زیست شبانه
زیست شبانه؛ فعالیت پایدارِ کاری و تفریحی در شبانگاه.
زیست شبانه، کار، فعالیت و تفریحاتی را شامل می‌شود که در طول شب رخ می‌دهند. امروزه، زیست شبانۀ شهری، پدیده‌ای فضایی- زمانی در زمینۀ فعالیت‌های اقتصادی خلاق در جهان و راهبردی کلیدی در بازآفرینی مراکز شهری دانسته می‌شود.
مفهوم‌شناسی
مفهوم زیست شبانه، زندگی شبانه یا زندگی 24 ساعته با اصطلاح انگلیسی NightLife، اگرچه ابتدا در جوامع غربی دربارۀ تفریحات شبانگاهی و مراکز فعال در شب، معطوف بود، اما این اصطلاح پس از انقلاب صنعتی به‌منظور استفادۀ بهینه از زمان به‌وجود آمد و نشان‌دهندۀ نوع نگاه مردم به شب و چگونگی بهره‌مندی آنها از این بازۀ زمانی است. از این منظر، زیست شبانه، تمامی اقدامات مادی و معنوی آدمی را شامل می‌شود که با هدف افزایش کیفیت زندگی در طول ساعات شب انجام شده و پویایی جامعه یا شهر را حفظ می‌کنند. امروزه، در زندگی شهری، بیشترین زمان فراغت در طول شب سپری می‌شود.[۱]
اصطلاح «شهر 24 ساعته» در همین چارچوب، به روش استفادۀ مردم از شهر در شبانه‌روز، به‌خصوص در طول شب، اشاره می‌کند. مفهوم شهر 24 ساعته، رویکردی جدید به‌منظور مقابله با مشکلات شبانۀ شهری و نیز ایجاد مراکز شهری امن‌تر است. این مفهوم، نشانگر ادامۀ عملکرد روزانۀ شهر، در شبانگاه است.[۲] امروزه، شهر کامل به شهری گفته می‌شود که زندگیِ 24 ساعته در آن جریان داشته باشد.[۳]
پیشینه
از قرن نوزدهم میلادی، همزمان با گسترش انقلاب صنعتی، ساختار زمان‌بندی ویژه و یکپارچه‌ای برای کار و فعالیت در سراسر دنیا ایجاد شد. این ساختار جدید، آدمی را با احساس کمبود وقت در طول ساعات روز برای استراحت و گذراندن اوقات فراغت روبه‌رو کرد و او به‌منظور استفادۀ مناسب از زمان، ساعت‌های غروب و شب را نیز برای انجام فعالیت‌های گوناگون مورد توجه قرار داد.[۴] با این وجود، تا پیش از دهۀ 1960م، زمان کار روزانه همچنان اساسی‌ترین زمان زندگی به‌شمار می‌رفت، اما امروزه، این نگاه تغییر کرده و پاسخ‌گویی به جنبه‌هایی از نیازهای انسانی به زمان شب که بخش مهمی از زمان فراغت را شامل می‌شود، منتقل شده[۵] و زیست شبانه در بسیاری از نقاط دنیا، به‌عنوان بخشی از زیست‌بوم شهری پذیرفته شده و پدیده‌ای اجتناب‌ناپذیر تلقی می‌شود.[۶] هرچند کارشناسان معتقدند که حیات و سرزندگی شبانه، بسیار پیش‌تر از سدۀ نوزدهم میلادی، در میان ملت‌ها، متناسب با فرهنگ و ارزش‌های حاکم بر جوامع وجود داشته است.[۷]
تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، زیست شبانۀ تفریحی در ایران وجود داشت که پس از انقلاب، به‌دلیل تعطیلی مراکز غیرقانونی، نامشروع و نیز خطرات امنیتی در دوران جنگ، این گروه از تفریحات شبانه تعطیل شدند. پس از مدتی و با ایجاد امنیت در ایران پس از انقلاب، در برخی شهرهای گرمسیری و نیز تعدادی از شهرهای توریستی، به‌خصوص مناطق شمالی ایران، انواع مختلفی از زیست شبانه به وجود آمد. علاوه بر آن، موضوع زیست شبانه و توسعۀ آن در کلان‌شهرها، برای نخستین‌بار، تحت عنوان لایحۀ «الزام شهرداری تهران به برنامه‌ریزی و بسترسازی و احیای زیست شبانه» در سال 1397ش، مطرح شد. در تاریخ 24 اردیبهشت 1398ش، شهرداری تهران ملزم شد تا این طرح را به‌عنوان طرحی آزمایشی در برخی از نقاط تهران اجرایی کند که تا امروز، با پیشرفت‌ها و نیز انتقاداتی همراه بوده است.[۸] همچنین، در ماه رمضان، در برخی شهرهای بزرگ ایران، زیست شبانه تا نزدیکی‌های سحر به‌چشم می‌خورد؛[۹] برای مثال، شهرداری تهران، در ماه مبارک رمضان، در بخش‌های مختلفی از شهر از جمله بوستان‌ها، برنامه‌هایی شامل نمایش‌های آیینی، برنامه‌های زورخانه‌ای، اجرای موسیقی‌های سنتی و پاپ، اجرای مسابقات مختلف و سایر انواع فعالیت‌های سرگرم‌کننده اجرا کرده که تا نیمه‌های شب ادامه داشته و با استقبال شهروندان مواجه شده است.[۱۰]
انواع
زیست شبانه، در مجموع، دو نوع دارد:
- درونی: زیست یا فعالیتی که در داخل فضاهای بستۀ شهر همچون کارگاه‌ها، کافه‌ها، باشگاه‌ها و پاساژها در جریان است.
- بیرونی: زیست یا فعالیتی که در فضای بیرونی شهر و خیابان‌ها شکل می‌گیرد. همچنین، در ماه رمضان، در برخی شهرهای بزرگ ایران، زیست شبانه تا نزدیکی‌های سحر به‌چشم می‌خورد؛[۱۱]
عوامل مؤثر بر ایجاد زیست شبانه
کارشناسان، عوامل مؤثر در ایجاد زیست شبانه را در چند دسته بررسی کرده‌اند:
- دسترسی به سیستم حمل‌ونقل عمومی؛
- ایجاد و توسعۀ اقتصاد شبانه (برندسازی و گردشگری)؛
- تنوع کاربری و فعالیت‌ها (برای گردشگران داخلی و خارجی در اماکن عمومی در سطوح شهری)؛
- افزایش ایمنی و امنیت؛
- عوامل اجتماعی (نظارت مردم بر مردم، مشارکت عمومی و هنر عمومی)؛
- هویت‌بخشی به محیط (آرامش از طریق قابلیت پیش‌بینی فضا و هویت‌مندی محدودۀ شهری با استفاده از منظر شبانه)؛
- سرزندگی؛
- ایجاد سیما و منظر مناسب با استفاده از نورپردازی، علائم شهری و مبلمان در دسترس.[۱۲]
جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه
امروزه، برنامه‌ریزان و مدیران شهری، به‌دنبال ارائۀ راهکارهایی برای آفرینش شهری پویا هستند که در طول شبانه‌روز، امکانات یکپارچه‌ای را عرضه کرده و تسهیلات شبانه در حوزۀ فرهنگی، تفریحی و گردشگری برای تقویت اقتصاد محلی و پویاسازی شهر ارائه کنند.[۱۳] پژوهش‌های صورت گرفته در موضوع زیست شبانه، به برخی جنبه‌های مثبت و منفی اجتماعی و فرهنگی این پدیده اشاره کرده‌اند:
جنبه‌های مثبت
- توسعۀ کسب‌وکارهای فرهنگی: سینما، تئاتر، بازدید از موزه‌ها و مراکز فرهنگی و نیز کتابخانه‌ها از جمله مواردی هستند که به‌عنوان فعالیت‌های محبوب شهروندان در طول شب شناخته شده‌اند.
