ریال دوزی

ریال دوزی؛ هنر رو‌دوزی در پوشاک سنتی ایرانیان با استفاده از سکه‌های ریال.

ریال دوزی، هنر دست زنان عشایر در ایران است که با استفاده از سکه‌های ریال، انواع پوشاک زنانه را تزیین می‌کنند. هنر ریال‌دوزی، شاخۀ جدیدتری از هنر سنتی و کهن سکه‌دوزی در پوشاک ایرانی است.

مفهوم‌شناسی

ایرانیان از دوران باستان برای انواع پوشاک خود از آرایه‌های تزئینی بهره می‌گرفتند. گاهی زیباسازی پوشاک، با هنر سوزن‌دوزی و با استفاده از نخ‌های رنگی صورت می‌گرفته و گاهی از اشیائی همچون سکه برای این منظور استفاده می‌شد. اشیاء و اجناس مورد استفاده در دوخت‌ها نیز به منطقۀ جغرافیایی و مواد در دسترس افراد بستگی داشته است. در این چارچوب، انواع هنرهای سوزن‌دوزی و سکه‌دوزی میان ایرانیان مرسوم بوده و در مناطق مختلفی هنوز این هنرها وجود دارد. متخصصان حوزۀ پوشاک در ایران بر این باورند که در حدود 350 نوع دوخت سنتی در ایران وجود داشته که امروزه تنها 120 نوع از آنها شناخته شده هستند. امروزه، ریال‌دوزی از انواع رودوزی‌های سنتی ایرانی به‌شمار می‌رود که در کنار سایر انواع رودوزی‌ها، هنوز محبوب بوده و بر روی لباس‌های محلی، به‌خصوص زنان عشایر، به‌چشم می‌خورد. در برخی مناطق، زنان با جمع‌آوری سکه‌های هم‌وزن و یک‌دست، آنها را به حاشیۀ روسری‌ها، دامن یا کلاه خود می‌دوزند.

پیشینه

ژان شاردن، جهانگرد فرانسوی، در کتاب خود به سکه‌دوزی‌های صورت گرفته بر لباس زنان در دوران صفویه اشاره کرده و آن را نوعی رودوزی و تزئین پوشاک زنان در ایران معرفی کرده است. کارشناسان معتقدند که اصطلاح «ریال‌دوزی» همزمان با تغییر واحد پول ایران به «ریال» به جمع انواع دوخت‌های ایرانی اضافه شده است. هرچند، ریال‌های امروزی ارزش چندانی ندارند، اما این هنر دستی هنوز هم در مناطقی از ایران، از جمله کردستان، سیستان و بلوچستان و نیز در میان عشایر بختیاری طرفداران خود را دارد. لباس‌های ریال‌دوزی شده، امروزه، تنها در جشن‌ها و برخی مراسم‌های شاد استفاده شده و دیگر رونق گذشتۀ خود را از دست داده‌اند. ریال‌دوزی، شاخه‌ای از هنر سکه‌دوزی بر روی پارچه است که هم زیبایی آن را دوچندان می‌کند و هم بر قیمت آن می‌افزاید. گردشگران ایرانی و خارجی بسیاری در بازدید از مناطق مختلف ایران، از جمله بلوچستان و کردستان، این لباس‌ها را به‌عنوان صنایع دستی خریده و برای سوغاتی به عزیزان خود هدیه می‌دهند.

