ادبیات معاصر نسبت به مردان بلوچ پیش‌قدم هستند. زنان بلوچ که در گذشته فرصتی برای آموزش نداشتند، در ایران پس از انقلاب اسلامی و دو دهۀ اخیر در افغانستان، به‌رغم محدودیت‌های محیطی، فرهنگی و اقتصادی، در بخش آموزش و پرورش پیش‌گام‌تر از مردان بوده‌اند. زیبا عزیزی زن بلوچ ایرانی در سال 2018م، توسط بنیاد جهانی زنان به‌عنوان چهارمین زن برتر روستایی در جهان و اولین زن فعال روستایی در ایران برگزیده شد. بر اساس آمار ارائه شده در سال 1401ش، در ولایت نیمروز افغانستان نیز زنان بیشتر از مردان در بخش آموزش فعالیت داشته‌اند. زن بلوچ در عرصۀ موسیقی نیز جایگاه شناخته‌شده‌ای دارد؛ در اصطلاح بلوچی به خوانندۀ زن «نازینک» و به آواهای او «بانگه‌واز» گفته می‌شود. موسیقی زنان بلوچ به انواع سَپَت‌ها (ستایش و تمجیدها)، وَزبَت/ وَزبَد (ترانۀ توصیفی آیینی)، لالو/ لار (نوعی ترانۀ ستایشی و نیایشی جهت شکرگزاری) و لیلوها (لالایی) تقسیم می‌شود. در گذشته ترانۀ ذهیروک که بخش عمدۀ آواهای بلوچی را تشکیل می‌داد، توسط زنان خوانده می‌شد و امروزه توسط مردان با ساز خوانده می‌شود. زنان بلوچ ترانه‌ها را بیشتر به‌صورت گروهی می‌خوانند. رحموک نصرتی دارای مدرک درجه یک هنر و عضو مؤسسۀ هنرمندان پیش‌کسوت بوده و زبیده آزاد و شمشی بهروز در خواندن آوازهای بلوچی، شهرت جهانی دارند. هنر دستی زنان بلوچ شهرت جهانی دارد و کارشناسان، آنها را میراث‌دار اصلی فرهنگ بلوچی می‌دانند. بانوان بلوچ در سوزن‌دوزی، سفال‌گری و بافندگی، می‌کوشند تا از طریق ترسیم شکل‌های هندسی، طبیعت، نگاره‌های گیاهی و حیوانی و اعضای بدن انسان مانند چشم و دست، فرهنگ کشاورزی، عشایری و دام‌پروری خود را بازنمایی کنند. هنر دستی زن بلوچ، در کنار آروزها و تخیلات، از باورهای مذهبی و اجتماعی، تاریخ، جنگ‌آوری، سلحشوری و داستان‌های حماسی مردم بلوچ حکایت می‌کند.

ورزش و بازی‌های دختران بلوچ

دختران بلوچ‌ به بازی‌های محلی و سنتی چون هفت‌سنگ، طناب‌بازی، حله‌زنی، دارت و شترسواری علاقه دارند. که در کانون فرهنگی اجتماعی استان سیستان بلوچستان ثبت شده است و به‌صورت رسمی برگزار می‌شود. هم‌چنین دختران بلوچ به ورزش‌های رزمی، علاقۀ زیادی دارند. طبق آمار ارائه شده از سوی ادارۀ کل ورزش و جوانان سیستان و بلوچستان در سال 1401ش، 12هزار ورزشکار بانو در این استان، در رشته‌های مختلف فعالیت داشته‌اند.

چهره‌های سیاسی و علمی معاصر

زیبا عزیزی، چهارمین زن روستایی برتر جهان، شهلا دهواری، اولین زن بلوچ دارای مدرک خلبانی در امارات، حمیرا ریگی سفیر پیشین ایران در برونئی، فریده یوسفی استاد دانشگاه، فاطمه بلوچی‌پور عضو انجمن‌ روزنامه‌نگاران مسلمان و استاد دانشگاه، ساره امیری وزیر علوم پیشرفتۀ امارات، فریده حمیدی عضو پیشین پارلمان افغانستان و یسرا سلیمانی قهرمان هفت ‌دوره مسابقات ریاضی جهان، از چهره‌های شاخص این قوم هستند.