- توسعۀ صنعت گردشگری: توسعۀ گردشگری شهری و نیز ایجاد ظرفیت‌های بیشتر برای شهر گردی، به‌خصوص در کلان‌شهرها از جمله فواید پدیدۀ زیست شبانه معرفی شده است.
- افزایش همبستگی اجتماعی: ماهیت فضای شبانه و نیز توسعۀ فعالیت‌های فرهنگی می‌تواند افزایش همبستگی و انسجام اجتماعی را در پی داشته باشد.
- افزایش سرزندگی و پویایی شهر: توسعۀ زیست شبانه می‌تواند از پدیدۀ شب‌مُردگی شهر پیشگیری کرده و نشاط و سرزندگی شهر را به ارمغان آورد.
- کمک به ایجاد امنیت عمومی در شب؛
- تحکیم خانواده با انجام فعالیت‌های فراغتی خانوادگی در شب؛
- افزایش ساعات بازدید از اماکن فرهنگی و اجتماعی؛
- ایجاد فرصت‌های اشتغال و درآمدزایی؛
- افزایش نشاط شهروندان؛
- استفاده از خنکی هوای شب در فصول گرم سال برای ایجاد سرزندگی در شهر؛[۱۴]
- ایجاد جاذبه‌های فردی (کاهش فشار روانی، تأمل و اندیشه)؛
- ایجاد جاذبه‌های اجتماعی (سرزندگی شهر، کاهش ازدحام و تنش، احساس آزادی و انعطاف بیشتر، بودن در کنار خانواده، افزایش همبستگی اجتماعی).[۱۵]
- افزایش کیفیت زمان فعالیت افراد با گردشگری شبانه (شامل انواع جشنواره‌ها، موزه‌های شبانه و اماکن تاریخی، مراکز خرید و پذیرایی، ورزش‌های تفریحی و استفاده از جاذبه‌های طبیعی همچون رصد ستارگان)؛
- ارتقای ارتباطات و سلامت اجتماعی افراد؛
- تقویت تجارت محلی؛
- بهبود ساختار اقتصاد منطقه‌ای؛
- فراهم کردن زمینۀ فعالیت‌های مضاعف در جامعه؛
- تهدید فعالیت‌های غیرقانونی شبانه و کاهش جرایم شبانه.[۱۶]
جنبه‌های منفی
- ایجاد مزاحمت برای افرادی که تمایل به استراحت در شب دارند: افراد بیمار، سالخوردگان، کودکان و برخی دیگر از افراد ترجیح می‌دهند که شب را به خواب و استراحت در منزل اختصاص دهند. این در حالی است که این گروه از افراد ممکن است تحت تأثیر ازدحام و آلودگی‌های صوتی ایجاد شده در زیست شبانه قرار گرفته و اذیت شوند.
- شوک فرهنگی در مراحل اولیه: برخی باورها دربارۀ ناسازگاری زیست شبانه با ارزش‌های فرهنگی و دینی وجود دارد که ممکن است تعارضاتی را در نهادهای مختلف جامعه به‌خصوص خانواده ایجاد کند.
- احتمال بروز تعارضات در خانواده: پدیده‌های نوظهور به‌صورت معمول، تأثیراتی عمده بر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی، به‌ویژه در جوامع سنتی دارند. در ایران نیز الگوی فراغت خانواده‌های ایرانی، همگی متأثر از باورها و الگوهای سنتی و فرهنگی بوده که در طی سالیان متمادی در جامعۀ ایرانی وجود داشته است. ایرانیان، سحرخیز بودن را باارزش دانسته و شب را همواره برای استراحت، تجدید قوا و نیز سلامت جسمی خود انتخاب کرده‌اند.