فرهنگ ریال‌دوزی

کارشناسان بر این باورند که زنان در گذشته، با دوخت سکه‌ها به حاشیۀ لباس‌های خود، در جمع‌آوری و نگهداری آنها تلاش می‌کرده‌اند. زنان ایرانی، در بیشتر نقاط ایران، مدیریت هزینۀ خانوار و حساب‌وکتاب زندگی را بر عهده داشتند، بنابراین با استفاده از ایده‌های هنری و خلاقیت در این زمینه، نه‌تنها به زیباتر کردن لباس‌ها می‌پرداختند بلکه از اجناسی که به احتمال زیاد دور ریز می‌شدند در این زمینه استفاده می‌کردند. هرچند، برای تزئین هر لباس، در حدود 200 سکه لازم بود و این به سنگینی لباس منجر می‌شد اما زنان این لباس‌ها را امن‌ترین صندوق پس‌انداز برای خود می‌دانستند. از دیگر مزایای این دوخت‌ها، در دسترس بودن این سکه‌ها بوده تا در موقع نیاز، استفاده شوند. از سوی دیگر، سنگینی این سکه‌ها از چروک شدن لباس‌ها جلوگیری کرده و در زمان وزش باد نیز منجر به تکان نخوردن لباس و حفظ پوشش زنان می‌شدند.

موسیقی ریال‌دوزی

هنر دستی ریال‌دوزی، به آراستن پوشاک محدود نمی‌شود، بلکه برخورد آنها به یکدیگر، ضرب‌آهنگ و موسیقی مخصوصی را ایجاد می‌کند. زنان، بسته به نحوۀ دوختن سکه‌ها در کنار هم، موسیقی‌های متنوعی را ایجاد می‌کردند. آنها، به این مهارت دست یافته بودند که با چه روش دوخت و چه فاصله‌ای می‌توان سکه‌ها را در کنار یکدیگر قرار داد تا آهنگ بهتری را بسازند. نوای این آهنگ، خبر از حضور زنان می‌داد و در آن زمان، مردان، به حرمت حضور زنان، مسیر را خالی کرده و راه را برای رفت‌وآمد آنها باز می‌کردند. از سوی دیگر، از آن‌جایی‌که زندگی مردمان عشایر همواره در خطر حملۀ جانوران موذی قرار داشته، صدای ایجاد شده توسط این سکه‌ها، ساده‌ترین و خلاقانه‌ترین روش برای دور کردن جانوران از محیط زیست انسان‌ها بوده است.

نگهداری پوشاک ریال‌دوزی

محافظت از لباس‌های ریال‌دوزی شده به روش‌های متعددی صورت می‌گیرد؛ مانند محافظت از این لباس‌ها در برابر رطوبت مداوم، حرارت و آتش، اشعۀ مستقیم و مداوم خورشید، عدم استفاده از سفیدکننده‌های شیمیایی و اشیای نوک‌تیز در شست‌و‌شوی آنها. امروزه، بهترین روش نگهداری از این لباس‌های زینتی، سپردن آنها به مراکز خشک‌شویی است.

ریال‌دوزی در افغانستان

سکه‌دوزی که نوع کامل‌تری از ریال‌دوزی است، از جمله هنرهای مرسوم در کشورهای اطراف ایران مانند افغانستان و تاجیکستان نیز به‌شمار می‌رود. این صنعت دستی و هنر زیبا، هنوز هم در افغانستان، به‌عنوان یکی از هنرهای به‌کار رفته در دوخت لباس‌های سنتی محسوب می‌شود که طرفداران بسیاری در این کشور دارد. این لباس‌های سنتی تزیین شده با انواع سکۀ رایج در افغانستان، از کیفیت بالا و پوشیدگی کامل برخوردار هستند و پوشیدن آن برای مردم این سرزمین، حس غرور بسیار و خوشایندی را ایجاد می‌کند.

منابع

• ایل‌بیگی، سعید، «ریال‌دوزی، هنر زنان عشایر و کاربردهای غیر ریالی آن»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 4 خرداد 1399ش.
• «سکه‌دوزی روی لباس»، وب‌سایت اسرین کالا، تاریخ بازدید: 7 آبان 1402ش.
• «سکه‌دوزی»، وب‌سایت مجلۀ دیپیا، تاریخ بازدید: 7 آبان 1402ش.
• قاسمی، منصوره، «ریال‌دوزی»، وب‌سایت ای گیفت لند، تاریخ بارگذاری: 2 تیر 1397ش.
• «لباس‌های محلی؛ هویت فرهنگی جامعۀ افغانستان»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی و هنری افغانستان، تاریخ بازدید: 17 دی 1402ش.