پوشش زنان بلوچ

لباس زنان بلوچ، گران‌قیمت است و از پارچه‌های مرغوب نخی و ابریشمی تهیه شده و با سوزن‌دوزی، بلوچ‌دوزی، پریواردوزی و آیینه‌دوزی تزیین می‌شود. زنان بلوچ از جامک، پاجامک و سریک (نوعی روسری) استفاده می‌کنند. زنان بلوچ از گوشواره‌های نالوک، چلمپ، والی، بادی، جمکه و کید (آویز مو)، کپگو (گردن‌بند)، پادیگ (پابند)، چلا (انگشتر) و پلوه (آویز بینی) که از طلا و نقره ساخته می‌شود، استفاده می‌کنند.</ref>«آداب و رسوم مردم بلوچ»، وبسایت کارناوال.</ref>

چالش‌های زنان بلوچ

تحقیقات نشان می‌دهد زنان بلوچ به‌رغم آن‌که بخش عظیم بار زندگی در خانواده را برعهده دارند، در کنار نادیده‌انگاری با موانع متعدد خانوادگی و اجتماعی رو‌به‌رو هستند و فرصت برای حضور در جامعه و استفاده از استعدادهای خدادادی را کمتر دارند. محققان معتقدند که مشکلات اقتصادی، ساختار فرهنگی و اجتماعی، نبود برنامۀ دقیق برای حمایت از فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی زنان، سرمایه‌گذاری اندک دولت‌ها جهت اشتغال زنان و ناعادلانه بودن معیارهای استخدام، بی‌سوادی یا کم‌سوادی و در دسترس نبودن مراکز آموزشی، موانعی هستند که حضور زنان بلوچ را در جامعه کاهش می‌دهد. از میان چالش‌ها، فرهنگ مردسالاری، تعصبات خانوادگی و تبعیض بین دختر و پسر در جامعۀ بلوچ، جایگاه اول را دارند.