- کاهش بازدۀ روزانه در صورت عدم برنامه‌ریزی افراد و خانواده‌ها: بخش عمده‌ای از فعالیت‌های اجتماعی در جوامع شهری، در طول روز اتفاق می‌افتد. علاوه بر آن، فعالیت‌های روزانه، مستلزم داشتن انرژی و تجدید قوا هستند. بنابراین، کاهش بازدۀ فرد به‌منظور دنبال کردن فعالیت‌های روزانه در صورت جریان داشتن زیست شبانه، از جمله جنبه‌های منفی این پدیدۀ نوظهور محسوب می‌شوند.[۱۷]
- زمینه‌سازی برای برخی آسیب‌های اجتماعی: بسیاری بر این باورند که زیست شبانه می‌تواند زمینه‌ساز انواع آسیب‌های اجتماعی شود؛ زیرا هیچ قانونی برای مدیریت آن وضع نشده است. در این شرایط بی‌قانونی، برخی به خود اجازه می‌دهند تا به اَشکالی نامتعارف (مانند دور دورهای شبانه و رانندگی‌های حادثه‌آفرین) به تخلیۀ هیجانات خود پرداخته و ضربه‌های سختی را به خانواده و جامعه بزنند.[۱۸]
- گرفتاری در دام فساد: گروهی از کارشناسان معتقدند که طرح زیست شبانه می‌تواند بعضی آشفتگی‌ها را در کانون خانواده‌ها ایجاد کرده و اعضای آن را در دام باندهای فساد و اعتیاد گرفتار کند.
- شب زنده‌داری نامتعارف: شب زنده‌داری در چارچوب تقویت ارتباط با خدا، مورد تأکید اسلام است. دین اسلام، همچنین، شب را زمانی برای استراحت معرفی کرده تا آدمی برای مناجات سحرگاهی آماده شود. این در حالی است که با بیدار ماندن‌های بیهوده و خارج از عرف و چارچوب مشخص شده توسط دین اسلام، اعضای خانواده تا دیروقت در بیرون از خانه مانده یا در نیمه‌شب از خانه خارج می‌شوند که از جمله عوامل ایجاد آشفتگی و اختلال در خانواده‌های مسلمان به‌شمار می‌روند.[۱۹]
زیست شبانه و مدیریت زمانی
امروزه، در بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا، به دلایل بسیاری از جمله پیچیدگی زندگی شهری، نبودن امکانات برای تمامی گروه‌های اجتماعی به‌منظور استفاده از روشنایی روز و رفع نیازها، کم شدن روابط اجتماعی و نیز برای رفع پیامدهای اجتماعی- اقتصادی ناشی از تمرکز ترافیک و شلوغی اماکن عمومی، در حدود نیمی از ساعات شبانه‌روز، شهر بدون استفاده مانده و زیست شبانه می‌تواند راه حلی مناسبی باشد.[۲۰]
رونق گردشگری در زیست شبانه
کارشناسان معتقدند که رواج زندگی شبانه، به رونق گردشگری منتهی خواهد شد. امروزه، بسیاری از مردم، فضای شهری را در شب بیشتر می‌پسندند زیرا معابر خلوت‌تر بوده و چهرۀ خسته و آشفتۀ شهروندان آرام‌تر شده است. بسیاری از رستوران‌ها، کافه‌ها، مراکز تفریحی و گردشگری در طول شب فعالیت بیشتری داشته و برخی از آنها به پاتوق‌های شبانۀ شهروندان تبدیل شده‌اند. علاوه بر آن، مراکز خرید و بساط دست‌فروش‌ها نیز این فرصت شبانه را غنیمت شمرده و تلاش دارند تا در نقاطی که زیست شبانه جریان دارد، فعالیت اقتصادی خود را ادامه دهند.[۲۱] در بسیاری از شهرهای اروپایی، محله‌های زیست شبانه را با هدف احیای شهری، توسعۀ گردشگری، افزایش درآمدهای مالیاتی و توسعۀ اقتصاد فرهنگی ایجاد می‌کنند.[۲۲]
زیست شبانه در تهران
شب‌نشینی از جمله سنت‌های پسندیدۀ ایرانیان و همراه با آداب و آیین‌هایی ویژه بوده است. برخی، شب‌نشینی را به سبک زندگی ایرانیان پیوند زده و بر این باورند که شب، در فرهنگ ایرانی، فرصتی مغتنم برای رمزگشایی و معنویت و نیز محملی برای دورهمی‌های خانوادگی بوده است. در این میان شهر تهران، به‌دلیل جمعیت بسیار، علاوه بر گسترش جغرافیایی، نیازمند گسترش زمان نیز بوده و مردم این شهر، به‌منظور احیای توان و آسایش روانِ خود نیاز دارند تا شهر برای ساعات بیشتری زنده مانده و خاموش نشود.[۲۳] با این هدف، کارشناسان ایرانی کوشیده‌اند که طرح زیست شبانه را در سازگاری کامل با مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اجرا کنند. در این چارچوب، بازارچه‌های موقتی در نقاط مختلف برخی از شهرها از جمله تهران، در حال اجرا هستند. «ون کافه»ها نیز از دیگر طرح‌های مرتبط با زیست شبانه است که در بخش‌های مختلف تهران فعالیت می‌کنند.[۲۴]
پانویس
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص101-103.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص108.
