جشن مهرگان

جشن مهرگان؛ از جشن‌های‌ باستانی ایرانیان در روز‌های آغازین فصل پاییز.

جشن مهرگان یا جشن مهر از مراسم و جشن‌های رایج در ایران باستان بوده‌ که در اولین ماه فصل پاییز برگزار می‌شد. این جشن به‌منظور قدر‌دانی از نعمت‌های جهان هستی، همچنان توسط زرتشتیان برگزار می‌شود.

تاریخچه

ایرانیان در دوران باستان، جشن‌های گوناگونی برپا می‌کردند. جشن مهرگان از مهم‌ترین جشن‌ها و دومین عید مهم ایرانیان پس از نوروز بوده است. این جشن بیش از ۴ هزار سال قدمت دارد و ریشه‌های آن تا هزاره دوم پیش از میلاد مسیح، قابل رهگیری است. جشن مهرگان از ۱۶ تا ۲۱ ماه مهر برگزار می‌شود و امروزه نیز در میان زرتشتیان یزد و کرمان، مرسوم است.

نام‌گذاری

واژه مهر که در اوستا «میترا» آمده به‌معنای فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت است و با دروغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی در تضاد است. برخی معتقدند این جشن پیش از هخامنشیان، «بغ‌یادی / بگ‌یادی» نام داشته که به‌معنای «یاد خدا / سپاسگزاری از خدا» بوده است. قیام کاوه آهنگر، پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون نیز از مناسبت‌های برپایی جشن مهرگان دانسته شده است.

فلسفه جشن مهرگان

کارشناسان معتقدند جشن مهرگان نوعی جشن و پای‌کوبی است که به‌منظور سپاسگزاری از خداوند برای نعمت‌ هایی که به انسان ارزانی داشته صورت می‌گیرد. برگزاری این جشن موجب استواری دوستی‌‌ها و مهرورزی میان انسان‌ها می‌شود.

دلایل برگزاری جشن مهرگان

کارشناسان یکی از دلایل اهمیت جشن مهرگان را قرار گرفتن اول پاییز به‌عنوان آغاز سال نو در مقاطعی از دوران باستان و همینطور در عصر هخامنشی دانسته‌اند. ایرانیان در آن دوران به‌دلیل وابستگی سبک زندگی به کشاورزی، شروع سال زراعی و ابتدای پاییز را به‌عنوان آغاز سال نو برگزیده بودند. برخی دیگر معتقدند دلیل برگزاری این جشن، یاد‌آوری حوادث آفرینش جهان و ارج‌گذاری مقام اهورامزدا به‌منظور نعماتی که به انسان‌ها داده است.

آیین جشن مهرگان

جشن مهرگان در ایران باستان طی چندین روز برگزار می‌شد. آنها در این جشن به شادی و پایکوبی و دادن هدیه به یکدیگر می‌پرداختند و با این کار به استقبال پاییز و مهر می‌رفتند. از آیین‌های عمومی این جشن، نظافت خانه‌ها، دادن شاباش معطر (کارت تبریک)، خواندن سرود، شعر، دکلمه و نواختن موسیقی است. در این جشن جامه‌‌های ارغوانی پوشیده و دور هم جمع می‌‌شوند. سفرۀ مهرگان که شبیه سفرۀ هفت‌سین است، دور آتشدان پهن شده و بر روی آن انواع غذاها، خوراکی‌ها، شیرینی و نوشيدنی‌های خاصی چیده می‌شود. همچنین شربت خاصی از عصاره هوم یا هَئومَه (تهیه‌شده از شیر رقیقشده و نان مخصوص لورک) تهیه می‌کنند. سفرۀ مهرگان دارای آجیل‌های متنوع مانند انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، تخمه و نخودچی است. برخی از غلات مانند گندم،جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن نیز که نماد نعمت و برکت هستند نیز در سفرۀ جشن گذاشته می‌شود. افراد در پایان مراسم، حلقه‌های دسته‌‌جمعی به دور آتش تشکیل داده و به نشانۀ تجدید پایبندی بر پیمان‌‌های گذشته، دستان خود را به هم می‌فشارند.

جشن مهرگان بعد از اسلام

آیین مهرگان تا سدۀ چهارم هجری نیز در ایران به‌صورت گسترده برگزار می‌شد و آن را مغایر با ارزش‌های دینی نمی‌دیدند. حتی در دورۀ خاصی از حکومت عباسیان که نفوذ ایرانیان در نظام خلافت اسلامی افزایش یافته بود، شعرها و قصایدی درباره جشن مهرگان، ترویج می‌شد. برخی کارشناسان علت حمایت خلفای عباسی را کسب منافع اقتصادی و ایجاد مقبولیت میان مردم ایران دانسته‌اند.

جشن مهرگان در زمان حاضر

امروزه برگزاری جشن مهرگان در میان زرتشتیان یزد، کرمان، اصفهان و شیراز مرسوم است. آنها در ورودی آتشکده از مهمانان با ظرف شیرینی و آیینه استقبال کرده و گلاب‌افشانی می‌کنند. در این آیین که معمولا به‌صورت خانوادگی برگزار می‌شود، زرتشتیان با قربانی‌دادن، پایان گرما و شروع سرما را جشن می‌گیرند.

جایگاه جشن مهرگان در ادبیات

در آثار متعدد ادبی سروده‌هایی در رابطه با جشن مهرگان و جایگاه آن در افسانه و داستان ایرانی وجود دارد مانند ابیات زیر:

چنان چون فریدون فرخ‌نژاد		بدین مهرگان تاج بر سر نهاد
کنون باید آژیر بودن دلیر		که در مهرگان بچه دارد به زیر
همی مهرگان بوید از باد تو		به جام می اندر کنم یاد تو

منابع

• «آداب‌و‌رسوم جشن مهرگان؛ جشن مهرِ مهر»، وب‌سایت همگردی، تاریخ بازدید: 26 دی 1401ش.
• «آشنایی با «جشن مهرگان» و آیینهای آن به مناسبت آغاز پاییز»، وب‌سایت روزیاتو، تاریخ بازدید: 26 دی 1401ش.
• «جشن مهرگان از زمان زرتشتیان تا ورود اسلام»، وب‌سایت چهار فصل، تاریخ بازدید: 26 دی 1401ش.
• «جشن مهرگان چیست؟»، وب‌سایت میتره، تاریخ بازدید: 26 دی 1401ش.
• «جشن مهرگان چیست | هر چیزی که باید درباره مهرگان بدانید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 26 دی 1401ش.
• محمودآبادی، سیداصغر و عباسی، علی‌اکبر، «فرآیند برگزاری جشن مهرگان در قرون نخستین اسلامی»، جستارهای تاریخی، شماره 4، 1387ش.
• ولایتی، الهام، «بررسی جشن‌های تاریخی با تکیه بر نوروز، مهرگان و سده»، تاریخ‌نامه خوارزمی، شماره 15، 1396ش.