منابع

• «آداب و رسوم مردم بلوچ»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1399ش.
• آذرنیوش، زهرا، «بلوچ آداب و رسوم، تاریخچه و طوایف بلوچ»، وب‌سایت کجارو، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1400ش.
• اربابی، محمد، «زن بلوچ در ادبیات شفاهی»، وبلاگ مهرستان آنلاین، 2 فروردین 1390ش.
• «ارتقای مشارکت‌های اجتماعی زنان سیستان و بلوچستان در عرصۀ مدیریت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1396ش.
• «اشتغال‌زایی کارآفرین بلوچ برای 200 بانوی سراوانی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
• افتاده، علیاصغر، «زنان بلوچ، قهرمان زندگی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری تحلیلی ایران، تاریخ درج مطلب: 11 اردیبهشت 1394ش.
• بزیالری، مهدی، «نقش زنان در موسیقی بلوچ»، وبلاگ دستان سیستانی، تاریخ درج مطلب: 11 تیر 1392ش.
• «پروفایل ولایت نیمروز سال 1401»، وب‌سایت وزارت معارف، تاریخ بازدید: 29 آذر 1402ش.
• «تصاویر ماجرای تابوشکنی دو زن بلوچ»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1398ش.
• جانب‌الهی فیروزآبادی، محمدسعید، «مظلومیت و قهاریت زن بلوچ»، فصل‌نامۀ توانمندسازی زنان و جامعۀ پایدار، دورۀ 6، شمارۀ 1، بهار 1399ش.
• «جایگاه و ارزش زن بلوچ در جامعه سنتی بلوچستان»، وبلاگ برانز، تاریخ بازدید: 29 آذر 1402ش.
• «جایگاه زنان در حماسههای بلوچستان»، وبسایت ویرگول، تاریخ بازدید: 29 آذر 1402ش.
• «چالش‌های جمعیت از ضرورت کاهش سن ازدواج تا سلامت مادر و کودک»، وب‌سایت روزنامۀ‌ کیهان، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1402ش.
• «حضور زنان برای کار در ادارات دولتی نیمروز رو به افزایش است»، آژانس خبری پژواک ، تاریخ درج مطلب: 23 سپتامبر 2017م.
• «خامک‌دوزی بلوچی در نیمروز رونق یافته‌ است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 27 دسامبر 2015م.
• «خانمی در نیمروز برای ده‌ها دختر زمینۀ آموزش خیاطی را فراهم کرده‌ است»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 29 جولای 2023م.
• «درگذشت بانوی آوازخوان بلوچ»، وب‌سایت روزنامۀ جهان صنعت، تاریخ درج مطلب: 8 جون 2021م.
• «دختر نخبۀ سیستان و بلوچستان قهرمان مسابقات ریاضی جهان شد»، وب‌سایت عرشه آنلاین، تاریخ درج مطلب: 13 شهریور 1402ش.
• رئیسی، ماه‌نور، و خسروی، ملک‌تاج، «توانمدسازی و مشارکت سیاسی اجتماعی زنان بلوچ بعد از انقلاب اسلامی ایران»، فصل‌نامۀ رهیافت انقلاب اسلامی، سال پانزدهم، شمارۀ 55، تابستان 1400ش.
• رئیسی، سمیه و بوستانی، داریوش، «مطالعه کیفی خشونت علیه زنان بلوچ»، فصل‌نامۀ زن و جامعه، 1400ش.
• رئیسی، سیما و دیگران، «موانع نهادی مشارکت سیاسی زنان منطقۀ بلوچستان»، فصل‌نامۀ زن در توسعه و سیاست، دورۀ 18، شمارۀ 2، تابستان 1399ش.
• «زن و نقش و جایگاه ارزنده آن در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 مهر 1393ش.
• «زنان در عرصه رسانه: فاطمه بلوچی‌پور»، وب‌سایت دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها، تاریخ درج مطلب: 10 بهمن 1400ش.
• «زنان بلوچ مدافعان ساختار ادبی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه بلوچستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 3 اردیبهشت 1398ش.
• «ساره امیری کیست؟ وزیر علوم پیشرفته امارات یا دختر بلوچ»، پایگاه خبری تحلیلی دیده‌بان ایران، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1399ش.
• «سازمان‌دهی 12 هزار ورزشکار زن در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری زنان ایران، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1401ش.
• «سیستان و بلوچستان مسابقه شترسواری زنان بلوچ در تالاب خشک جازموریان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1396ش.
• «صنایع دستی سیستان و بلوچستان اوج هنر و زیبایی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1395ش.
• «عروسی بلوچ»، وبسایت چابهارگشت، تاریخ بازدید: 8 آبان 1402ش.
• «فرزندآوری بالا در سیستان و بلوچستان مساله‌ی فرهنگی یا مکانیسم دفاعی»، پایگاه خبری و تحلیلی انصاف، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1400ش.
• «فعالیت 700 زن روستایی سیستان و بلوچستان در یک تعاونی / برنامه‌ریزی برای صادرات دوباره»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 شهریور 1402ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• «کارآفرینی برای 200 بانوی بلوچ توسط راهبر شغلی کمیته امداد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1401ش.
• «کارآفرینی بانوی بلوچ برای 30 نفر با استفاده از هنر سوزن‌دوزی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1402ش.
• کریم‌زاده، مجید و دیگران، «موانع مشارکت زنان بلوچ در فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی»، فصل‌نامۀ زن و فرهنگ، سال هشتم، شمارۀ 30، زمستان 1395ش.
• «گام‌های بلند بانوی بلوچ کارآفرین در کارگاه کوچک سوزن‌دوزی»، وب‌سایت پولدار شو، تاریخ درج مطلب: 21 خرداد 1398ش.
• «گروپی از زنان نیمروز از طریق تجارت آنلاین برای صدها زن زمینۀ کار را فراهم کرده‌اند»، آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 16 اکتوبر 2022م.
• «مبارزه بانوی برتر جهان با حقوق نابرابر آموزش دخترن در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 11 آذر 1397ش.
• «مسابقات بومی و محلی بین دختران و مادران بلوچ»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1395ش.
• «معرفی 14 شهیده زن سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1396ش.
• «موفقترین زن حوزه کارآفرینی در سال 97 چه کسی بود؟»، وبسایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1397ش.
• میرلطفی، محمودرضا و دیگران، «بررسی نقش کار پنهان زنان در سطح رفاه خانوار روستایی، مطالعه موردی زنان روستایی شهرستان هامون»، مجلۀ برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، سال سوم، شمارۀ سوم، پیاپی 10، پاییز 1392ش.