- ↑ «زیست شبانه در تهران»، خبرگزاری انصاف نیوز.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص102.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص108.
- ↑ نادعلی‌پور و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، 1399ش، ص6.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص102.
- ↑ نادعلی‌پور و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، 1399ش، ص6.
- ↑ «نگاهی به طرح زیست شبانه»، وب‌سایت سرویس جهانی ابنا.
- ↑ «زیست شبانه به معنی خارج شدن از چهارچوب‌ها نیست»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «نگاهی به طرح زیست شبانه»، وب‌سایت سرویس جهانی ابنا.
- ↑ قدیمی و کرامتی، «زندگی شبانه در کلان‌شهر با تأکید بر تأثیر عوامل فرهنگی بر فضای شهری»، 1396ش، ص34.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص108.
- ↑ «وزارت کشور وارد ماجرای زیست شبانه در تهران شد»، خبرگزاری خبرآنلاین.
- ↑ نادعلی‌پور و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، 1399ش، ص15-16.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص109.
- ↑ نادعلی‌پور و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، 1399ش، ص16-17.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص102.
- ↑ «نگاهی به طرح زیست شبانه»، وب‌سایت سرویس جهانی ابنا.
- ↑ شعاع کاظمی و کردلو، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، 1400ش، ص103.
- ↑ «زیست شبانه در تهران»، خبرگزاری انصاف نیوز.
- ↑ نادعلی‌پور و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، 1399ش، ص5.
- ↑ نادعلی‌پور و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، 1399ش، ص7.
- ↑ «وزارت کشور وارد ماجرای زیست شبانه در تهران شد»، خبرگزاری خبرآنلاین.
منابع
- «زیست شبانه به معنی خارج شدن از چهارچوب‌ها نیست»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 22 فروردین 1402ش.
- «زیست شبانه در تهران»، خبرگزاری انصاف نیوز، تاریخ بارگذاری: 31 فروردین 1402ش.
- شعاع کاظمی، مهرانگیز و کردلو، مریم، «سبک زندگی مبتنی بر زیست شبانه»، دو فصل‌نامۀ علمی- پژوهشی پژوهش‌نامۀ سبک زندگی، سال 7، شمارۀ 12، 1400ش.
- قدیمی، درسا و کرامتی، غزل، «زندگی شبانه در کلان‌شهر با تأکید بر تأثیر عوامل فرهنگی بر فضای شهری»، مجلۀ مطالعات محیطی هفت حصار، سال ششم، شمارۀ 20، 1396ش.
- نادعلی‌پور، زهرا و دیگران، «شناسایی جنبه‌های اجتماعی- فرهنگی زیست شبانه در شهر تهران»، مجلۀ گردشگری فرهنگ، ج1، شمارۀ 3، 1399ش.
- «نگاهی به طرح زیست شبانه»، وب‌سایت سرویس جهانی ابنا، تاریخ بارگذاری: 27 خرداد 1398ش.
- «وزارت کشور وارد ماجرای زیست شبانه در تهران شد»، خبرگزاری خبرآنلاین، تاریخ بارگذاری: 25 تیر 1401ش.